Τον Ιούλιο του 1921 ο Ελληνικός στρατός είχε εγκατασταθεί σε ενεργητική άμυνα γύρω από την περιοχή Εσκή Σεχίρ-Κιουτάχεια-Αφιόν Καραχισάρ. Οι Τούρκοι, μέχρι τότε καταδιωκόμενοι, είχαν περιέλθει σε πολύ δύσκολη κατάσταση.
Του Γεωργίου Τ. Τσερεβελάκη, Φιλολόγου
Μόλις όμως ο Ελληνικός στρατός σταθεροποιήθηκε στην προαναφερθείσα θέση, οι Τούρκοι ανασυγκροτήθηκαν και επανήλθαν δριμύτεροι, ώστε να υπερκεράσουν την ελληνική στρατιά από βόρεια και νότια και να την εγκλωβίσουν στην κοιλάδα του Πουρσάκ, στην δυτική είσοδο μεταξύ των ορέων Μποζ νταγ-Τουρκμέν νταγ και Σουλτάν νταγ.
Ο Ισμέτ Ινονού υπολόγιζε ότι ο καταπονημένος από τις πορείες Ελληνικός στρατός και μακριά από το Ουσάκ που ήταν το κέντρο του εφοδιασμού του, θα μπορούσε να κατανικηθεί από τις Τουρκικές δυνάμεις, οι οποίες ήταν πολύ ισχυρές.
Εξέδωσε διαταγή παράταξης στην γραμμή Μποζ νταγ-Σαρρή Μπαμπά-Σεϊντή Γαζή. Το Ελληνικό επιτελείο δεν προέβλεψε αυτήν την επιθετική στροφή των Τούρκων. Έτσι ξεκίνησε η μάχη του Εσκή Σεχίρ, η οποία διαδραματίσθηκε σε ανοιχτό πεδίο και με συμμετοχή όλων των δυνάμεων των αντιπάλων. Στο πεδίο του Εσκή Σεχίρ αρχικά βρίσκονταν την αυγή της 8ης Ιουλίου 3 ελληνικές μεραρχίες (1η, 7η, 10η) και η Ταξιαρχία Ιππικού απέναντι σε 4 τουρκικές μεραρχίες πεζικού και μια ιππικού. Νοτιότερα, απέναντι στην 2η και την 12η βρίσκονταν 4 τουρκικές και στο δεξιό άκρο, απέναντι στην 5η και 13η, πέντε τουρκικές μεραρχίες πεζικού και δύο ιππικού.
Από τις πέντε το πρωί, βαρύ εχθρικό πυροβολικό καθήλωσε στο Σουλτανιέ το 30ο Σύνταγμα Πεζικού σφυροκοπώντας την 10η Μεραρχία. Αμέσως διατάχθηκε το Μικτό Απόσπασμα Τσιρογιάννη που βάδιζε προς Καρά Σεχήρ, να σπεύσει προς Δορύλαιο. Από τις 07:30 άρχισε να δέχεται σφοδρά πυρά και το 22ο Σύνταγμα Πεζικού στον βορρά. Η 7η Μεραρχία διατάχθηκε να σπεύσει νότια όπου η 1η δεχόταν σφοδρή επίθεση αλλά μια νέα επίθεση στον τομέα του Μουταλίμπ το μεσημέρι προκάλεσε ακύρωση της διαταγής, καθώς κινδύνευε και το βόρειο ελληνικό άκρο. Ειδοποιήθηκε και η 3η Μεραρχία που κατευθυνόταν προς Ποριά-Ινονού να κινηθεί τάχιστα προς Δορύλαιο.
Βαλλόμενο ανηλεώς από το εχθρικό πυροβολικό, το απόσπασμα Βάκη (ΙΙΙ/23) αμυνόταν ηρωικά στους λόφους βόρεια του Εσκή Σεχίρ. Κατά τις 14:00 ενισχύθηκε από ένα τάγμα του 22ου ενώ τα δύο άλλα τάγματα του 22ου ετοιμάζονταν για αντεπίθεση. Στις 15:00 η μάχη είχε γενικευθεί σε όλο το μέτωπο της 7ης Μεραρχίας όπου βρισκόταν ήδη και το Μικτό Απόσπασμα Τσιρογιάννη. Οι τουρκικές επιθέσεις αναχαιτίζονταν και αναλαμβάνονταν αντεπιθέσεις. Στις 17:50 η 7η Μεραρχία ανακατέλαβε το χωριό Μουταλίμπ και άρχισε να καταδιώκει τον εχθρό. Τελικά, η μέρα έκλεισε με την νίκη της 7ης Μεραρχίας, με απώλειες 29 νεκρούς και 166 τραυματίες.
