Προσπάθησα να θέσω 5 απλά ερωτήματα, δίδοντας τις απαντήσεις τους. Είναι ερωτήματα που ο αναγνώστης θα τα βρει αρκετά ενδιαφέροντα, κάνοντας σαφείς τους λόγους πρόκλησης της τουρκικής προκλητικότητας. Πολλοί ακαδημαϊκοί, δημοσιογράφοι και αρθρογράφοι ερμηνεύουν την κλιμάκωση της έντασης Ελλάδας-Τουρκίας. Σε αυτό το πλαίσιο, εντάσσεται και η δική μου ερμηνεία-ανάλυση μέσα από αυτά τα απλά ερωτήματα.
- Κεμάλ Ατατούρκ ή Ταγίπ Ερντογάν;
Και οι δύο προσωπικότητες έχουν χαράξει την ιστορία της Τουρκίας. Ο Κεμάλ Ατατούρκ ήταν ο πρώτος πρόεδρος της Δημοκρατίας της Τουρκίας, ενώ ο Ταγίπ Ερντογάν υπόσχεται μια διαφορετική Τουρκία, η οποία θα φέρει στοιχεία από την πάλαι ποτέ Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Εάν υπήρχε μια χρονομηχανή και γυρίζαμε δεκαετίες νωρίτερα, θα είχαμε καταλάβει πως ο Κεμάλ είχε προκαλέσει δεινά και συμφορές στη χώρα μας. Ήταν ο βασικός πρωταγωνιστής της Μικρασιατικής Καταστροφής από την τουρκική πλευρά, ενώ η εξωτερική πολιτική όπως την άσκησε ο ίδιος ήταν εξαιρετική όπως υποστηρίζουν Τούρκοι ιστορικοί. Εκατοντάδες Έλληνες βρήκαν άδοξο θάνατο, ενώ η Μικρασιατική Καταστροφή αναμφισβήτητα αποτέλεσε ένα γεγονός που σηματοδότησε ραγδαίες οικονομικές και κοινωνικές αναταράξεις στη χώρα μας. Σε αντίθεση με τον Ταγίπ Ερντογάν, ο Κεμάλ Ατατούρκ (πατέρας των Τούρκων) εξόντωσε ανθρώπινες μάζες. Όσες κατηγορίες κι αν επιρρίψουμε στον Ταγίπ Ερντογάν, δολοφόνο Ελλήνων δεν μπορούμε να τον χαρακτηρίσουμε. Μπορούμε όμως να τον χαρακτηρίσουμε ως ακραίο και χυδαίο πολιτικό που στον βωμό του προσωπικού του οφέλους τοποθετεί την Τουρκία σε ένα φαύλο κύκλο απομόνωσης και εσωστρέφειας.
- Πόσο μεγάλη και πραγματική ζημία προκάλεσε ο Ταγίπ Ερντογάν στα ελληνικά συμφέροντα όταν αποφάσισε τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας από μουσείο σε μουσουλμανικό τέμενος;
Απολύτως καμία. Η Αγία Σοφία ήταν θρησκευτικός ναός μέχρι το 1453. Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, ο περίφημος ναός της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Με απόφαση του Κεμάλ Ατατούρκ, ο συγκεκριμένος ναός γίνεται μουσείο. Ήταν μια καθαρά πολιτική απόφαση. Ο Κεμάλ Ατατούρκ προσπάθησε να κάνει την Τουρκία ένα σύγχρονο κοσμικό κράτος. Γι’ αυτόν τον λόγο επιδίωξε τον αποχωρισμό θρησκείας και κράτους. Με τον Κεμάλ Ατατούρκ, η Τουρκία παραμένει η εγγυήτρια χώρα των σουνιτών χωρών, ενώ ταυτόχρονα βαδίζει σε ένα δρόμο ευρωπαϊκό.
