«Είχαμε στην ψυχή μας την κρυάδα του θανάτου, γιατί ξέραμε καλά πως ένα βαπόρι στο λιμάνι τους περίμενε και πως το βαπόρι αυτό δεν επρόκειτο ποτέ να φτάσει σ’ άλλο λιμάνι». Ήταν το ατμόπλοιο Τάναϊς. Απέπλευσε από το Ηράκλειο φορτωμένο με τους Εβραίους της Κρήτης, Έλληνες αιχμαλώτους και Ιταλούς αντιφασίστες και τορπιλίστηκε ξημερώματα της 9ης Ιουνίου του 1944 από βρετανικό υποβρύχιο, οδηγώντας σε φριχτό θάνατο εκατοντάδες αθώους ανθρώπους, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, που ήταν κλειδωμένοι στα αμπάρια. Η μαρτυρία της Ελεονώρας Κατεχάκη που καταγράφεται στο βιβλίο του Ι. Δ. Μουρέλου “Η Μάχη της Κρήτης”, συνοψίζει τον ανείπωτο πόνο που συνόδευε ανθρώπινες ιστορίες οι οποίες παρασύρθηκαν στο βυθό μαζί με το Τάναϊς. Αυτές τις ιστορίες ανέσυρε η Χανιώτισσα σκηνοθέτης Βίκυ Αρβερλάκη και τις μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη μέσα από το ιστορικό ντοκιμαντέρ “Τάναϊς. Στην αγκαλιά της αβύσσου” που κάνει πρεμιέρα στο Cosmote History της COSMOTE TV την Κυριακή 8 Ιουνίου.
Kυρία Αρβελάκη, στο νέο ντοκιμαντέρ σας με τίτλο “Τάναϊς: Στην αγκαλιά της αβύσσου” καταπιάνεστε με μια δραματική σελίδα της ιστορίας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, που αφορά στον αφανισμό των Εβραίων της Κρήτης.
Τι ήταν αυτό που σας έδωσε το έναυσμα για να αρχίσετε την έρευνα;
«Κάθε ιστορία μπορεί να παραμείνει ένα ιστορικά καταγεγραμμένο γεγονός ή να περάσει από το δημιουργικό φίλτρο, να γίνει ένα μυθιστόρημα, μια ταινία μυθοπλασίας ή στην δική μας περίπτωση, ένα ντοκιμαντέρ. Οι συγγραφείς και σκηνοθέτες, έχουμε πραγματικά ανάγκη ανθρώπους που θα μας πουν τις μικρές ιστορίες πίσω από τα μεγάλα γεγονότα. Αυτός είναι ο πρώτος σπόρος και στην περίπτωση του ντοκιμαντέρ Τάναϊς: Στην Αγκαλιά της Αβύσοου, μου τον έδωσε η κυρία Ντόνα Λίλιαν Καπόν. Η έρευνα δεν έχει τέλος, καθώς νέες πληροφορίες έρχονται, ακόμα και μετά την ολοκλήρωση της ταινίας. Το δύσκολο πάντα είναι το τι θα επιλέξεις να μείνει και όλα όσα δυστυχώς δε θα μπουν στην ταινία».
Είναι το ναυάγιο του Τάναϊς μια πτυχή των θηριωδιών που διαπράχθηκαν την περίοδο εκείνη που δεν έχει προβληθεί ιδιαίτερα;
«Ο τορπιλισμός του Τάναϊς αποτελεί μια από τις πιο πολύνεκρες τραγωδίες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Κρήτη. Είναι το θαλάσσιο ολοκαύτωμα εκατοντάδων ψυχών μετά από τον τορπιλισμό του ατμόπλοιου Τάναϊς, στις 9 Ιουνίου 1944. Για πολλά χρόνια κανένας δεν αναφερόταν σε αυτό το περιστατικό. Κάποια διάσπαρτα άρθρα σε περιοδικά και λιγοστές εκδόσεις αναφερόταν στο παραπάνω τραγικό περιστατικό. Ίσως τα πράγματα, ιδίως αυτά που εμπεριέχουν και πόνο, να χρειάζονται το χρόνο τους».
Τι κρατάτε από τις καταγραφές των ιστοριών ανθρώπων που επέβαιναν στο μοιραίο ατμόπλοιο; Υπάρχει κάποια που σας συγκλόνισε;
«Όσες και όσοι ασχολούμαστε συστηματικά με τις δύσκολες ιστορίες των πολέμων, χρειαζόμαστε και ένα αντίβαρο. Υπάρχει ένα ψυχολογικό βάρος, το οποίο καλούμαστε να κουβαλήσουμε και μνήμες που θα θυμόμαστε για πάντα. Φανταστείτε να ακούτε μόνο θλιβερές ιστορίες και μετά να κάθεστε μπροστά σε έναν υπολογιστή, να τις βλέπετε ξανά, να τις διαβάζετε στις απομαγνητοφωνήσεις, στο μοντάζ, στο color, εκατοντάδες φορές
Όμως όσο πιο πολύ μπαίνω σε αυτές τις τραγικές ιστορίες, τόσο όλοι αυτοί οι άνθρωποι, τα θύματα που με παράπονο άφησαν βίαια αυτόν τον κόσμο, γίνονται και δικοί μου άνθρωποι. Είναι όλοι αδέρφια μας. Η ανάγκη να κάνω τους άλλους συμμέτοχους όλων των συγκλονιστικών ιστοριών που έμαθα κατά την διάρκεια της έρευνας μου, είναι ανάγκη ψυχής, ίσης σπουδαιότητας ίσως με τις υλικές μου ανάγκες
Αυτό δε σε αφήνει ανεπηρέαστο και μόνο όσοι το ζουν, μπορούν να το αντιληφθούν. Έχουμε μάθει να μην κλαίμε γιατί κάπως πρέπει να παίρνουμε απόσταση, ώστε να προχωρήσει η ταινία. Ωστόσο αμέτρητες φορές έκλαψα στα γυρίσματα, στο μοντάζ, με τις περισσότερες ιστορίες. Με τις ιστορίες που μπήκαν στην ταινία, με αυτές που δεν μπήκαν, με αφορμή κάποια χειρόγραφα, φωτογραφίες, με το ημερολόγιο του Βρετανικού Ναυτικού που αναφέρει ποιο ακριβώς λεπτό τορπιλίστηκε το Τάναϊς, με το τραγούδι που έγραψε ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου για την ταινία, ακόμα και κοιτώντας τις αεροφωτογραφίες της Εβραϊκής γειτονιάς στα Χανιά».
