Ο Δεκαπενταύγουστος είναι για το λαό ταυτισμένος με τις λατρευτικές και τιμητικές εκδηλώσεις της εκκλησίας στη μητέρα του Θεού και μάνα όλου του κόσμου. Για τους ορθοδόξους η Κοίμηση της Θεοτόκου και η μετάστασή της από τη γη στον ουρανό γεννά εκείνο το ανεξήγητο αίσθημα χαρμολύπης, εκείνη την ανεξήγητη αίσθηση πως όλες οι δυσκολίες ξεπερνιούνται με τη δική της βοήθεια.
Δεν υπάρχει χωριό της Κρήτης που να μη έχει το δικό του ναό αφιερωμένο στην Παναγία, δεν υπάρχει κομμάτι της κρητικής υπαίθρου που να μη έχει μοναστήρι αφιερωμένο στην Υπεραγία Θεοτόκο και τη δική του θαυματουργή εικόνα.
Οι Παναγίες, αυτές οι μικρές ή μεγάλες εκκλησίες με τη δική τους αρχιτεκτονική, τις δικές τους ιστορίες, αποτελούν μια άλλη πλευρά του βίου μας. Είναι δεμένες με τις προσδοκίες, τις ελπίδες και ακροβατούν ανάμεσα στον παλιό τρόπο ζωής που χάνεται και στο νέο.
Οι Έλληνες, βαθιά θρησκευόμενος λαός, έχουν την πίστη σαν αξία μέσα τους τόσο δυνατή όσο λίγες άλλες. Ιδιαίτερα, αυτές τις μέρες, που είναι και ο εορτασμός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, όλοι επισκέπτονται κάποιο ναό ή κάποιο μοναστήρι για να προσευχηθούν στη δική τους Παναγία. Η Παναγία είναι το περισσότερο από κάθε άλλο ιερό πρόσωπο που τιμά ο ελληνικός λαός, όπως αποδεικνύεται τόσο στις εκφράσεις επίκλησης, όσο και από την πλούσια υμνολογία, καθώς και από το πλήθος των ναών που είναι αφιερωμένοι σ' εκείνη.
Οι Δεκαπενταριστές
Οι Δεκαπενταριστές ή Δεκαπεντάρηδες είναι οι προσκυνητές που από την 1η Αυγούστου έως και τη 15η Αυγούστου εγκαταβιούν με νηστεία και προσευχή στους χώρους των μοναστηριών, εκζητώντας τη θερμή πρεσβεία της Υπεραγίας Θεοτόκου, την ακαταίσχυντη προστασία και την απροσμάχητη βοήθεια της Παναγίας Μητέρας του Κυρίου.
Παλιότερα το έθιμο ήταν χαρακτηριστικό του Δεκαπενταύγουστου και μπορούσε να το συναντήσει κανείς ιδιαιτέρως στην Κρήτη και στα νησιά, πιθανώς και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Στις μέρες μας το έθιμο αυτό έχει ελαχιστοποιηθεί. Σήμερα το έθιμο αυτό συνεχίζεται στη Μονή Φανερωμένης Γουρνιών και στην Παναγία Βρυωμένου στους Μεσελέρους Ιεράπετρας. Η περίοδος της παραμονής στους ιερούς χώρους ήταν περίοδος περισυλλογής, αλλά και προσφοράς.
Γιορτές της Θεοτόκου
Όλες οι εορτές που καθιερώθηκαν από την Εκκλησία για να τιμάται η Υπέραγνη Μητέρα του Κυρίου ονομάζονται «θεομητορικές εορτές». Κυριότερη είναι η Κοίμηση της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου, που κατέχει ιδιαίτερη θέση στο λαϊκό καλαντάρι με νηστεία και τις «παρακλήσεις» που προηγούνται.
Οι μεγάλες θεομητορικές εορτές είναι: Το Γενέσιο της Θεοτόκου (8 Σεπτεμβρίου). Τα Εισόδια της Θεοτόκου που λέγεται και «Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας» (21 Νοεμβρίου).
Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου (25 Μαρτίου), που συνδυάστηκε με τον «Ευαγγελισμό» της ελληνικής εθνικής παλιγγενεσίας και που καθιερώθηκε η πρώτη εθνική εορτή. Η Κοίμηση της Θεοτόκου (15 Αυγούστου), Σημαντικές εορτές που σχετίζονται με τα θαύματα της Παναγίας είναι: Η Εορτή της Ζωοδόχου Πηγής (Παρασκευή της Διακαινησίμου). Η Κατάθεση της Τιμίας Εσθήτος της Υπεραγίας Θεοτόκου (2 Ιουλίου). Η Κατάθεση της Τιμίας Ζώνης της Υπεραγίας Θεοτόκου (31 Αυγούστου). Η Αγία Σκέπη της Θεοτόκου (28 Οκτωβρίου). Η Σύναξις της Υπεραγίας Θεοτόκου (26 Δεκεμβρίου) και πολλές ακόμη εορτές και πανηγύρεις προς τιμήν της, οι οποίες αφορούν θαύματα, ευρέσεις εικόνων της και εγκαινιασμούς ναών.
Οι καταστροφές από τους Τούρκους και ο νόμος της φθοράς...
Πολλοί ενοριακοί ναοί αφιερωμένοι στην Παναγία ήταν στο παρελθόν μοναστήρια ή μετόχια άλλων μοναστηριών που ήκμασαν από τα πρώτα τουλάχιστον χρόνια της Ενετοκρατίας (1211-1669), κυρίως όμως την τελευταία περίοδο της ενετοκρατίας στην περιοχή της Ιεράπετρας. Τα μοναστήρια αυτά δεν υπάρχουν σήμερα.
Ακολούθησαν τη μαρτυρική μοίρα του τόπου. Άλλα καταστράφηκαν από την περίοδο της τουρκοκρατίας, άλλα ερημώθηκαν και άλλα υπέκυψαν στο νόμο της φθοράς. Σήμερα σώζονται μόνο τα Καθολικά των μονών και έχουν ενσωματωθεί στις τοπικές ενορίες ως ενοριακοί ναοί.
Συγκεκριμένα: Στον Άγιο Ιωάννη, ανατολικά του χωριού, υπάρχει η Κοίμηση της Θεοτόκου στην όμορφη θέση Ψυχρό.
Στην Ανατολή, χωριό με μεγάλη θρησκευτική παράδοση, ο δίκλιτος καμαροσκέπαστος Ναός «Κάτω Παναγιά» είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου και στον Άγιο Νικόλαο. Ο Ναός της «Πάνω Παναγιάς», στο ανατολικό μέρος του χωριού, είναι αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου.
Στη Βαϊνιά η Παναγία (Ζωοδόχος Πηγή) και η Παναγία η Ευαγγελίστρια είναι ενοριακοί ναοί.
Στην Επισκοπή, έδρα του επισκόπου Ιεράς, ο ενοριακός ναός της Παναγίας ανεγέρθηκε στη θέση του καθεδρικού ναού της επισκοπής αυτής, ο οποίος θα πρέπει να ήταν ένα από τα πλέον σημαντικά μνημεία της περιοχής. Η ονομασία μάλιστα Παναγία η «Εφτάτρουλη», η οποία διασώζεται ακόμη στην τοπική προφορική παράδοση, δηλώνει εν μέρει και την αρχιτεκτονική του τυπολογία. Στη θέση Βλυχά υπάρχει η Παναγία η Ευαγγελίστρια.
Στο Κάτω Χωριό η Κοίμηση της Θεοτόκου (παλαιότερα ήταν η Αγία Τριάδα).
Στη Θρυπτή, στο κέντρο του οροπεδίου πάνω σε λόφο, δεσπόζει σ' ολόκληρη την περιοχή η Παναγία (Γενέσιον της Θεοτόκου) και ο Αγ. Ιωάννης Βαπτιστής.
Στο Επάνω Χωριό ο ενοριακός ναός Ζωοδόχου Πηγής-Αγ. Σπυρίδωνος και Αγ. Θεράποντος. Η Παναγία η Κερά βρίσκεται στην ομώνυμη θέση.
Στην Παχιά Άμμο η Παναγία στα Γουρνιά είναι αφιερωμένη στο Γενέσιο της Παναγίας.
