Υπάρχει κακό στην κοινωνία; Ο φυλακισμένος έχει τα ίδια δικαιώματα με έναν ελεύθερο; Τόσο αξιόποινη είναι η πράξη στην οποία υπέπεσε ο φυλακισμένος ώστε η κρατική εξουσία να στερήσει σε αυτόν το έννομο αγαθό της ελευθερίας; Πότε μια πράξη ξεφεύγει από τα όρια της αρμόζουσας συμπεριφοράς και κατευθύνεται στον χαρακτηρισμό “καταδικαστέα”;
Γράφει ο Νίκος Κοσμαδάκης
Είναι ερωτήματα που έχουν ως πυρήνα τους μια συμπεριφορά που παρεκκλίνει από τα όρια της αρμόζουσας συμπεριφοράς, της συμπεριφοράς δηλαδή που η εκάστοτε πλειοψηφία μιας κοινωνίας υιοθετεί ώστε να είναι λειτουργική. Είναι απίθανο μια κοινωνία να υπάρξει από ανθρώπους που ο ένας δείχνει ασέβεια απέναντι στον άλλο. Δεν μπορεί να υπάρξει μια κοινωνία όπου ισχύει ο χομπσιανός κανόνας: “πόλεμος όλων εναντίον όλων”. Σε αυτήν την περίπτωση, δε θα μπορούσε να υπάρξει άνθρωπος αφού θα μιλούσαμε για αφανισμό του ανθρώπινου γένους. Όταν ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται πως έχει ανάγκη τον όμοιό του, τότε ξεκινάει η γέννηση της ανθρώπινης κοινωνίας.
Για να είναι μια κοινωνία λειτουργική, ο κάθε πολίτης οφείλει να υιοθετήσει μια δέουσα συμπεριφορά. Δεν πρέπει να κλέβει. Δεν πρέπει να αφαιρεί ανθρώπινη ζωή. Δεν πρέπει να καταπατεί ξένη περιουσία. Ουσιαστικά, το κάθε άτομο έχει υποχρεώσεις απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, οι οποίες είναι υποτυπώδεις προκειμένου να υπάρχει κοινωνική συνοχή. Ο σεβασμός που ο ένας άνθρωπος επιδεικνύει στον γείτονα, φίλο ή και σε κάποιον άγνωστο είναι σιωπηρός. Δεν παρεμβαίνει.
Ωστόσο, καμία μορφής κοινωνία δεν είναι άριστη. Καμία κοινωνία δεν αποτελείται μόνο από άριστα (και σιωπηρά) μέλη όπου οι πολίτες υπακούν τους κανόνες της κρατικής εξουσίας και ζουν αρμονικά. Σε κάθε κοινωνία, υπάρχουν άνθρωποι που παραβαίνουν τους κανόνες και τιμωρούνται. Πολύ απλά, σε κάθε κοινωνία υπάρχουν άνθρωποι που παρεμβαίνουν στην ιδιωτική ζωή άλλων ατόμων, δημιουργώντας ζημία (σωματική, ψυχολογική κ.τ.λ.) τόσο στους ίδιους όσο και στην οικογένειά τους. Και η ερώτηση που θίγω: Οφείλει η κρατική εξουσία να τιμωρεί τους συγκεκριμένους ανθρώπους;
Ασφαλώς και σωστά μια κοινωνία τιμωρεί τους ανθρώπους οι οποίοι παρέκκλιναν από την αρμόζουσα συμπεριφορά. Η ελευθερία, η ζωή και η ιδιοκτησία, δηλαδή τα αναφαίρετα δικαιώματα κατά τον Λοκ, πρέπει να προστατεύονται και κάθε πολίτης οφείλει να ζητάει από την ανώτερη εξουσία, δηλαδή την κρατική, την προστασία τους. Είναι δικαιώματα που συνδέονται με την ανθρώπινη φύση. Είναι δικαιώματα που προσδιορίζουν την ανθρώπινη υπόσταση. Μάλιστα, ο Βρετανός φιλόσοφος είχε υποστηρίξει πως, σε περίπτωση που η ανώτερη εξουσία προσπαθήσει να καταπατήσει έστω ένα από τα τρία αυτά δικαιώματα, τότε ο λαός νομιμοποιείται να επαναστατήσει.
Σε κάθε περίπτωση, ο άνθρωπος προσδιορίζεται ως αξιοπρεπής εφόσον έχει την ελευθερία του, τη ζωή του και είναι σε θέση να βγάζει τα προς το ζην ώστε να είναι αυτόνομος και να μην εξαρτάται από κανέναν οικονομικά. Σε περίπτωση που κάποιος πάει να υφαρπάξει ένα από αυτά τα δικαιώματα, τότε πρέπει να τιμωρηθεί. Έτσι θα ικανοποιηθεί το “κοινό περί δικαίου αίσθημα”. Γι’ αυτό το δίκαιο λειτουργεί ωφελιμιστικά.
Ωστόσο, ο βαθμός της εγκληματικότητας και η συχνότητα παραβατικών συμπεριφορών είναι χαρακτηριστικά στοιχεία μιας κοινωνίας η οποία φέρει ευθύνη για τη συγκεκριμένη κατάσταση. Και εξηγούμαι. Ο κάθε άνθρωπος, από τη στιγμή της γέννησής του, έχει μια ταυτότητα. Έχει φύλο, εθνικότητα, θρήσκευμα και μια συγκεκριμένη εισοδηματική και κοινωνική κατάσταση. Για να το πω πιο πρακτικά, ένας άνθρωπος από τη στιγμή της γέννησής του έχει μια προδιαγεγραμμένη πορεία.