Ο Ταγίπ Ερντογάν αξιοποιεί την Αγία Σοφία πολιτικά. Ο σκοπός του είναι να ασκήσει εσωτερική πολιτική απέναντι στους κεμαλιστές και σε όσους τον επικρίνουν. Η δημοτικότητά του έχει φτάσει αρκετά χαμηλά. Το έδειξε εξάλλου και η τελευταία δημοσκόπηση. Ο ίδιος παρέμεινε στην εξουσία τόσα χρόνια εξαιτίας του οικονομικού θαύματος που είχε πετύχει πριν 10-15 χρόνια. Οι συγκυρίες αλλάζουν. Και ο Ερντογάν το έχει καταλάβει, με αποτέλεσμα να πραγματοποιεί κινήσεις εντυπωσιασμού ώστε να πείσει το βαθιά θρησκευόμενο ακροατήριο της Τουρκίας πως είναι ο καταλληλότερος ηγέτης.
Ο στόχος του Ερντογάν δεν είναι η Ελλάδα καθαυτή. Απλά, η Ελλάδα είναι το μέσο ώστε ο ίδιος να προετοιμάσει ένα σχέδιο παραγωγής πολιτικής. Την επιβουλεύεται συνεχώς προκειμένου να επιτύχει τον ύψιστο σκοπό της μετουσίωσής του σε «ισόβιο παντοκράτορα της Τουρκίας». Στο πλαίσιο αυτό, δε δίστασε να αξιοποιήσει την Αγία Σοφία.
Σε επίπεδο πολιτικών συμβολισμών, η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε μουσουλμανικό τέμενος “χτυπάει” στο χριστιανικό αίσθημα των Ελλήνων. Χτυπάει στο αίσθημα των χριστιανών ορθοδόξων. Και έμμεσα διαφημίζεται ως μια επιτυχία του Ισλάμ. Είναι εσφαλμένο ωστόσο να υποστηρίζουμε πως ο Ερντογάν στόχευε αποκλειστικά στον χριστιανικό κόσμο.
- Ποια άλλα μέσα αξιοποιεί ο Ταγίπ Ερντογάν στην κατεύθυνση παγίωσης της παντοδυναμίας του;
Ο Ταγίπ Ερντογάν έχει αξιοποιήσει πληθώρα μέτρων προς την κατεύθυνση αυτή. Η συνταγματική αναθεώρηση του 2014 αποτέλεσε ένα πρώτο βήμα ώστε μέσω δημοκρατικών και συνταγματικών διαδικασιών η Τουρκία να μετατραπεί σε ένα κράτος με ημι-προεδρικό σύστημα. Ο πρόεδρός της έχει στη διάθεσή του πληθώρα αρμοδιοτήτων, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να ελέγχει συνολικά τον διοικητικό μηχανισμό. Η αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος που ο ίδιος ο Ερντογάν οργάνωσε ήταν μια καλή ευκαιρία να απομακρύνει τον παλιό σύντροφο και σύμμαχό του Φετουλάχ Γκιουλέν.
Ο Γκιουλέν υποστήριζε ανοικτά τον Ερντογάν μέχρι και το 2013. Από το 2013 όμως και έπειτα ο Γκιουλέν καταζητείται από τις τουρκικές Αρχές, καθώς τον βαρύνει η κατηγορία της διαφθοράς. Πολλοί οπαδοί και φίλοι του Γκιουλέν ενσωματώθηκαν στον κρατικό μηχανισμό (διοικητικοί υπάλληλοι, δικαστές, στρατιωτικοί). Το πραξικόπημα, όπως οργανώθηκε από τον Ερντογάν, ήταν μια ευκαιρία απομάκρυνσης των φίλων και οπαδών του Γκιουλέν.
Την ίδια στιγμή, προσπαθεί να διαφημίσει την Τουρκία ως την πιο ισχυρή δύναμη στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Στρέφει τα βέλη του εναντίον της Ελλάδας, είτε παραβιάζοντας τα κυριαρχικά μας δικαιώματα είτε κάνοντας δηλώσεις που κάνουν σαφές το νόημα του αναθεωρητισμού.
