Κάθε ιδεολογία έχει αποδέκτη μια συγκεκριμένη μερίδα της κοινωνίας. Ο συντηρητισμός, για παράδειγμα, έχει ως αποδέκτη τους ανθρώπους που υποστηρίζουν πως η κοινωνική τάξη δεν πρέπει να διασαλευτεί. Δεν πρέπει να υπάρξουν αλλαγές σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, επειδή θα επέλθει η αταξία. Ο φιλελευθερισμός δεν έχει αποδέκτη τους πλούσιους, όπως εσφαλμένα υποστηρίζει η κοινή γνώση. Ο φιλελευθερισμός έχει αποδέκτη τους ανθρώπους που έχουν όραμα στη ζωή τους.
Οι κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες και η δια-γενεακή μεταβίβαση της περιουσίας στους απογόνους, όπως συμβαίνει, καθιστούν ανεπαρκή τη θεώρηση του φιλελευθερισμού ως ένα παιχνίδι επί ίσοις όροις. Ωστόσο, συντηρητισμός και φιλελευθερισμός έχουν ως κοινό υπόβαθρο την ελεύθερη αγορά με κάποιες διαφορές. Για να πούμε την αλήθεια, ο συντηρητισμός θα επιθυμούσε ένα οικονομικό μοντέλο τύπου φεουδαρχίας. Ωστόσο, είναι πρακτικά ανέφικτο και γι’ αυτό έχει υιοθετήσει το μοντέλο της ελεύθερης αγοράς.
Ο σοσιαλισμός, από την άλλη, εστιάζει στην ισότητα των πολιτών και θεωρεί πως η αταξική κοινωνία είναι ο στόχος που πρέπει να κατατείνει όλη η ανθρωπότητα. Στο πλαίσιο αυτό, θεωρεί πως το άτομο είναι συνεργατικό και μπορεί να φτάσει στην αταξική κοινωνία μόνο όταν οι άνθρωποι που ανήκουν στα χαμηλά κοινωνικά και οικονομικά στρώματα συνειδητοποιήσουν την αλλοτρίωσή τους. Μόνο όταν ο εργάτης κατανοήσει την εκμετάλλευση που υφίσταται από τον εργοδότη, τότε θα έχει μπει το πρώτο λιθαράκι για τη συγκρότηση των όρων της αταξικής κοινωνίας.
Ο σοσιαλισμός, επιτρέψτε μου, υποστηρίζει μια ισότητα άνευ όρων. Ισότητα παντού και μάλιστα φτάνει στο σημείο να θεωρήσει πως ο άνθρωπος είναι αρκετά αγαθός. Αφού οι βιομηχανικοί εργάτες πάρουν την εξουσία στα χέρια τους, αμέσως μετά θα συνεργαστούν με τους καπιταλιστές, τους πρώην εργοδότες τους και όλοι μαζί θα δημιουργήσουν μια κοινωνία συνεργατική, που τα άτομα συνδέονται με δεσμούς αλληλεγγύης.
Δεν μπορώ να κρίνω ποια είναι η φύση του ατόμου. Εχθρική ή καλοσυνάτη. Αλληλέγγυα ή εχθρική. Έχουν περιγράψει την ανθρώπινη φύση πολύ πιο καλά από εμένα στοχαστές του Διαφωτισμού, όπως ο Χομπς, ο Λοκ και ο Ρουσσώ. Ωστόσο, υπάρχουν κάποια σφάλματα στην ιδεολογία του σοσιαλισμού που πρέπει να τεθούν επί τάπητος.
Ας μιλήσουμε πρακτικά. Υπάρχουν δύο άνθρωποι που ο ένας δουλεύει περισσότερο και ο άλλος δουλεύει λιγότερο. Ο πρώτος παίρνει περισσότερα χρήματα, ενώ ο άλλος λιγότερα. Ο πρώτος κατάφερε και παίρνει τα χρήματα λόγω της οξυδέρκειάς του. Γιατί ο συγκεκριμένος άνθρωπος να επιθυμεί μια δικτατορία του προλεταριάτου; Αφήνω εκτός το κληρονομικό δικαίωμα, καθώς θεωρώ πως είναι προ-νεωτερικός και συντηρητικός θεσμός.
Δε θα επιθυμήσει να είναι ίσος με τον άλλο, γιατί δούλεψε περισσότερο. Η αξιοκρατία τίθεται πάντοτε ως στόχος, καθώς οδηγεί στην πρόοδο της κοινωνίας, ενώ η ισότητα άνευ όρων μπορεί να οδηγήσει σε μια χαοτική κατάσταση. Σ’ έναν εκφυλισμό του πολιτεύματος και της κοινωνίας, που όλοι θα νομίζουν πως έχουν δικαιώματα και καθόλου υποχρεώσεις.
Χωρίς να κρίνω, οι σοσιαλιστές πρέπει να αναστοχαστούν πάνω στην έννοια του ατόμου. Θεωρούν το άτομο πως έχει ροπή προς την υπεράσπιση ενός συλλογικού “Εμείς” έναντι του “Εγώ”. Είναι πρακτικά εφικτό; Δε νομίζω. Πάντα το πρόσωπο θα βάζει ως προτεραιότητα το δικό του “Εγώ”. Δεν είναι αλαζόνας, αλλά πάντα θα θέλει τα συμφέροντά του να ικανοποιηθούν σε μεγαλύτερο βαθμό από εκείνα της μάζας.
Ο Σοσιαλισμός ως ιδεολογία δίνει όραμα και ελπίδα στη μάζα, καθώς πιστεύει στην αγιοποίηση των προσώπων και της κοινωνίας. Για να το πούμε αλλιώς, ο Σοσιαλισμός είναι ο Χριστιανισμός σε πολιτικό επίπεδο.
Υπάρχουν λόγοι ψυχολογικοί που το σοσιαλιστικό ιδεώδες κρίνεται ως ουτοπία. Αυτό που εμείς οφείλουμε να κάνουμε προκειμένου να αποφύγουμε τις ανισότητες που παράγει η ελεύθερη αγορά είναι η εδραίωση του Κοινωνικού Κράτους ή, να το πούμε με άλλα λόγια, οφείλουμε να εξανθρωπίσουμε το σημερινό καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής. Ο εξανθρωπισμός της ελεύθερης αγοράς πρέπει να αποτελέσει σκοπό μιας ευνομούμενης πολιτείας.
* Ο Νίκος Κοσμαδάκης είναι πολιτικός επιστήμονας ([email protected]).
