Έγραψα παλαιότερα ότι «η ολιγότερο οδυνηρή θεώρηση του θανάτου είναι ότι αποτελεί το όριο πέραν του οποίου αναδεικνύεται η αξία του ανθρώπου που χάθηκε».
Του Γιώργου Γραμματικάκη*
Για τον αδελφό μου Κώστα, που έφυγε στις 3 Μαρτίου για τον αιώνιο κόσμο των αστεριών και της αιώνιας γαλήνης, αυτό ισχύει με αδιάψευστη βαρύτητα. Οι δικοί του άνθρωποι, όπως ο υπογράφων, δεχθήκαμε ένα πλήθος από συγκινητικά μηνύματα, που υπογράμμιζαν την καλοσύνη και το χιούμορ του, τη σπουδαία συμβολή του στη δημοσιογραφία, την αγάπη του για την Κρήτη και τις θάλασσές της.
Δεν έλειπαν φυσικά και οι αναφορές στο γεγονός που κλόνισε την ζωή του Κώστα αλλά και τις ζωές όλων μας: την τραγική απώλεια του πρωτότοκου γιου του, του Αριστοτέλη, που ήταν ένα παλικάρι με σπάνιο εσωτερικό κόσμο.
Με τον Κώστα είχαμε ακολουθήσει αποκλίνοντες δρόμους, κι έτσι δε συναντιόμασταν συχνά. Χαραγμένη ωστόσο θα μείνει στη μνήμη μου μια πρόσφατη, ηλιόλουστη μέρα, που ανταμώσαμε σε ένα παγκάκι, έξω από το σπίτι του. Υποπτεύομαι ότι κατέφευγε εκεί για να ξεφύγει λίγο από την “επιτήρηση”, αφού το κάπνισμα εξακολουθούσε να αποτελεί ένα αχώριστο συνοδό στη χειροτέρευση της υγείας του. Καθώς τον είδα πολύ αδυνατισμένο, αισθάνθηκα για πρώτη φορά την Απειλή. Δεν του έλειπε όμως το κέφι. Όπως πάντα, ανταλλάξαμε λίγες φράσεις που σήμαιναν, όμως, πολλά. Καθώς έφευγα, με κοίταξε με αυτό το υποδόριο, γλυκό του χαμόγελο, και με πείραξε για το καινούργιο καπέλο, που μόλις είχα αποκτήσει. Η απειλή ωστόσο δεν έπαυσε να με συνοδεύει. Καθώς όμως τη ζωή του Κώστα συντρόφευε, με τρυφερότητα και ηρωισμό, η Μαρίτα, η δύναμή της με έπειθε ότι το τέλος δε θα έλθει ποτέ.
Το οδυνηρό όμως αυτό τέλος κάποια στιγμή έκρουσε την πόρτα μας. Τότε άρχισε να αναδύεται το φαινόμενο που αρχικά περιέγραψα: Εννοώ τη συμμετοχή των φίλων, ή και των αγνώστων, στην Απώλειά μας, τη συμπαράσταση και το μεγάλο ενδιαφέρον που με κάθε τρόπο έδειχναν. Καθώς λοιπόν ο καιρός περνά αδυσώπητος, και αφήνει πίσω του αγωνίες και όνειρα, αξίζει νομίζω να τονιστεί η σημασία του φαινομένου. Δε λείπουν δυστυχώς από τη ζωή όλων μας οι Απώλειες. Η συμπαράσταση του διπλανού μας είναι τότε ένα σπουδαίο βάλσαμο στον πόνο, μια χαραμάδα στη μελαγχολία και την οδύνη. Δεν έχει τόση σημασία η έκτασή της - που, όπως στην περίπτωση του Κώστα, αλλά και άλλων επωνύμων, ξεπερνά τα όρια - ούτε ο τρόπος που εκφράζεται: Το ενδιαφέρον και το ουσιαστικό είναι ότι αποτελεί πάντα ένα βάλσαμο, που απαλύνει τον πόνο και την απουσία.
Ομολογώ ότι παλαιότερα έδινα τυπική μόνο σημασία στο φαινόμενο. Πείσθηκα όμως στη συνέχεια ότι αποτελεί ένα πολύτιμο χαρακτηριστικό της ελληνικής ιδιοσυστασίας. Στις “πολιτισμένες” χώρες που γνωρίζω, η Απώλεια είναι σιωπηλή, χωρίς θρήνους, και η συμπαράσταση του διπλανού σπάνια εκδηλώνεται. Στην Ελλάδα, αντίθετα, η Απώλεια είναι παρούσα, και μάλιστα με τρόπο ηχηρό, σε όλο τον περίγυρο. Δίνει άλλωστε συχνά την αφορμή σε εκδηλώσεις που προκαλούν συγκίνηση και δέος, όπως είναι τα αριστουργηματικά μοιρολόγια.