Στο μέτωπο της 10ης Μεραρχίας η υποχώρηση του 30ού Συντάγματος Πεζικού άφησε ακάλυπτο το πυροβολικό. Τότε οι πυροβολητές άρπαξαν τα όπλα και άρχισαν μάχη εκ του συστάδην με τους Τούρκους. Στις 18:00 ένα τάγμα του 28ου Συντάγματος Πεζικού υπό τον συνταγματάρχη Κοσμόπουλο επιτέθηκε και κατεδίωξε τον εχθρό ως το Πουρσάκ Μπογάζ. Η 10η Μεραρχία είχε 21 νεκρούς και 229 τραυματίες.
Νοτιότερα, το Α' Σώμα δέχθηκε την κύρια προσπάθεια του εχθρού στο Τσιλ Χανάρ. Με άφθαστο ηρωισμό οι εύζωνες του 1/38 ανέτρεψαν τους επιτιθεμένους και συνέλαβαν στην χαράδρα του Ακ Μπουνάρ 850 αιχμαλώτους. Το 5ο Σύνταγμα Πεζικού κατεδίωξε τον εχθρό πέραν του Ντερμπέντ και το 4ο έφθασε μέχρι τους λόφους Καραμπαζάρ. Η 1η Μεραρχία είχε 16 νεκρούς και 84 τραυματίες.
Η Ταξιαρχία Ιππικού επέλασε σε βάθος 4 χλμ. στην εχθρική παράταξη, κατασπαθίζοντας τον εχθρό που έφευγε ανατολικά. Η 12η έφθασε στο Αλπανός και η 5η στο Κιζίλ Τεπέ. Οι Τούρκοι κατεδιώχθησαν έως το Ντουζ Τεπέ. Το αριστερό πλευρό των τουρκικών δυνάμεων είχε συντριβεί και τα πράγματα ήταν εξαιρετικά κρίσιμα. Οι Έλληνες Σωματάρχες τηλεγράφησαν στην Στρατιά για την νίκη και οι Τούρκοι δέχθηκαν τις συνέπειες της ήττας περνώντας τον Σαγγάριο.
Η μάχη του Εσκή Σεχίρ κατέδειξε την αξιοθαύμαστη διοίκηση και πρωτοβουλία που ανέπτυξαν οι Έλληνες Μέραρχοι. Από τις 4 το πρωί η 13η Μεραρχία με αντεπιθέσεις συνέτριψε τις επιθέσεις τριών τουρκικών μεραρχιών και προχώρησε αρκετά χιλιόμετρα ως τη νύχτα, απειλώντας και τις άλλες επιτιθέμενες τουρκικές μεραρχίες. Δίπλα από αυτήν, η 5η, η 12η και η 2η δεν υποχώρησαν καθόλου ενώ η 1η επιτέθηκε πλευροκοπώντας τον εχθρό. Μαζί της επιτέθηκε και η Ταξιαρχία Ιππικού. Το πυροβολικό, το απόσπασμα Τσιρογιάννη, ακόμη και η 7η Μεραρχία ενεπλάκησαν αποφασιστικά. Επιτεύχθηκε έτσι η απελευθέρωση του Εσκή Σεχίρ και η Άγκυρα έχασε την επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη, το Ικόνιο και την Κιλικία. Οι αιχμάλωτοι που συνέλαβε ο Ελληνικός στρατός ήταν πάρα πολλοί και ο Τουρκικός στρατός υπέστη τεράστιο ψυχολογικό πλήγμα. Το Β' όμως Ελληνικό Σώμα δεν κατόρθωσε να υπερφαλαγγίσει το αριστερό των Τούρκων.
