Ο “Βασιλιάς Ληρ”, το εμβληματικό έργο του Ουίλιαμ Σαίξπηρ, έρχεται στη σκηνή του ΠΣΚΗ, σε μια εκδοχή ωστόσο... μη αναμενόμενη.
Ο καταξιωμένος Ηρακλειώτης χορογράφος και σκηνοθέτης Σταύρος Λίτινας παρουσιάζει τη δική του εκδοχή πάνω σε αυτό το αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, βασισμένη στον χορό και μάλιστα το φλαμένκο και την εικαστικότητα.
Με αφορμή τις δύο παραστάσεις το Σάββατο 25 και την Κυριακή 26 Ιανουαρίου, “συναντήσαμε” τον σκηνοθέτη που ερμηνεύει και τον ομώνυμο του έργου ρόλο.
«Προσωπικά δεν πιστεύω στην ιερότητα των κειμένων, αλλά στη σπουδαιότητά τους», λέει ο ίδιος, εξηγώντας τη δυσκολία του να αναμετράται κανείς με τέτοιου μεγέθους κείμενα.
Μιλώντας για το φλαμένκο, ο ίδιος αναφέρει πως «έχει αστείρευτη δύναμη, γιατί αντλεί από το σκοτεινό, απ’ τον πυρήνα, όχι γιατί ξεπήδησε κάποτε από μια βασανισμένη μήτρα με πόνο, μα κυρίως γιατί κουβαλά τον πόνο, τον πρωτόγονο, την πρώτη εκείνη άναρθρη κραυγή του ανθρώπου απέναντι στον θάνατο»...
* Ακόμα ένα μεγάλο έργο της παγκόσμιας λογοτεχνίας δοσμένο από εσάς σε μια εκδοχή... μη αναμενόμενη. Πείτε μας λίγα λόγια γι’ αυτό το έργο...
«Ο “Βασιλιάς Ληρ” (1605) κατατάσσεται στις ιστορικές τραγωδίες του William Shakespeare και αποτελεί, μαζί με τον “Μάκμπεθ”, τα δημοφιλέστερα έργα που βασίζονται σε υπαρκτά πρόσωπα, στις πολυτάραχες ιστορίες βασιλέων του πρώιμου Μεσαίωνα. Βασιλιάς της Βρετάνης, αποφασίζει σε προχωρημένη ηλικία να διαιρέσει και να παραχωρήσει το βασίλειό του στις τρεις κόρες του, ζητώντας ως αντάλλαγμα να δηλώσουν δημόσια το μέγεθος της αγάπης τους γι’ αυτόν. Ενθουσιασμένος από τις υπερβολικές κολακείες των δύο μεγαλύτερων θυγατέρων τους, αλλά οργισμένος από την αδράνεια της αγαπημένης του τρίτης, διαιρεί το βασίλειό του στα δύο, αποκληρώνοντας και εξορίζοντας τη μικρότερη θυγατέρα του και εκδιώκοντας τον πιστό του φίλο, που την υποστηρίζει. Χωρίς βασιλική εξουσία, εξακολουθώντας όμως να συμπεριφέρεται με αυταρχισμό, συναντά τις ευνοημένες κόρες του και βιώνει την αχαριστία και την αλαζονεία τους. Διωγμένος και απογυμνωμένος απ’ όλες του τις αυταπάτες, καταλήγει να περιπλανάται στην ερημιά, σε μια άγρια νύχτα, μέσα σε μια φοβερή καταιγίδα, παλεύοντας με τους δαίμονές του».
* Πόσο εύκολο είναι να “αναμετράται” κανείς με τέτοια έργα;
«Καθόλου εύκολο και ειδικά όταν πρόκειται για μια μεταγραφή του αριστουργήματος του William Shakespeare σε χοροθέατρο. Απαιτείται πολλή σκέψη και χειρουργικοί χειρισμοί. Δίνω ιδιαίτερο βάρος στο πλέγμα των αιτιών που καθοδηγούν τη δράση, καθώς ο επεξηγηματικός λόγος απουσιάζει. Υπάρχουν φορές που αναγκάζομαι να σταθώ με ασέβεια μπροστά στο κείμενο μέχρι να πάρω μια απόφαση. Το πιο σημαντικό σε ένα τέτοιο εγχείρημα είναι ο τελικός αποδέκτης. Ο σεβασμός στον θεατή είναι για μένα ένα ισχυρό κίνητρο για να προσθέσω ή να αφαιρέσω στοιχεία του έργου.