Σε αυτά τα πλαίσια, αξίζει νομίζω να αναφερθώ σε μια τραγική διαπίστωση, που έχει τη ρίζα της στην πανδημία και τα δεινά της. Είναι λοιπόν γνωστό ότι ο αριθμός των απωλειών, ιδιαίτερα από ένα σημείο και πέρα, ξεπέρασε κάθε όριο, και μας έφερε στις πρώτες θέσεις της Ευρώπης. Ενώ όμως αυτό έπρεπε να σημάνει ένα γενικό συναγερμό, η κυβέρνηση, που είχε την κύρια ευθύνη, ένιπτε τας χείρας της, ενώ οι “λοιμωξιολόγοι”, που αφθονούσαν στα κανάλια, περί άλλα συνήθως τύρβαζαν. Η πληθώρα των απωλειών δεν ήταν όμως το μόνο χαρακτηριστικό. Είναι ότι οι άτυχοι αυτοί συνάνθρωποί μας έφευγαν - και εξακολουθούν να φεύγουν - από τη ζωή, χωρίς την παραμικρή παρουσία του διπλανού, του φίλου, των αγαπημένων τους. Αναχωρούν για τους αιώνιους κόσμους μέσα στην απόλυτη και σπαρακτική μοναξιά.
Δεν πρέπει λοιπόν να υπάρχουν αυταπάτες. Η Απώλεια, η κάθε Απώλεια, είναι έτσι κι αλλιώς δύσκολο να αντιμετωπιστεί. Ο καθένας επιλέγει τον δικό του δρόμο: Ανάλογα με τις υπαρξιακές του καταβολές, τη διανοητική του σχέση με τον θάνατο, τη θρησκευτική του πίστη. Υπάρχει όμως μια πικρή αλήθεια που γνωρίζουν όσοι - και είναι πολλοί - έχουν μέχρι τώρα γνωρίσει την εμπειρία από την αναχώρηση ενός αγαπημένου τους προσώπου. Όποια λοιπόν και αν είναι η συμπαράσταση των φίλων, όσο θερμό και αν είναι το άγγιγμά τους, η Απουσία ενεδρεύει. Εισέρχεται από τις κλειστές πόρτες και τα ανοικτά παράθυρα, σκαρφαλώνει στους τοίχους και διεισδύει στο σκοτάδι, κλονίζει τα βήματά μας. Το μόνο ωστόσο που απαλύνει την οδύνη για το αδιανόητο δεν είναι η άρνησή του. Είναι, αντίθετα, ότι ο αγαπημένος μας πρέπει με κάποιο τρόπο να εξακολουθήσει να υπάρχει. Ανασύρονται έτσι από τη μνήμη οι καλές στιγμές του, τονίζονται οι αρετές που εκείνος - ή εκείνη - είχαν, αναζητούμε όσα αγαπούσαν - ένα βιβλίο, μια μουσική - αφηνόμαστε στη νοσταλγία μιας φωτογραφίας. Υποκρινόμαστε, με δυο λόγια, ότι - εκείνος ή εκείνη - είναι πάντοτε δίπλα μας, έτοιμοι να συμμεριστούν τα συναισθήματα και την αγωνία μας. Παρά την αναχώρησή τους, είναι πάντα Εκεί.
Δε χωρούν λοιπόν αυταπάτες. Μια Απώλεια δύσκολα αντιμετωπίζεται, και ο καθένας επιλέγει τον δρόμο του. Το Κενό όμως απαλύνεται αν εκείνος ή εκείνη, που τόσο αγαπήσαμε, εξακολουθούν να υπάρχουν στη μνήμη και στις σκέψεις μας, στην καθημερινότητα ή τα ταξίδια μας. Υπάρχουν ως ένας δεύτερος, συχνά κρυφός αλλά και πολύτιμος εαυτός, ως μια σκιά που εξακολουθεί να μας μιλά και να μας ακούει.
Ο Γιώργος Γραμματικάκης είναι φυσικός, πανεπιστημιακός ομότιμος καθηγητής και συγγραφέας.
Φωτογραφία αρχείου Pexels
