«Αντισημιτισμός, Ολοκαύτωμα και φιλοσοφική σκέψη»: Οι λέξεις αυτές συναποτελούν τον τίτλο του προγράμματος ενός συμποσίου που λαμβάνει χώρα αυτές τις μέρες στην Αθήνα.
Γράφει ο Νίκος Κοσμαδάκης*
Μέσα από αυτό το άρθρο θα προσπαθήσω να καταθέσω τους δικούς μου προβληματισμούς και σκέψεις, οι οποίες αφενός συνδέονται με το περιεχόμενο της ημερίδας και αφετέρου δίνουν μια διάσταση τωρινή.
Αντισημιτισμός σημαίνει εννοιολογικά έχθρα απέναντι στην εβραϊκή φυλή. Σημαίνει πως υπάρχει στρατοπέδευση. Από τη μια πλευρά, υπάρχει το συνολικό και συλλογικό, εμείς που είμαστε τα αγαθά υποκείμενα, και από την άλλη υπάρχει το “Αυτοί”, που είναι το μοχθηρό υποκείμενο που επιθυμεί να διασαλεύσει την τάξη και την ασφάλεια της κοινωνίας που εμείς οι αγαθοί έχουμε συγκροτήσει.
Την περίοδο του 19ου αιώνα και μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, οι μοχθηροί “Αυτοί” ήταν οι Εβραίοι. Ήταν οι εχθροί και, καθώς μπαίναμε στον 20ό αιώνα, εχθροί γίνονταν εκείνοι που η συμπεριφορά, οι συνήθειες και τα πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά δεν ευθυγραμμίζονταν με εκείνα της πλειοψηφίας. Οι Εβραίοι ήταν οι πρώτοι εχθροί, ενώ αμέσως μετά ακολούθησαν οι ομοφυλόφιλοι, οι τσιγγάνοι και οι ψυχικά νοσούντες. Ποιος τους κατηγοριοποίησε;
Η (ψευδο) επιστήμη και ορισμένοι διανοούμενοι προσπάθησαν με έναν εντελώς αλαζονικό τρόπο να προσαρμόσουν τη θεωρία της εξέλιξης στην κοινωνία και να υποστηρίξουν, μη έχοντας γνωσιακά ερείσματα, πως άνθρωποι που ανήκουν στην πλειοψηφία δεν πρέπει να αναπαραχθούν. Την ίδια στιγμή, και η υποστήριξη της χριστιανικής θρησκείας στον άνθρωπο ήταν σε μεγάλο βαθμό αναιμική, καθώς ήταν εγκλωβισμένη στις δικές της εμμονές και συγκεκριμένα στο γεγονός πως οι Εβραίοι, πιστοί στις ιδέες του Ιουδαϊσμού, δε λάτρευαν τον Ιησού Χριστό ως Θεάνθρωπο.
Η κατηγοριοποίηση των ανθρώπων σε “ανώτερους” και “κατώτερους” έδωσε τη δυνατότητα στην πολιτική εξουσία, δηλαδή στη Γερμανία, να εφαρμόσει ένα πρόγραμμα γενοκτονίας. Το Ολοκαύτωμα δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η πολιτική βούληση, η οποία αποτέλεσε προϊόν ψευδοθεωρίων και ψευδοεπιχειρημάτων. Το αποτέλεσμα ήταν ο θάνατος έξι εκατομμυρίων ανθρώπων, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες σφαγιάστηκαν στον βωμό μιας παρανοϊκής λογικής η οποία είχε ως εμπνευστή της τον Αδόλφο Χίτλερ.
Η φιλοσοφική σκέψη ήταν πραγματικά απούσα. Εάν πραγματικά οι άνθρωποι ήταν σε θέση να φιλοσοφήσουν, δε θα φτάναμε σε αυτά τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας με τους εκατομμύρια νεκρούς. Η φιλοσοφική σκέψη είναι και εύκολο και απαιτητικό εγχείρημα. Απαιτεί από τους ανθρώπους να αναστοχαστούν και να διερωτηθούν εάν αυτό που υποστηρίζουν είναι ορθό αλλά και εάν έχει ωφέλεια πράγματι για τους ίδιους.
Ένα εύλογο φιλοσοφικό ερώτημα είναι η μήτρα του διαχωρισμού μας. Τι είναι εκείνο που μας διαχωρίζει σε μαύρους, άσπρους, κίτρινους; Τι είναι εκείνο που μας διαχωρίζει σε εθνικότητες; Ένα τυχαίο γεγονός. Η γέννησή μας είναι ένα τυχαίο γεγονός.
Αυτό το τόσο ουσιαστικό αλλά και παράλληλα απλοϊκό ερώτημα δεν τέθηκε ποτέ. Από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, η φιλοσοφική σκέψη δεν υπήρξε ή δεν υπήρξαν φιλόσοφοι που να υποστηρίξουν έμπρακτα βασικές θέσεις και αξίες. Σε ένα διάστημα 8 δεκαετιών, οι αρχές και οι αξίες του Διαφωτισμού καταβαραθρώθηκαν. Ο ορθός λόγος εξανεμίστηκε, ενώ θεωρήθηκε εσφαλμένη η αντίληψη πως το σύνολο των ανθρώπινων υποκειμένων είναι προικισμένα με ηθική φύση. Και δυστυχώς, η θεωρία μετατράπηκε σε πράξη μέσω της πολιτικής, η οποία επηρεάζεται από πάθη και ιστορικές συγκυρίες και μεροληπτεί.