Στο Καβούσι ο παλιός ενοριακός ναός στο κέντρο του χωριού είναι η Παναγία η Μεσοχωριανή (Κοίμηση της Θεοτόκου) - το δεύτερο κλίτος είναι αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο. Στο μετόχι της Αύγου η Παναγία (Γέννηση της Θεοτόκου), εκατό μέτρα από την αρχαία ελιά η Παναγία στο Σκαλί που γιορτάζει την 1η Σεπτεμβρίου. Ο κοιμητηριακός, βυζαντινός τοιχογραφημένος ναός η Παναγία στο Σφακιά είναι αφιερωμένος στη Ζωοδόχο Πηγή. Ο ναός «Παναγία στο θόλο» από το 1866 είναι αφιερωμένος στην Αγία Ανάληψη του Κυρίου.
Στην Καλαμαύκα το εξωκλήσι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη θέση Ψαθί είναι καθολικό παλαιού μοναστηριού, ο ενοριακός δίκλιτος ναός του Αγ. Αντώνιου και του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Στη θέση Καμάρα η «Παναγία η Μονημερίτισσα» (Γέννηση), η Παναγία στα Καλαφατιανά (Ζωοδόχος Πηγή), η Παναγία στα Κάτω Περβόλια (Κοίμηση).
Στο Κεντρί ο ενοριακός ναός είναι αφιερωμένος στην Αγία Τριάδα και στον Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Στην είσοδο του χωριού ο λιθόκτιστος ναός του 1970, η Παναγία η Κερά, είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου.
Στις Μάλλες, η Παναγία Κάτω Κυρία (Κοίμηση της Θεοτόκου), η Μεσοχωρίτισσα (Εισόδια της Θεοτόκου), η Παναγία Ζωοδόχος Πηγή, η Παναγία Αρμού ή Αρμιώτισσα στη θέση Αρμός είναι αφιερωμένη στο Γενέσιον της Θεοτόκου.
Στο Μεταξοχώρι ο κοιμητηριακός ναός της Παναγίας έχει ερημωθεί. Κτίστηκε νεότερος δίπλα στο Δημοτικό Σχολείο αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου.
Στους Μύθους η Παναγία η Καρυδιανή ή Παναγία της Καρυδιώτισσας ήταν μονή, μετόχι της Παναγίας Φανερωμένης. Το μοναστήρι σήμερα είναι ανενεργό και εντάχθηκε ως «ξωμονάστηρο» στην ενορία Μύθων.
Στην κοιλάδα του Σελακάνου η «Παναγία η Σελακανιώτισσα» εγκαινιάστηκε στις 19 Αυγούστου 2000. Κτήτωρ του ναού, ο Δρ. Θεοχάρης Προβατάκης.
Στο Σταυρό (Καπίστρι), η Παναγία στο Γουρνί, καλοκαιρινή έδρα του Επισκόπου κάποτε, όπως υποστηρίζεται. Ο Ναός Παναγία η Κεραγραμμένη είναι αφιερωμένος στο Γενέσιο της Θεοτόκου.
Στο Χριστό ο ενοριακός ναός «Κάτω Παναγία» είναι αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.
Προσευχές και τάματα στη Μεγαλόχαρη
* Παναγία Φανερωμένη: Η Ιερά Μονή Παναγία Φανερωμένη Ιεράπετρας, ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα της ανατολικής Κρήτης, είναι γνωστή και ως «Παναγία των Γουρνιών». Το καθολικό είναι ναός με διπλή αφιέρωση στην Παναγία (Ζωοδόχος Πηγή και Κοίμηση) και φράσσει σπήλαιο με λατρευτικό χαρακτήρα, το οποίο αποτέλεσε και τον πυρήνα της ανάπτυξης της μονής. Το μοναστήρι σήμερα είναι ενεργό ως ανδρική Μονή. Η εορτή της Παναγίας στη Μονή έχει κάτι το μοναδικό. Καθημερινά συρρέει πλήθος πιστών για να προσευχηθεί στην Κυρία Φανερωμένη. Συνεχίζοντας την παράδοση πολλών γενεών, εκατοντάδες πιστοί ανεβαίνουν με τα πόδια προκειμένου να εκπληρώσουν κάποιο τάμα τους.