Συστηματική καταδίωξη από ελληνικής πλευράς δεν έγινε. Η Τουρκική σύμπτυξη έγινε με μεγάλη αταξία. Οι δυνάμεις του Α' Σώματος που κινήθηκαν γρήγορα ως την γραμμή Αζιδιέ Κισλά-Λουφτιέ συνέλαβαν τους περισσότερους αιχμαλώτους πριν διαταχθεί στις 11 Ιουλίου η αναστολή καταδιώξεως και η επιστροφή σε θέσεις αμύνης ανατολικά του Δορυλαίου. Η μάχη κοντά στο Δορύλαιο αποτέλεσε την επικότερη μάχη της νεοελληνικής ιστορίας. Σε ένα μέτωπο 80 χλμ. οι αντίπαλοι αποδύθηκαν σε ένα υπεράνθρωπο αγώνα. Οι Τούρκοι παρέταξαν 14 μεραρχίες πεζικού, 2 ιππικού και ισχυρότατο πυροβολικό, προκειμένου να διασπάσουν ταχέως τις ελληνικές γραμμές. Οι Τούρκοι πολέμησαν με τρομερό πάθος, αλλά προσέκρουσαν πάνω στην αποφασιστικότητα των Ελλήνων στρατιωτών.
Το σύνολο απωλειών της πρώτης φάσης επιχειρήσεων θα φθάσουν τους 1.491 νεκρούς, 6.472 τραυματίες και 110 αγνοουμένους. Οι Τουρκικές απώλειες ήταν μεγαλύτερες, αφού υπέστησαν επιπλέον και την απώλεια 5.000 αιχμαλώτων. Η τακτική νίκη του Ελληνικού στρατού δεν μετουσιώθηκε σε στρατηγικό θρίαμβο, λόγω της αβελτερίας της ηγεσίας να λάβει επιπρόσθετες πρωτοβουλίες.
Μια μέρα μετά την μάχη, οι Έλληνες ανταποκριτές περιδιέβαιναν την πόλη του Εσκή Σεχίρ. Ο Ι. Πασσάς, ανταποκριτής στην Μικρά Ασία, λέγει: «[...] Στο προαύλιο η στρατιωτική μουσική παίζει διάφορα θούρια μα όσο κι αν είναι επιβλητικός ο ήχος της δεν μπορεί να κυριαρχήση στη φρενιασμένη εκείνη ανθρωποθάλασσα. Θαρρείς πως ο συνωστιζόμενος κόσμος ζητεί να βγάλη σε μια και μόνη στιγμή όλο το βάρος που πίεζε τα βαρυμένα από τόσων αιώνων δουλεία στήθη του...[...]».
Η τακτική νίκη του Ελληνικού στρατού στο Εσκή Σεχίρ, αν και με μεγάλες απώλειες, σηματοδότησε την αρχή του τέλους για την θριαμβική προέλαση του Μικρασιατικού εκστρατευτικού σώματος. Αναντίλεκτα, ήταν μια νίκη μεγάλης σημασίας, αφού κατέδειξε την ηθική υπεροχή των Ελλήνων στρατιωτών έναντι των αντίξοων συνθηκών της μάχης. Από την άλλη, ο Τουρκικός στρατός πιέσθηκε σε φοβερό βαθμό και αναγκάσθηκε να υποχωρήσει ταπεινωμένος προς την Άγκυρα. Η μεγάλη όμως αντεπίθεση των κεμαλικών δυνάμεων επρόκειτο σύντομα να εκδηλωθεί, η οποία θα ανέτρεπε την δεδομένη κατάσταση και θα οδηγούσε τις Ελληνικές δυνάμεις σε υποχώρηση προς τα δυτικά παράλια.
1) Akçam, Taner, A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility, New York 2006.
2) Dobkin, Marjorie Housepian, Smyrna 1922: The Destruction of a City Kent, Ohio 1972.
3) Fromkin, David, A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East, New York 1990.
4) Papatheu, Katerina, Greci e turchi. Appunti fra letteratura, musica e storia. Roma-Catania 2007.
5) Toynbee, Arnold J., The Western question in Greece and Turkey: A study in the contact of civilizations, Boston 1922.
6) Σκαλιέρης Γ.Κ., Λαοί και φυλαί της Μικράς Ασίας, Αθήναι 1922.
7) Γ.Ε.Σ., Η εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν 1919-1922, Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού.
8) Paillares M., Le kemalisme devant les allies, Constantinople 1922.