Εάν οι γονείς του αγαπούν τη γνώση, τότε το ίδιο το παιδί πιθανότατα θα αγαπήσει τη γνώση. Εάν οι γονείς του αγαπούν τις δραστηριότητες που χαρίζουν επιφανειακή ευχαρίστηση, τότε πιθανότατα και το ίδιο το άτομο θα αρέσκεται σε εφήμερα και επιφανειακά πράγματα. Βέβαια, σε καμία περίπτωση δε νομιμοποιούμαι να μιλάω με όρους απολυτότητας. Οι απόλυτες βεβαιώσεις δεν υπάρχουν στη φύση, πόσω μάλλον στην κοινωνία όπου γεννιέται, ζει, αναπαράγεται και αναπτύσσεται ένας ανθρώπινος οργανισμός. Ωστόσο, το οικογενειακό περιβάλλον ή καλύτερα οι φορείς κοινωνικοποίησης που περιβάλλουν τη ζωή του ατόμου πρωταγωνιστούν στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του.
Ακριβώς το ίδιο συμβαίνει σε περιπτώσεις παραβατικής συμπεριφοράς. Ένας δολοφόνος, ένας στυγνός εγκληματίας, τι οικογενειακό περιβάλλον έχει; Πώς η συμπεριφορά του πατέρα και της μητέρας του τον επηρέασαν; Εάν ο πατέρας του ήταν εθισμένος στο αλκοόλ ή στις ναρκωτικές ουσίες και η μητέρα του δε λειτούργησε, επίσης, ως θετικό πρότυπο, πώς αναμένουμε εμείς οι ίδιοι πως ο συγκεκριμένος δε θα είναι ένα κακοποιό στοιχείο; Πώς είμαστε σε θέση να τον απαξιώνουμε και να τον αντιμετωπίζουμε με αρνητικό μάτι όταν οι φορείς κοινωνικοποίησης δε λειτούργησαν ευεργετικά για τον ίδιο;
Πολύ απλά, ο άνθρωπος είναι ένα σύνολο γονιδίων και η προσωπικότητά του είναι ένα προϊόν του οικογενειακού περιβάλλοντος και κάποιων αστάθμητων εξωτερικών παραγόντων.
Τα γονίδια ρυθμίζουν το ύψος, την εξωτερική μας εμφάνιση. Είναι ένα μέρος του εαυτού μας το οποίο δεν μπορούμε να το ρυθμίσουμε ούτε να το αλλάξουμε προς το καλύτερο. Εάν είσαι ψηλός ή κοντός, όμορφος ή άσχημος, δεν μπορείς να το αλλάξεις. Η φύση σε προίκισε να έχεις αυτά τα εξωτερικά χαρακτηριστικά.
Από εκεί και πέρα, η συμπεριφορά, η στάση ζωής, το σχέδιο ζωής οφείλονται σε ένα μεγάλο μερίδιο στο πώς η οικογένειά σου σε γαλούχησε και τι αποπνέει η προσωπικότητά σου, η οποία, στην τελική ανάλυση, είναι ένα προϊόν κοινωνικών διαδικασιών. Και αυτό το προϊόν, ποιοτικό ή μη, εκτίθεται σε δημόσια θέα. Εκτίθεται στην κοινωνία, η οποία κρίνει και αξιολογεί.
Μια επομένως παραβατική συμπεριφορά είναι ηθικά καταδικαστέα γιατί προσβάλλει την αξιοπρέπεια του προσώπου. Σε καμία περίπτωση η κρατική εξουσία ως έκφραση της πλειοψηφίας των μελών μιας κοινωνίας δεν πρέπει να φέρεται ως ένας “σκληρόκαρδος δικαστής”. Πάντα ένας νόμος, που κατευθύνεται από μια ηθική επιταγή, πρέπει να αντιμετωπίζει τον παραβάτη ανθρωποκεντρικά ως φορέα ηθικών αξιών.
Για να αξιοποιήσω έναν νεωτερικό όρο, όλοι είμαστε έλλογα όντα. Η καλλιέργεια όμως της έλλογης δυνατότητας και ικανοτήτων δεν είναι μια διαδικασία στην οποία το άτομο λειτουργεί ερήμην. Οι κοινωνικοί παράγοντες επηρεάζουν άμεσα την ιδιοσυγκρασία του, με αποτέλεσμα ο κάθε άνθρωπος να ιεραρχεί με διαφορετικό τρόπο τις ορθολογικές του προτιμήσεις. Και μερικές φορές λάθος.
Ένας παραβάτης, σίγουρα, έχει ιεραρχήσει με λανθασμένο τρόπο τις αξίες που δίνουν νόημα στη ζωή του, καθώς έχει τοποθετήσει στην κορυφή της πυραμίδας μια αξιόποινη πράξη. Απέναντι σε αυτόν τον παραβάτη, η κρατική εξουσία οφείλει να δείξει σεβασμό, ακόμη κι αν έκανε το ειδεχθέστερο έγκλημα, το οποίο σήκωσε μια ανυπέρβλητη κοινωνική κατακραυγή. Πρέπει να τον σεβαστεί, γιατί στο πρόσωπό του τιμωρείται - ή μη - η ανθρωπότητα.
* Ο Νίκος Κοσμαδάκης είναι πολιτικός επιστήμονας ([email protected]).
