Γράφει ο Αλέξανδρος Βογιατζάκης*
Την περίοδο αυτή, έχοντας περισσότερο ελεύθερο χρόνο, ιδιότυπα ερεθίσματα (λόγω της υγειονομικής κρίσης των ημερών) καθώς και υλικό στη διάθεσή μου, θεώρησα καλό και ενδιαφέρον να ασχοληθώ με περιόδους "επιδημιών" που ενέσκηψαν στον Μοχό, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή της Λαγκάδας.
Αφορμή στάθηκε η εκπομπή του δημοσιογράφου κ. Γιώργου Σαχίνη "Αντιθέσεις", που προβλήθηκε την Παρασκευή 27/3/2020 στην "ΚΡΗΤΗ TV". Προσκεκλημένος του κ. Σαχίνη ήταν ο κ. Αχιλλέας Γκίκας, καθηγητής Εσωτερικής Παθολογίας και Μολυσματικών Ασθενειών στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.
Μεταξύ άλλων, σχετικά με το θέμα των ημερών, ο κ. Γκίκας ανέφερε και μια ιστορία που του είχε διηγηθεί ο αείμνηστος Κωστής Φραγκούλης, ο οποίος είχε ζήσει τη γρίπη του 1918 (ισπανική γρίπη).
Σημειώνει, λοιπόν, ότι εκείνη την εποχή πέθανε από τη γρίπη ο επικεφαλής αρχαιολόγος του Γαλλικού Πανεπιστημίου, που πραγματοποιούσε τις ανασκαφές στα Μάλια. Ωστόσο, στον Μοχό, που απέχει μόλις 10 χλμ. από τα Μάλια, σύμφωνα με τη διήγηση του Κωστή Φραγκούλη, δεν υπήρχε κανένας θάνατος από τη γρίπη αυτή. Ο λόγος ήταν ότι ο τότε ιερέας του Μοχού, όταν άκουσε για τη γρίπη, πήρε βαμβάκι, το πέρασε με "διαβασμένο" κερί από την Εκκλησία, τύλιξε όλο το χωριό με το βαμβάκι και είπε ότι θα είναι καταραμένοι όσοι περάσουν πάνω ή κάτω από αυτό (το ίδιο γινόταν και σε εκκλησίες για την πραγματοποίηση ταμάτων, ενώ το βαμβάκι αυτό χρησιμοποιούταν στη συνέχεια ως φιτίλι στην παρασκευή κεριών από το κηροπλαστείο των ενοριών, που υπήρχε τότε στον Μοχό).
Ήταν όμως έτσι;
Την περίοδο εκείνη στον Μοχό υπήρχαν τρεις ιερείς. Ο π. Εμμανουήλ Ανυφαντάκης, εφημέριος στην Κάτω Παναγία, ο π. Ιωάννης Ανυφαντάκης, εφημέριος στην Απάνω Παναγία, και o πρόσφατα χειροτονημένος (το 1913) προπάππους μου, π. Αντώνιος Λεβέντης, εφημέριος στον Αϊ Γιώργη.
Σύμφωνα με άλλη διήγηση (Εμμ. Σουρανάκης - π. Αντώνιος Λεβέντης), οι τρεις ιερείς του χωριού εκείνης της περιόδου, έχοντας ακούσει για τη γρίπη και προφανώς θέλοντας να προφυλάξουν το χωριό, πήγαν σε τοποθεσία πάνω από τη "Σκάφη", απ' όπου περνάει ο δρόμος που συνέδεε τότε τον Μοχό με τα Μάλια και ουσιαστικά ήταν η είσοδος του χωριού, ένωσαν τα πετραχήλιά τους και διάβασαν κάποιες ευχές. Στόχος τους ήταν να δείξουν ότι κλείνει, μεταφορικά και κυριολεκτικά, η είσοδος του χωριού και κατ' επέκταση δεν μπορεί να εισέλθει η αρρώστια.
π. Εμμανουήλ Ανυφαντάκης
Ο δρόμος αυτός εξυπηρετούσε τον κύριο όγκο της εμπορικής δραστηριότητας, με σημαντική καθημερινή κυκλοφορία, αφού κάτοικοι του Μοχού μετέβαιναν στα Μάλια για πώληση αγαθών (κρασί, ρακή), αλλά και αντίστροφα, ανέβαιναν κάτοικοι των Μαλίων στον Μοχό, τροφοδοτώντας τον με αγαθά. Αν και υπήρχε ο φόβος μήπως με την πράξη αυτή των ιερέων κοπεί η οικονομική αιμοδοσία αλλά και η τροφοδοσία του χωριού, θεωρήθηκε προτιμότερη από το να εισέλθει η αρρώστια στον Μοχό και να υπάρξουν θύματα.
π. Ιωάννης Ανυφαντάκης
Στην ουσία, λοιπόν, αυτό που συμπεραίνουμε και από τις δύο διηγήσεις ήταν ότι οι ιερείς του Μοχού δημιούργησαν μια ιδιότυπη καραντίνα, έφτιαξαν μια υγειονομική ζώνη, "αποκλείοντας" το χωριό, μη επιτρέποντας σε κανέναν ούτε να εξέλθει ούτε να εισέλθει.