Από εκεί και έπειτα, ξεκίνησε ένας σοβαρός διάλογος γύρω από την ανθρώπινη φύση. Σήμερα, η φιλοσοφική σκέψη οφείλει να φωλιάσει στις συνειδήσεις τόσο των ανθρώπων όσο των διαχειριστών των δημόσιων θεμάτων, και μάλιστα με τρόπο επιτακτικό και άμεσο. Μια νέα κοινωνική πραγματικότητα έρχεται στον κόσμο και συγκεκριμένα το προσφυγικό-μεταναστευτικό ζήτημα προβάλλει ως μια διαρκής πρόκληση για τις σύγχρονες κοινωνίες.
Η Άκρα Δεξιά αλλά και σκληρή συντηρητική πτέρυγα του πολιτικού φάσματος επιδιώκει εκ νέου τον διαχωρισμό των ανθρώπων, αναδεικνύοντας μια ρατσιστική επιχειρηματολογία που επικεντρώνεται στη θρησκεία. Το επιχείρημά τους μπορεί να περιγραφεί ως εξής: «Κοιτάξτε τους ισλαμιστές. Επιδιώκουν να μετατρέψουν τη χριστιανική Ευρώπη σε ισλαμική και να φέρουν έναν νέο κώδικα αξιών». Το σαθρό και ανυπόστατο επιχείρημα έρχεται να τροφοδοτήσει τους φόβους των λαών, με αποτέλεσμα ο λαός, χωρίς να έχει γνώση, να συμμετέχει στο ύψωμα των τειχών με τρόπο ανορθόδοξο. Πώς συμμετέχει ο λαός; Διά της ψήφου του, η οποία λειτουργεί ως μέσο νομιμοποίησης καθεστώτων, πρακτικών και δημόσιων πολιτικών. Η μεροληπτική συμπεριφορά νομιμοποιείται όταν αναδεικνύονται σχηματισμοί που προβάλλουν ξενοφοβικά και ρατσιστικά επιχειρήματα, τα οποία είναι απομακρυσμένα από τη σφαίρα της Λογικής και της θεωρητικής κληρονομιάς του Διαφωτισμού.
Και εδώ έρχεται ένα χρέος που αφορά τον κάθε άνθρωπο, αλλά κυρίως εκείνους που εκτίθενται δημόσια (πολιτικούς εκπροσώπους, διανοούμενους, δημοσιογράφους...). Να αναδείξουν το γεγονός πως είμαστε άνθρωποι και πως η πολυπολιτισμικότητα είναι ένας πλούτος, μια ανταλλαγή εμπειριών και όχι «μια καταστροφή του δυτικού πολιτισμού». Ίσως, εάν θέλετε, ο δυτικός πολιτισμός αναδείχθηκε συνειδησιακά μέσα από τις αρχές του Διαφωτισμού. Αλήθεια, ποιος πιστεύει σήμερα πως ο δυτικός πολιτισμός θα ήταν ανώτερος εάν κάποιοι άνθρωποι δεν υπερασπίζονταν μέχρι θανάτου αρχές όπως εκείνη της ανεκτικότητας, της θρησκευτικής ουδετερότητας, της ελευθερίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων; Κανένας. Χάρη σε αυτές τις αρχές, αναδείχθηκε συνειδησιακά ο δυτικός πολιτισμός και έπειτα έγινε πράξη η δημοκρατία. Η δημοκρατία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η κατάσταση διακυβέρνησης των αρχών και των αξιών που διαμορφώθηκαν την περίοδο του Διαφωτισμού.
Η δημοκρατία είναι μια κληρονομιά. Στην πραγματική ζωή, ο κληρονόμος έχει ένα χρέος απέναντι στους απογόνους ή σε εκείνους που του άφησαν το περιουσιακό τους είδος. Να το συντηρήσουν και, εάν είναι εφικτό, να το δώσουν σε καλύτερη κατάσταση στους επόμενους ανθρώπους. Το ίδιο συμβαίνει και με τη δημοκρατία.
Η πολυπολιτισμικότητα είναι πτυχή της δημοκρατίας. Εμείς, ως πολίτες μιας ευνομούμενης Πολιτείας, είχαμε την τύχη να απολαύσουμε αγαθά. Η συνύπαρξή μας με διαφορετικές εθνοτικές ομάδες αποτελεί πρόκληση για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες αλλά και για τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Το αγαθό της δημοκρατίας, όπως γαλουχήθηκε μέσα από τον ορθό λόγο και το φιλοσοφείν, πρέπει να λάβει σάρκα και οστά σε αυτή τη νέα κοινωνική κατάσταση, όπως διαμορφώνεται.
Η πολυπολιτισμικότητα είναι πλούτος όχι μόνο των κοινωνιών γενικά, αλλά και της δημοκρατίας. Και ίσως αυτός πρέπει να είναι ο οδηγός της σκέψης μας και όχι μια νέα εκδοχή “αντισημιτισμού” η οποία είναι ηθικώς απαράδεκτη, νομικά κατακριτέα και αντιδημοκρατική. Και αυτός πρέπει να είναι και ο μπούσουλας των κυβερνήσεων που θέλουν να είναι δημοκρατικές και να υπερασπίζονται με σθένος την ανθρώπινη αξία.
* Ο Νίκος Κοσμαδάκης είναι πολιτικός επιστήμονας ([email protected]).