Προσωπικά δεν πιστεύω στην ιερότητα των κειμένων, αλλά στη σπουδαιότητά τους. Δεν πιστεύω ότι ένα κείμενο καταστρέφεται επειδή ένας άνθρωπος του θεάτρου, ο οποίος μάλιστα θα κριθεί για το αποτέλεσμα, κάνει κάτι με αυτό. Όσο πιο σπουδαίο εξάλλου είναι ένα κείμενο, τόσο περισσότερο επιδέχεται διαφορετικές αναγνώσεις. Μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για μια σκέψη ή δράση. Δεν ξέρω αν θα έβαζα κάποιο όριο σε αυτό. Έχουν γεννηθεί σημαντικά πράγματα ακουμπώντας σε σπουδαία έργα. Όποιος πιστεύει στον σεβασμό απέναντι στα κείμενα, μπορεί απλά να τα διαβάζει».
* Πόσο εύκολο είναι να μετατρέψεις ένα θεατρικό έργο σε χορευτική παράσταση;
«Οι δυσκολίες είναι τεράστιες, ειδικά σε κείμενα αυτού του μεγέθους. Κάθε επιλογή αφαίρεσης είναι επίπονη και ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος της νοηματικής υπεραπλούστευσης. Όταν, μετά από πολλή μελέτη, αποκαλύπτεται ο πυρήνας του έργου, τότε ξεκινά η σταχυολόγηση των στοιχείων εκείνων που θα μπορέσουν να ανασυστήσουν νοηματικά το κείμενο, με τη χρήση μιας νέας γλώσσας επικοινωνίας. Το πιο σημαντικό σε αυτό το στάδιο είναι η σκηνική δράση να προκύπτει από μια άλλη δράση και όχι από τις σκέψεις ή το παρελθόν του προσώπου, που ελλείψει λόγου είναι αδύνατον να καταστεί αντιληπτό. Η εξέλιξη της πλοκής παραμένει ευθύγραμμη, με αρχή, μέση και τέλος, όπως και στο έργο του συγγραφέα. Η διαχείριση της κίνησης από ρεαλιστική σε μη ρεαλιστική λειτουργεί άλλοτε ως χρονικός μεταλλάκτης ανάμεσα σε παρελθόν και παρόν, σε ονειρικό και πραγματικό, και άλλοτε ως μεγεθυντικός φακός ενός συμβάντος που αποκτά ιδιαίτερη σημασία στην εξέλιξη της ιστορίας. Στόχος αυτού του εγχειρήματος είναι μια διαφορετική πρόσληψη του έργου. Μια πρόσληψη που, με ενεργοποιημένη τη φαντασία και τις αισθήσεις, θα μας φέρει κοντά στον προβληματισμό του ποιητή πριν αρθρώσει λόγο».
* Μπορεί το φλαμένκο να “αποδώσει” όσα συμβαίνουν στον “Βασιλιά Ληρ”;
«Όπως έχω πει παλαιότερα: το φλαμένκο έχει αστείρευτη δύναμη, γιατί αντλεί από το σκοτεινό, απ’ τον πυρήνα, όχι γιατί ξεπήδησε κάποτε από μια βασανισμένη μήτρα με πόνο, μα κυρίως γιατί κουβαλά τον πόνο, τον πρωτόγονο, την πρώτη εκείνη άναρθρη κραυγή του ανθρώπου απέναντι στον θάνατο. Σε αντίθεση με άλλους χορούς, διεγείρει έντονα την ακοή. Είναι χορός κρουστός, που όλες του οι κινήσεις γειώνονται με κρότο τη στιγμή που το σώμα παλεύει να κρατηθεί ψηλά. Το υποκειμενικό εγώ είναι παρόν με όλες του τις αισθήσεις και στο παρόν βιώνει την τραγωδία της ανθρώπινης ύπαρξης, σε πρώτο πρόσωπο. Ο έντονος ρυθμός, οι απότομες ρωγμές σιωπής και ακινησίας, οι παλμικοί κραδασμοί και γενικά το σύνολο της υλικής αναταραχής συστήνουν μια γλώσσα αμιγώς θεατρική.
