Ο φανατισμός είναι εκμαυλισμός της ανθρώπινης φύσης. Ο φανατισμός έχει ως σημείο αναφοράς ένα υποκείμενο το οποίο υποστηρίζει απόψεις και αντιλήψεις με τρόπο που η συγκεκριμένη παραδοχή έχει τη μορφή απόλυτης αλήθειας ή καθολικού νόμου. Η «αδιαμφισβήτητη» άποψη έχει τη μορφή δόγματος. Πρέπει να το υποστηρίξεις. Αυτή είναι μια όψη του φανατισμού.
Η άλλη όψη υποδεικνύει τον τρόπο δράσης του υποκειμένου. Το υποκείμενο ενστερνίζεται την άποψη και πρέπει να την κάνει κτήμα της κοινωνίας και αν όχι του συνόλου ή της πλειοψηφίας, τότε μιας μερίδας ατόμων. Πρέπει να κινητοποιηθεί, υιοθετώντας έναν τρόπο επιβλητικό και μη ορθολογικό, αφού είναι δυνατόν τη συγκεκριμένα ιδέα ή άποψη να μην την ενστερνίζονται άλλα άτομα. Το υποκείμενο μπορεί να φτάσει στο σημείο να βάλει τέλος στη ζωή του ή σε άλλα άτομα για να γίνει περισσότερο πειστικό.
Το έχουμε δει σε πολλές ιστορικές περιόδους της ανθρωπότητας. Το βλέπουμε και σήμερα μέσω του Ισλάμ. Οι ακραίοι ισλαμιστές δε διστάζουν να θίξουν την εγγενή αξία της ανθρώπινης ζωής, επιθυμώντας να επιβάλλουν τη δική τους νοηματοδότηση σε αυτό που η κοινή συνείδηση σήμερα ορίζει ως «Θεό».
Το έκαναν και οι χριστιανοί κυρίως από τον 3 αιώνα μ.Χ. Πολλοί χριστιανοί, στο όνομα της πίστης τους στον Θεό, έφταναν σε πολύ ακραίες πράξεις. Και όποιος προσπάθησε να εναντιωθεί στο χριστιανικό κήρυγμα τους πρώτους αιώνες της παντοδυναμίας της χριστιανικής θρησκείας, τότε στην καλύτερη περίπτωση αποδοκιμαζόταν λεκτικά.
Καμία θρησκεία, όταν ξεκίνησε να δημιουργεί συνθήκες ώριμες για την παντοδυναμία της, δεν ήταν ειρηνική. Το θρησκευτικό κήρυγμα είναι πάντα ειρηνικό και πάντα στοχεύει στην ηρεμία της ψυχής, μέσα από την τιθάσευση των παθών. Οι φανατικοί υποστηρικτές των θρησκειών αξιοποίησαν αθέμιτα μέσα και σε πολλές περιπτώσεις η προσωπικότητα προσβαλλόταν. Ακόμη κι ο Χριστιανισμός.
Οι Σταυροφορίες, από την άλλη, είναι μια αρκετά καλή αφετηρία κάποιος να ερευνήσει τα εγκλήματα των χριστιανών που έλαβαν χώρα (λεηλασίες, θάνατοι, σφετερισμός ιδιωτικής περιουσίας), με πρόφαση την εύρεση χριστιανικών κειμηλίων, εικόνων κ.λπ.
Τι έγινε όμως και ο Χριστιανισμός άλλαξε ροπή και υιοθέτησε ένα κήρυγμα που σέβεται τη διαφορετικότητα των ανθρώπων;
Η αλλαγή στροφής του χριστιανικού κηρύγματος οφείλεται στην αλλαγή του τόπου εγκατάστασης. Η Δυτική Ευρώπη αναγορεύτηκε ως ο τόπος εγκατάστασης του Χριστιανισμού. Το αποτέλεσμα ήταν να επηρεαστεί το χριστιανικό κήρυγμα από τις κοινωνικές, οικονομικές και δημογραφικές μεταβολές.
Και το μεγαλύτερο πνευματικό κίνημα που γέννησε η ανθρωπότητα, που είναι ο Διαφωτισμός, επηρέασε άμεσα τον Χριστιανισμό. Ο Διαφωτισμός προέβαλε την ιδέα υπεροχής του Ορθού Λόγου, ενώ αποδέσμευσε τον άνθρωπο από προκαταλήψεις και στερεότυπα, τα οποία συνιστούν ανορθολογικές πεποιθήσεις με πρόσημο αρνητικό για την πρόοδο και την εξέλιξη της ανθρωπότητας.