Στα αρχεία της Ενορίας Μοχού, όπου τηρείται λεπτομερέστατο Βιβλίο Θανάτων από το 1917, αναφέρεται ότι το 1918 πέθαναν μόλις έξι άτομα από γρίπη και δύο άτομα από πνευμονία, γεγονός μάλλον σύνηθες. Συγκρίνοντας με τα αμέσως προηγούμενα και επόμενα έτη, βλέπουμε ότι το 1917 υπήρξαν τέσσερις θάνατοι από πνευμονία και κανένας από γρίπη, ενώ το 1919 δεκατέσσερις από γρίπη και δύο από πνευμονία. Πολύ πιθανόν η ιδιότυπη αυτή καραντίνα που έκαναν οι ιερείς τότε να ήταν αποτελεσματική. Άλλωστε και ο συνολικός αριθμός των θανάτων του 1918 είναι σχεδόν στα επίπεδα των προηγούμενων και των επόμενων ετών (περίπου 30-40 κατ' έτος).
Παράλληλα, θέλοντας να συγκρίνω, αλλά κυρίως να ταυτοποιήσω, τα λεγόμενα των δύο παραπάνω διηγήσεων, αναζήτησα στοιχεία θανάτων από τις ενορίες των Μαλίων, της Χερσονήσου αλλά και χωριών της περιοχής της Λαγκάδας. Δυστυχώς, όμως, όλα είναι πιο πρόσφατα σε σχέση με το αρχείο της Ενορίας Μοχού (Μάλια από 1947, Χερσόνησος από 1980 και Αβδού από 1987) και έτσι δεν μπορούν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα.
Η ισπανική γρίπη, η γρίπη του 1918, σίγουρα αποτέλεσε σημαντικό γεγονός και αποτυπώθηκε με ισχυρό τρόπο στην συλλογική μνήμη των Κρητών του Μεσοπολέμου, γεγονός που αντανακλάται και από τη μαντινάδα:
«Εμείς δεν ξεχωρίζουμε εκτός κι ανε γυρίσει,
η γρίπη του δεκαοχτώ να μας εξεχωρίσει...».
Η γρίπη του 1933
Ο Μοχός όμως επλήγη σοβαρά από επιδημία γρίπης το 1933. Η κατάσταση τότε ήταν πολύ σοβαρή, αφού σύμφωνα με το αρχείο της Ενορίας, αλλά και πολλές διηγήσεις ανθρώπων που έζησαν την επιδημία, υπήρξαν είκοσι οκτώ θάνατοι από γρίπη, όλοι σε διάστημα σαράντα ημερών (από 6 Μαρτίου 1933 έως 16 Απριλίου 1933) και τρεις από πνευμονία. Σε μία ημέρα, μάλιστα, τη 10η Μαρτίου 1933, πέθαναν από τη γρίπη έξι άτομα. Κύριο μέσο αντιμετώπισης και τότε ήταν η παραμονή στο σπίτι και η αποφυγή συνωστισμού.
Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός, σύμφωνα με πολλές διηγήσεις, ότι όταν πέθαινε κάποιος οι ιερείς δε χτυπούσαν πένθιμα την καμπάνα για να μην τρομοκρατούνται οι ασθενείς και οι υπόλοιποι κάτοικοι. Ο συνολικός αριθμός θανάτων το έτος 1933 ήταν πενήντα δύο, ενώ το 1932 είκοσι οκτώ (με μόλις έναν θάνατο από πνευμονία) και το 1934 μόλις δεκαπέντε.
Από αυτούς τους θανάτους που προήλθαν από γρίπη-πνευμονία το 1933, οι δεκαεννέα αφορούσαν γυναίκες και οι δώδεκα άνδρες, ενώ, σύμφωνα με τα στοιχεία που διαθέτουμε σχετικά με την ηλικιακή κατανομή, παρατηρούμε ότι υπήρξε μεγάλος ο αριθμός βρεφικής θνησιμότητας (εννέα θάνατοι σε ηλικία 0-4 ετών). Ο μεγαλύτερος αριθμός θανάτων ήταν στις ηλικίες 25-50 ετών (13 θάνατοι), γεγονός που επιβεβαιώνει τη διήγηση ότι η «γρίπη πήρε τότε τα καλύτερα παλικάρια του χωριού». Όσον αφορά στις υπόλοιπες ηλικίες, από 5 έως 14 ετών υπήρξε ένας θάνατος, από 15 έως 24 κανένας, από 51 έως 65 έξι και από 66 και πάνω δύο.
ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ 1933
Από όλα τα παραπάνω, παρατηρούμε ότι "έκτακτα" μέτρα για αντιμετώπιση επιδημιών δεν εμφανίζονται πρώτη φορά. Πάντα, βέβαια, είναι ανάλογα της εποχής. Διαπιστώνουμε τόσο από τις διηγήσεις όσο και από τις πρόσφατες οδηγίες ότι τα μέτρα που υποδεικνύονταν για την προστασία του πληθυσμού είναι σε γενικές γραμμές παρόμοια και αφορούν την κοινωνική αποστασιοποίηση, την απομόνωση του ασθενούς, την αποφυγή συνωστισμού, την πραγματοποίηση ιδιότυπων ζωνών αποκλεισμού και πρωτίστως την ατομική ευθύνη.
Και πάντα βέβαια βλέπουμε ότι οι επιδημίες περνούν, η "κανονική" ζωή επανέρχεται και μας βρίσκει διαφορετικούς. Εύχομαι κι ελπίζω αυτή η επιδημία να μας βρει διαφορετικούς προς το καλύτερο. Πιο ώριμους, πιο σοφούς, πιο συνετούς, τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο.
* Ο Αλέξανδρος Εμμ. Βογιατζάκης είναι πρόεδρος του Πολιτιστικού & Λαογραφικού Συλλόγου Μοχού "Η Πρόοδος" και δημοτικός σύμβουλος Δήμου Χερσονήσου.
Διαβάστε ΕΔΩ όλες τις ειδήσεις για τον κορωνοϊό