Όπως σε όλα τα κλασικά έργα που έχω ασχοληθεί, το φλαμένκο χρησιμοποιείται ως εργαλείο. Στη συγκεκριμένη παράσταση συνδυάζεται με πιάνο και φωνή. Οι μουσικές επιλογές κινούνται κυρίως στον χώρο του κλασικού, με μικρές εξαιρέσεις. Ο πλούσιος κόσμος της κλασικής μουσικής αποπνέει τη δύναμη και παράλληλα τη σκοτεινιά που συνθέτουν την ατμόσφαιρα του έργου. Ακούγονται, με ιδιότυπη επεξεργασία, έργα του Schubert, του Beethoven, του Caccini να συνομιλούν με αυτά των Radiohead, υπό των κρουστών ήχων του φλαμένκο».
* Το κοινό - και κυρίως αυτοί που δεν έχουν γνώση του έργου - μπορεί να καταλάβει τα όσα συμβαίνουν στη σκηνή, με δεδομένο ότι δεν υπάρχει λόγος;
«Η πιο χαρακτηριστική αντίδραση των θεατών όλα αυτά τα χρόνια είναι η έκπληξη που νιώθουν όταν συνειδητοποιούν ότι χωρίς λόγια μπορούν να καταλάβουν ένα έργο, το οποίο μάλιστα δεν έχουν διαβάσει ή δει ποτέ στο θέατρο. Το κοινό έχει πάντα την ικανότητα να αντιλαμβάνεται και να επικοινωνεί με τον πυρήνα του έργου. Όλοι έχουμε την ικανότητα να προσλάβουμε μια “εμπειρία” με τις αισθήσεις μας, δίχως να αγκιστρωνόμαστε στη λογική...
Όταν ετοιμάζω μια παράσταση μπαίνω συνεχώς στη θέση του θεατή, ο οποίος δε γνωρίζει τίποτα για το έργο και αναζητώ τρόπους να τον βοηθήσω να μπει στον κόσμο του συγγραφέα και να επικοινωνήσει τόσο με τον πυρήνα, όσο και με τις λεπτές αποχρώσεις του έργου. Σε κάθε παραστατική τέχνη, το πιο σημαντικό είναι η επικοινωνία. Ο καλλιτέχνης οφείλει να σέβεται τον αποδέκτη και να είναι μαζί του γενναιόδωρος. Η τέχνη που παράγεται από εγωισμό και δεν στοχεύει στον άλλο δε με αφορά. Ως σκηνοθέτης-χορογράφος επιδιώκω πάντα μια καθαρή δομή και μια ευδιάκριτη γραμμική αφήγηση, εκτός και αν ο συγγραφέας προτείνει κάτι διαφορετικό. Στον χορό, η γλώσσα επικοινωνίας είναι αφηρημένη και έτσι χρειάζεται μια επιπλέον προσπάθεια. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να αφιερώνεις χρόνο και σκέψη πριν καταθέσεις μια παράσταση στο κοινό. Δεν αρκεί μόνο η έμπνευση».
* Εσείς τι μηνύματα θέλετε να έχει πάρει ο θεατής στο τέλος του έργου;
«Τα μηνύματα του έργου είναι πολλά. Σας παραθέτω κάποια από τα πιο βασικά, που δεν έχουν πάψει να με απασχολούν από τη στιγμή που ήρθα σε επαφή με το έργο:
- Η έπαρση, ο εγωισμός και η εξουσία μπορούν να τυφλώσουν τόσο πολύ τον άνθρωπο, ώστε να πιστέψει πως ο σεβασμός μπορεί να είναι μια αξία ανταλλάξιμη.