Δημιούργησε μια νέα κοινωνική συμπεριφορά. Ο άνθρωπος οφείλει να σέβεται τον άλλο άνθρωπο στο πλαίσιο μιας αμοιβαίας αναγνώρισης ως υποκείμενα-φορείς ηθικών αξιών. Η Δυτική Ευρώπη και το μεγάλο πνευματικό-επαναστατικό κίνημα του Διαφωτισμού εξημέρωσαν τον Χριστιανισμό. Ο Χριστιανισμός έγινε λιγότερο απάνθρωπος και σταδιακά εγκατέλειψε τον ακήρυχτο πόλεμο στους άθεους, ισλαμιστές ή σε οποιονδήποτε άλλο άνθρωπο που δεν τον υιοθετεί ως απόλυτη αλήθεια.
Δε συνέβη μια αντίστοιχη κατάσταση με το Ισλάμ. Ο ισλαμιστές ζουν σ’ ένα πολύ διαφορετικό κοινωνικό περιβάλλον. Κράτος και θρησκεία σχεδόν ταυτίζονται. Ο Διαφωτισμός δεν εξαπλώθηκε στην Ανατολή, με αποτέλεσμα το ανθρώπινο κεφάλαιο να μείνει ανεπηρέαστο στις κοσμογονικές αλλαγές, όπως έλαβαν χώρα πριν από τρεις αιώνες. Η θρησκεία δεν κατανοήθηκε ως ένας κώδικας επικοινωνίας ή ως ένα σύνολο αρχών, το οποίο μπορεί να έχει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση κοινωνικής σταθερότητας.
Απεναντίας, η ισλαμική θρησκεία κατανοήθηκε ως κάτι απαραβίαστο και ανεκτίμητο. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, συγκροτήθηκε μια θρησκευτική μειοψηφία η οποία επιθυμούσε και συνεχίζει να επιθυμεί να βάλει τέλος με τρόπο παρανοϊκό στην πρωτοκαθεδρία του Χριστιανισμού. Αυτή η θρησκευτική μειοψηφία κατασκεύασε την ιδεολογία της, η οποία κατονομάστηκε από τους μελετητές και τους ερευνητές ως τζιχαντισμός.
Βασικές αρχές της συγκεκριμένης ιδεολογίας είναι: η απαγόρευση της ελευθερίας όπως καλλιεργείται σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης και των ΗΠΑ, η ανεξιθρησκεία είναι αμάρτημα και το άτομο πρέπει να υποτάσσεται στη βούληση του Αλλάχ.
Ο θρησκευτικός φανατισμός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο της Ανατολής. Πώς όμως συρρικνώνεται;
Ένα κοινωνικό φαινόμενο καταργείται όταν καταργηθούν οι λόγοι ύπαρξής του. Ο θρησκευτικός φανατισμός, είτε ισλαμικός είτε χριστιανικός, έχει τη βάση του στην απαιδευσία και στην αμεριμνησία από την πλευρά της κρατικής εξουσίας να εδραιώσει ένα εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο θα παράγει ανθρώπους που θα σέβονται τη διαφορετικότητα και θα είναι σε θέση να διεξάγουν έναν ειλικρινή διάλογο.
Ακριβώς η απάντηση στο πρόβλημα του θρησκευτικού φανατισμού, το οποίο αποτελεί πρόκληση για την παγκόσμια κοινότητα τη δεκαετία 2020-2030, είναι η εκπαίδευση. Και εδώ οφείλουν η Δυτική Ευρώπη και οι ΗΠΑ να δώσουν ένα ευκρινές στίγμα. Να αποτελέσουν πρότυπα για τις χώρες της Ανατολής, υποδεικνύοντας την αναγκαιότητα να συνυπάρξουν λαοί και πολιτισμοί με διαφορετικές παραδόσεις. Κάνοντας σαφές πως η συνύπαρξη διαφορετικών λαών είναι ένα πανανθρώπινο αίτημα, το οποίο υπερβαίνει τις διαχωριστικές τομές και αποκτάει χαρακτηριστικά καθολικού νόμου. Έτσι μόνο μπορούμε να εξαλείψουμε τον θρησκευτικό φανατισμό, ο οποίος, όπως επισήμανα παραπάνω, θα κάνει αισθητή την παρουσία του τη νέα δεκαετία.
* Ο Νίκος Κοσμαδάκης είναι πολιτικός επιστήμονας ([email protected]).