* Παναγία Εξακουστή Μαλλών Ιεράπετρας: Η Ιερά Μονή της Παναγίας της Εξακουστής βρίσκεται στη θέση Αρμί, μεταξύ των χωριών Μάλλες και Ανατολή, αριστερά του δρόμου στο 35ο χλμ. από Ιεράπετρα προς τις Μάλες και σε υψόμετρο 560 μέτρα. Τιμάται το Γενέσιον της Θεοτόκου στις 8 Σεπτεμβρίου.
Παναγία Βρυωμένου Μεσελέρων Ιεράπετρας: Η Μονή άκμασε κατά την περίοδο της βενετοκρατίας. Εδώ λέγεται ότι ήταν η θερινή κατοικία του Επισκόπου Ιεράπετρας. Σήμερα τη Μονή επισκέπτονται πολλοί προσκυνητές και τελούνται εκεί πολλές ιερές ακολουθίες όλο το χρόνο. Την περίοδο του Δεκαπενταύγουστου οι χώροι της Μονής σφύζουν από ζωή, καθώς δεκάδες προσκυνητές διαμένουν στα ανακαινισμένα κελιά του Μοναστηριού συμμετέχοντας στις ακολουθίες του νυχθημέρου.
* Ιερό Ησυχαστήριο «Άξιον Εστί»: Το Γυναικείο Κοινόβιο Ησυχαστήριο της Αναστάσεως του Σωτήρος βρίσκεται 2 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Ιεράπετρας σε μικρό λόφο, δίπλα στο εξωκλήσι του Αγίου Δημητρίου. Θεμελιώθηκε το 1977 και από το 1985 λειτουργεί κανονικά ως Ιερό Γυναικείο Ησυχαστήριο. Ο Ναός είναι τρίκλιτη βασιλική μετά τρούλου. Το κεντρικό κλίτος τιμάται στο όνομα της Αναστάσεως του Σωτήρος. Το βόρειο κλίτος τιμάται στην Παναγία το "Άξιον Εστί", εις ανάμνηση του Θαύματος της αποκάλυψης του αγγελικού ύμνου "Άξιον Εστί ως αληθώς μακαρίζειν σε την Θεοτόκο...", που συνέβη στις 11 Ιουνίου του έτους 982 κοντά στη Σκήτη του Πρωτάτου στις Καρυές του Αγίου Όρους, και το νότιο κλίτος στον Ευαγγελισμό της Υπεραγίας Θεοτόκου.
* Παναγία Παπλινού: Στο 10° χιλιόμετρο του αμαξωτού που συνδέει την Ιεράπετρα με τα Φέρμα και σε διακλάδωση προς τα αριστερά μήκους 2 χιλιομέτρων βρίσκεται η Μονή της Παναγίας Παπλινού που σήμερα ανήκει στην ενορία Βαϊνιάς. Τιμάται στην Κοίμηση της Θεοτόκου και το νότιο κλίτος (που χτίστηκε τελευταία) στον Αγ. Φανούριο (1956). Κάποτε λειτουργούσε ως γυναικεία μονή, την ιστορία της οποίας διέσωσε η παράδοση σχετικά με τη βίαιη καταστροφή της που έγινε το 1823.
Σήμερα σώζεται μόνο το καθολικό της Μονής, ενώ μερικά χαλάσματα τριγύρω συμπληρώνουν τη φτωχική μα επιβλητική εικόνα της άλλοτε ποτέ «λαμπρώς διαλαμψάσης» μονής Παπλινού. Εδώ κάθε χρόνο τις 15 μέρες του Δεκαπενταύγουστου τελούνται καθημερινά οι ιερές ακολουθίες, με αποκορύφωμα τη γιορτή της Μεγαλόχαρης στις 15 Αυγούστου. Η χάρη της συγκεντρώνει τους πιστούς, που ξαναζωντανεύουν, έστω για λίγο, τη μονή, έτσι για να μη χαθεί τελείως η μνήμη της, η θύμησή της.
* Παναγία στο Γουρνί: Δίκλιτος βυζαντινός ναός του χωριού Σταυρός, με το νότιο κλίτος αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος
Του Λεωνίδα Κουδουμογιαννάκη