- Ο άνθρωπος δεν αντέχει τον αντικατοπτρισμό των ελαττωμάτων του.
- Ο φόβος, η υποταγή και η υποκρισία δεν είναι δομικά στοιχεία της αγάπης.
- Η αχαριστία του ευεργετημένου δε δικαιώνεται, ακόμη και αν τα κίνητρα του ευεργέτη είναι υστερόβουλα.
- Όταν οι ηθικοί κανόνες εκπίπτουν και η τάξη διασαλεύεται, οδηγούμαστε αναπόφευκτα σε χάος και συντριβή.
- Η πτώση του ανθρώπου είναι ανάλογη των ψευδαισθήσεών του.
- Η αυτογνωσία γαληνεύει τον άνθρωπο και μπορεί να τον οδηγήσει σε αξιοπρεπές τέλος.
Στο μεταξύ, έχω την αίσθηση πως ο “Βασιλιάς Ληρ” είναι ένα βαθιά σημερινό έργο. Αν σκεφτεί κανείς πόσος ναρκισσισμός, πόση αχαριστία, πόσος εγωισμός υπάρχει γύρω μας και όχι μόνο στην εξουσία. Συμφωνείτε;
Αχαριστία και αγνωμοσύνη! Δεν αντέχω το ακόρεστο “θέλω” των ανθρώπων που, ενώ έχουν ευεργετηθεί, μπορούν με τεράστια ευκολία να πάνε παρακάτω σαν να μη συμβαίνει τίποτα... των ανθρώπων που θεωρούν δική σου αδυναμία και ελάττωμα το “δώσε”. Ο ναρκισσισμός κατακλύζει το γύρω μας και αυτό με θυμώνει. Δεν ξέρω αν η απενεργοποιημένη συνείδηση που εφευρίσκει χιλιάδες δικαιολογίες, καθώς και η έλλειψη ενσυναίσθησης οφείλεται σε έλλειψη παιδείας. Το σίγουρο είναι ότι μόνο η ενδοσκόπηση και η αυτογνωσία μπορούν να εξημερώσουν τα ένστικτά μας και να μας οδηγήσουν στη γαλήνη. Αν φυσικά αυτό είναι ζητούμενο...».
* Να μιλήσουμε λίγο για εσάς. Αν δεν κάνω λάθος, έχετε σπουδάσει Αρχιτεκτονική. Ο χορός πώς προέκυψε;
«Έχω σπουδάσει Αρχιτεκτονική στο ΕΜΠ. Ο χορός προϋπάρχει της αρχιτεκτονικής. Ασχολούμαι με αυτόν από την ηλικία των 10 ετών. Αποτελεί δομικό στοιχείο της προσωπικότητάς μου και είναι δύσκολο να φανταστώ τον εαυτό μου δίχως αυτόν. Και τα δύο ήταν επιλογές μου και μέχρι σήμερα διατηρώ την πολυτέλεια της εναλλαγής. Άλλοτε συνυπάρχουν χρονικά και άλλοτε το ένα υπερτερεί του άλλου. Υπάρχουν χρονικές περίοδοι που θέλω να κάνω μόνο αρχιτεκτονική και άλλες που θέλω να ασχολούμαι αποκλειστικά με τον χορό, τη σκηνοθεσία και το ανέβασμα μιας παράστασης».
* Ο τόπος, η Κρήτη, μπορεί να “στηρίξει” τα όνειρα ενός χορογράφου ή χορευτή;
«Γενικότερα στην Ελλάδα ο χορός είναι υποβαθμισμένος σε σχέση με τις υπόλοιπες τέχνες. Είναι πιο πολύ συνυφασμένος με τη διασκέδαση και λιγότερο με την εκφραστική δημιουργία. Οι περισσότεροι χορευτές είναι αναγκασμένοι να καταφεύγουν στη διδασκαλία από μικρή ηλικία ή σε οποιαδήποτε άλλη εργασία, προκειμένου να βιοπορισθούν.