Η ταινία σας αναβιώνει τραγικά ιστορικά γεγονότα μέσα από μια οπτική γωνία αφήγησης, που σχετίζεται με την διαχρονική ανάγκη για ειρήνη. Για το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο, πρόκειται για ένα ντοκιμαντέρ που αποδίδει φόρο τιμής στην εβραϊκή κοινότητα της Κρήτης. Ποιος ήταν ο δικός σας σκοπός;
«Πολλοί άνθρωποι, επιθυμώντας να διατηρήσουν τη μνήμη των προγόνων τους, πολλές φορές γράφουν βιβλία, φτιάχνουν ταινίες ή δημιουργούν έργα τέχνης. Δεν υπήρχε κάποιος προσωπικός λόγος, ώστε να ασχοληθώ με το Τάναϊς. Κανένας από τα εκατοντάδες θύματα δεν ήταν συγγενής μου, το ίδιο ισχύει και για όλες τις άλλες ταινίες μου.
Όμως όσο πιο πολύ μπαίνω σε αυτές τις τραγικές ιστορίες, τόσο όλοι αυτοί οι άνθρωποι, τα θύματα που με παράπονο άφησαν βίαια αυτόν τον κόσμο, γίνονται και δικοί μου άνθρωποι. Είναι όλοι αδέρφια μας. Η ανάγκη να κάνω τους άλλους συμμέτοχους όλων των συγκλονιστικών ιστοριών που έμαθα κατά την διάρκεια της έρευνας μου, είναι ανάγκη ψυχής, ίσης σπουδαιότητας ίσως με τις υλικές μου ανάγκες».
Πως αισθάνεστε που το “Τάναις: Στην Αγκαλιά της Αβύσσου” έχει ήδη τόσο μεγάλη απήχηση στο κοινό;
«Αισθάνομαι ότι η ταινία μιλά για ένα τέλος και ταυτόχρονα είναι μια αρχή. Η ταινία μιλά για ένα ιστορικό γεγονός που μέσα από τις ανθρώπινες ιστορίες παύει να είναι απλά ένα ιστορικό γεγονός. Γίνεται μια ταινία με ιστορίες ζωής που κόπηκαν απότομα και βίαια.
Κάθε τι που βρίσκεται σκονισμένο και παραμελημένο, περιμένει υπομονετικά την ματιά μας και το πνεύμα μας, να του δώσουν την ξεχασμένη του αξία. Σίγουρα είμαι περήφανη και συγκινημένη, μα όταν ασχολείσαι με τέτοια θέματα δε μπορείς να νιώθεις χαρά. Ίσως οι λέξεις καθήκον και αφοσίωση να ταιριάζουν περισσότερο».
Η σημασία των ταινιών τεκμηρίωσης
Ευκαιρία να γνωρίσουμε όλες τις όψεις της ανθρώπινης φύσης
Δεν είναι η πρώτη φορά που μεταφέρετε στη μεγάλη οθόνη ιστορίες και γεγονότα από την περίοδο της Μάχης της Κρήτης και μετά. Το ντοκιμαντέρ σας “Λουλούδια που μαράθηκαν νωρίς”, αφηγείται τις φρικαλεότητες των ναζί στον μαρτυρικό Κακόπετρο Χανίων. Κατά πόσο θεωρείτε ότι συμβάλετε στην διατήρηση της ιστορικής μνήμης;
«Όλες οι ταινίες τεκμηρίωσης που γίνονται στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, με θέμα τις μικρές ιστορίες ανθρώπων που βίωσαν το βάρβαρο πρόσωπο του πολέμου, του βίαιου εκτοπισμού και της απώλειας αγαπημένων, είναι για τους θεατές ευκαιρία όχι για να θυμώνουν, να αγανακτούν ή να διατυπώσουν ένα νέο κατηγορητήριο. Τα ιστορικά ντοκιμαντέρ είναι ευκαιρία για να κάνουμε μια νηφάλια μελέτη των διαφορετικών όψεων της ανθρώπινης φύσης.
Εάν τα ζητήματα της ιστορικής μας μνήμης, μας απασχολούν μόνο σε ακαδημαϊκό επίπεδο, ή περιορισμένα σε τραπέζια όπου ηλικιωμένοι μιλούν για τις μνήμες τους, τότε διατρέχουμε έναν πολύ σοβαρό κίνδυνο. Να επαναλαμβάνονται δίχως τέλος τα λάθη της ανθρωπότητας. Σε αυτήν την κατεύθυνση η συμβολή τέτοιων ταινιών είναι χρήσιμη».