- Τι έχε κατανοήσει ο Ερντογάν που εμείς οι Έλληνες δεν έχουμε κατανοήσει;
Η Τουρκία έχει κατανοήσει πως το μεταψυχροπολεμικό κλίμα έχει αλλάξει. Μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, οι ΗΠΑ εγγυήθηκαν την ασφάλεια του κόσμου. Αναγνωρίστηκε ως η παγκόσμια υπερδύναμη που μπορεί να εγγυηθεί τα συμφέροντα των συμμάχων της. Η εικοσαετία 1990-2010 είναι η εικοσαετία των ΗΠΑ.
Η παγκόσμια οικονομική κρίση δημιούργησε νέους όρους στο παγκόσμιο παιχνίδι. Η Κίνα είναι ο έτερος κοινωνικοπολιτικός πόλος, ενώ η Ε.Ε. ως οικονομικός γίγαντας εξασθένησε. Πλέον, η παγκόσμια σκηνή αναγνωρίζεται ως μια πάλη δύο μεγάλων δυνάμεων (ΗΠΑ και Κίνας) και η καθεμία υπερδύναμη προσπαθεί να βρει περιφερειακούς ηγέτες. Να κάνει συμμαχίες μαζί τους ώστε οι περιφερειακοί ηγέτες να έχουν τον ρόλο του ρυθμιστή, ελέγχοντας μεγάλες περιοχές.
Η Τουρκία έχει κατανοήσει τον ρόλο του περιφερειακού ηγέτη και προσπαθεί με κάθε τρόπο να το διαφημίσει. Δεν την απασχολεί εάν είναι μέλος της Ε.Ε. Επιζητάει τον ρόλο του περιφερειακού ηγέτη ώστε να είναι σε θέση να “κάνει παζάρια” με τις παγκόσμιες υπερδυνάμεις.
- Πώς έχει διαχειριστεί η ελληνική εξωτερική πολιτική την τούρκικη παραβατικότητα;
Δυστυχώς, η ελληνική εξωτερική πολιτική όπως ασκείται τον τελευταίο χρόνο όπου η ένταση με την Τουρκία έχει κλιμακωθεί είναι αποτυχημένη. Ας αναφέρω ένα μόνο χαρακτηριστικό παράδειγμα που η ελληνική εξωτερική πολιτική ήταν τουλάχιστον ανεπαρκής. Στις αρχές του έτους το τούρκικο σκάφος “Ορούτς Ρέις” βρισκόταν στα ελληνικά χωρικά ύδατα. Το ζήτημα είναι πως οι ελληνικές Αρχές καθυστέρησαν να προβούν στην απαιτούμενη διαδικασία για απομάκρυνσή του. Και ενόσω το τουρκικό σκάφος είχε “ρίξει καλώδια” για να λάβει συντεταγμένες, το υπουργείο Εθνικής Άμυνας έδειξε ένα πρόσωπο αδιαφορίας. Ύστερα από δώδεκα ολόκληρες ώρες, το “Ορούτς Ρέις” απομακρύνθηκε, ενώ το υπουργείο Άμυνας της Τουρκίας εξέδωσε ανακοίνωση σύμφωνα με την οποία το “Ορούτς Ρέις” βρέθηκε στα ελληνικά ύδατα εξαιτίας των καιρικών συνθηκών. Αλήθεια, ποιος μπορεί να πιστέψει μια τέτοια δικαιολογία;
Το ζήτημα είναι πως ο περιορισμός της τουρκικής παραβατικότητας θα επέλθει μέσω του ευρωπαϊκού δρόμου. Η Ελλάδα δεν μπορεί να κάνει μόνη της απολύτως τίποτε. Έξω από την Ευρωπαϊκή Ένωση, η Ελλάδα είναι ανίσχυρη. Το μήνυμα του Γάλλου προέδρου, Εμμανουέλ Μακρόν, το οποίο ήταν γραμμένο στα Ελληνικά ήταν μια πρώτη σωστή απόπειρα υποστήριξης της Ελλάδας. Η απάντηση απέναντι στην Τουρκία θα πρέπει να είναι ευρωπαϊκή.
* Ο Νίκος Κοσμαδάκης είναι πολιτικός επιστήμονας ([email protected]).