Αυτό δε βοηθά την εκπαίδευση και τη συντήρηση που χρειάζεται ένας επαγγελματίας. Οι λίγες ομάδες που υπάρχουν δεν είναι σε θέση να εξασφαλίσουν μόνιμη απασχόληση στα μέλη τους. Παράλληλα με αυτό υπάρχει και η κρατική αγκύλωση, που περιθωριοποιεί κάποια είδη χορού, όπως το φλαμένκο, και σε αποκλείει από κρατικές επιχορηγήσεις ανεξάρτητα από το έργο που παράγεις. Για να μην παρεξηγηθώ, διευκρινίζω ότι δεν έχω κάνει ποτέ αίτηση για επιχορήγηση.
Θα ήθελα, απευθυνόμενος στα μικρά παιδιά, να πω να παραμένουν πιστά σε αυτό που τα οδήγησε αρχικά σε αυτήν την επιλογή τους και να προσπαθούν με πείσμα να υλοποιήσουν το όνειρό τους. Πάντα υπάρχει τρόπος. Να μένουν ανοικτά και να αφουγκράζονται την καθημερινότητα, θέτοντας συνεχώς ερωτήματα. Να ψάχνουν για απαντήσεις και να διαβάζουν όσο μπορούν περισσότερο. Η γνώση δε στερεί την έμπνευση».
* Και μετά τον “Βασιλιά Ληρ”, τι; Ποιο θα είναι το επόμενο έργο σας;
«Τα σχέδιά μου ποικίλλουν ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και τον χορό και η παράθεσή τους μόνο σύγχυση μπορεί να φέρει. Γενικά δε μου αρέσει να προγραμματίζω και να σχεδιάζω το μέλλον. Προσπαθώ να είμαι παρών σε κάθε στιγμή που ζω και από εκεί προκύπτει το παρακάτω».
25 και 26/1 στο ΠΣΚΗ - Η παράσταση και οι συντελεστές της
Ο “Βασιλιάς Ληρ” του Ουίλιαμ Σαίξπηρ θα ανέβει στο Πολιτιστικό Συνεδριακό Κέντρο Ηρακλείου μεθαύριο Σάββατο 25 και την Κυριακή 26 Ιανουαρίου, στις 9 μ.μ., στην αίθουσα “Ανδρέας και Μαρία Καλοκαιρινού”.
Συντελεστές είναι οι εξής: δραματουργία, σκηνοθεσία, σκηνικά, κοστούμια, μουσική επιμέλεια: Σταύρος Λίτινας, χορογραφίες: Φανή Δεμέστιχα, Τζέσικα Καϊμπαλή, Μαρία Μανδραγού, Τάσος Μπεκιάρης, Ηλέκτρα Χρύσανθου και Σταύρος Λίτινας, φωτισμοί: Στέλλα Κάλτσου, σχεδιασμός ήχου: Γιώργος Ανδριώτης, κατασκευή κοστουμιών: Δέσποινα Μουτάφη, χειρισμός ήχου και φώτων: Λυδία Τσάτσου-Παρασκευοπούλου, σχεδιασμός μακιγιάζ: Όλγα Φαλέι, σχεδιασμός κομμώσεων: Θωμάς Γαλαζούλας, video: Πάτροκλος Σκαφίδας.
Διανομή: Βασιλιάς Ληρ είναι ο Σταύρος Λίτινας, Γκόνεριλ η Ηλέκτρα Χρύσανθου, Ρέγκαν η Φανή Δεμέστιχα, Κορντέλια η Ναταλία Περιβολάρη, Έντγκαρ η Ιρένε Τζιαρντίνα, Έντμοντ η Τζέσικα Καϊμπαλή, γελωτοποιός η Μαρία Μανδραγού.
Στο τραγούδι είναι η Δανάη Κατσαμένη και στο πιάνο η Αλίνα Αναστασιάδη.
