Μια τράπεζα ξεχωριστή από τις άλλες, η μοναδική στην Κρήτη και η δεύτερη στην Ελλάδα, φιλοδοξεί να αποτελέσει μια σύγχρονη «Κιβωτό του Νώε» για τη χλωρίδα του νησιού μας, διασώζοντας την κληρονομιά της φύσης και προστατεύοντας τις μοναδικότητες της κρητικής γης.
Η τράπεζα σπόρων του Μεσογειακού Αγρονομικού Ινστιτούτου Χανίων, του ΜΑΙΧ, από το 2000, οπότε ξεκίνησε τη λειτουργία της, έχει βάλει σαν στόχο τη διατήρηση των άγριων φυτών του νησιού μας με προτεραιότητα στα ενδημικά, δηλαδή εκείνα τα είδη που βρίσκονται μόνο στην Κρήτη και πουθενά αλλού στον κόσμο και τα απειλούμενα, όπως αυτά καταγράφονται στα λεγόμενα «κόκκινα βιβλία», ενώ σταδιακά στη λίστα προστίθενται και άλλα είδη φυτών, όπως τα αρωματικά, τα φαρμακευτικά και τα παραδοσιακά που χρησιμοποιούνται ως βρώσιμα. Για παράδειγμα τοπικές ποικιλίες οσπρίων, όπως φακές που καλλιεργούνταν στο παρελθόν στην Κρήτη.
Όμως, αν και η πρωτοβουλία αυτή του ΜΑΙΧ έχει τον αυτονόητο ιδιαίτερο ρόλο, σε εποχές μάλιστα που το θέμα της προστασίας των απειλούμενων ειδών καταδεικνύεται ως μείζον και έχει τύχει της προσοχής μεγάλων ευρωπαϊκών δικτύων με τα οποία συνεργάζεται, η επίσημη Πολιτεία δεν έχει ικανοποιήσει ένα βασικό αίτημα των ερευνητών που εργάζονται στην κρητική τράπεζα σπόρων. Αυτό της θεσμοθέτησής της, ώστε να μπουν συγκεκριμένοι κανόνες, να υπάρξει συντονισμός και πλαίσιο λειτουργίας, και να ανοίξει ο δρόμος για την αξιοποίηση του γενετικού υλικού. Και αυτό καθώς σήμερα για τη συλλογή και διατήρηση απαιτείται η λήψη ειδικής άδειας, σπόροι δεν μπορούν να διατεθούν με ευκολία και βεβαίως δεν υπάρχει η απαιτούμενη στήριξη από την Πολιτεία στο πολύτιμο αυτό έργο που επιτελείται, κάτι που θα γινόταν εκ των πραγμάτων με τη θεσμοθέτηση της δράσης.
Όπως μας εξήγησε η βιολόγος της Μονάδας Διατήρησης Μεσογειακών Φυτών του ΜΑΙΧ, η δρ. Χριστίνη Φουρναράκη, πρόκειται για τη μόνη τράπεζα σπόρων στην Ελλάδα πέραν εκείνης στη Θέρμη Θεσσαλονίκης και ορισμένων εργαστηριακών που υπάρχουν σε πανεπιστήμια της χώρας. Χωρίς στήριξη όμως, η επιβίωση της μονάδας σε βάθος χρόνου είναι δύσκολη, καθώς μέχρι σήμερα η λειτουργία της βασίζεται σε ευρωπαϊκά προγράμματα.
Η διαδικασία συντήρησης
Οι επιστήμονες του ΜΑΙΧ, ως τα τώρα, έχουν συγκεντρώσει πάνω από 1.500 σπορομερίδες, όπως αποκαλούνται, που περιλαμβάνουν συλλογές από 300 φυτά από διάφορες περιοχές της Κρήτης. Οι σπόροι αυτοί περνούν από μια διαδικασία καταγραφής και έρευνας, ώστε να διασφαλιστεί η καθαρότητά τους κατά 80-90% και κατά συνέπεια η βιωσιμότητά τους σε ποσοστό άνω του 90%. Ακολουθώντας διεθνή πρωτόκολλα, οι σπόροι αποθηκεύονται σε μια μεγάλη αίθουσα - ψυγείο, όπου παραμένουν με την απαραίτητη τεχνική υποστήριξη σε θερμοκρασία μείον 20 βαθμών Κελσίου. Εκεί μπορεί να διατηρηθούν για εκατοντάδες χρόνια, όπως μας εξήγησε η δρ. Φουρναράκη.
Κάθε 5 με 10 χρόνια μάλιστα πραγματοποιείται επανέλεγχος, ώστε να διασφαλιστεί η βιωσιμότητα των σπόρων που μπορούν να αξιοποιηθούν ανά πάσα στιγμή και με ποικίλες αφορμές. Για παράδειγμα, κατά τη διενέργεια ενός έργου, οπότε για να μην κινδυνέψει η χλωρίδα οι επιστήμονες συλλέγουν εκ των προτέρων τους σπόρους των ειδών που φύονται στην περιοχή και μπορούν, όταν αυτό απαιτηθεί, να επαναφέρουν τη φυσική ισορροπία με την εκ νέου φύτευσή τους στο χώρο. Αυτό μπορεί να γίνει ενδεικτικά σε οδικά έργα, οπότε και η φύτευση στα πρανή μπορεί να ακολουθήσει τη φυσική πορεία με είδη που υπήρχαν εκεί ή απλά χαρακτηριστικά της Κρήτης, ώστε να γίνει η αποκατάσταση του φυσικού τοπίου. Και φυσικά στους στόχους περιλαμβάνεται το αυτονόητο για μια τράπεζα αυτού του είδους, οι σπόροι ειδικά των απειλούμενων ειδών να διατηρηθούν, ώστε να διασφαλιστεί η επιβίωσή τους.
Η πρωτοβουλία αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία αν σκεφτεί κανείς ότι σε περίπτωση μιας μεγάλης καταστροφής ενός οικοτόπου ο ρόλος της τράπεζας σπόρων καθίσταται καθοριστικός. Οι επιστήμονες του Μεσογειακού Αγρονομικού Ινστιτούτου Χανίων συντάσσουν, σύμφωνα πάντα με τα διεθνή και ευρωπαϊκά πρότυπα, πρωτόκολλα φύτρωσης, όπως αποκαλούνται, στα οποία περιγράφονται οι προϋποθέσεις ώστε ένας σπόρος από την τράπεζα να φυτρώσει, όπως η απαιτούμενη θερμοκρασία και φως, το νερό κ.λπ. Η προσπάθεια έχει ήδη καταλήξει σε σημαντικά αποτελέσματα, καθώς σε μεγάλο βαθμό τα απειλούμενα είδη έχουν μελετηθεί και οι σπόροι τους αποθηκευτεί.
Κορυφαίες συνεργασίες
Οι δράσεις επεκτείνονται με τη δημιουργία βάσης δεδομένων και συμμετοχή σε αντίστοιχα ευρωπαϊκά προγράμματα. Σε αυτό το πλαίσιο, η τράπεζα σπόρων του ΜΑΙΧ έχει ενταχθεί στο ευρωπαϊκό δίκτυο European Native Conservation Network. Ήδη «τρέχει» ένα μεγάλο πρόγραμμα με τα έξι μεγάλα νησιά της Μεσογείου για δράσεις οι οποίες αφορούν σε σπάνια φυτά της περιοχής.
Το έργο αυτό, με την ονομασία Care-Mediflora «Δράσεις διατήρησης απειλούμενων φυτικών ειδών των νησιών της Μεσογείου: κοινές δράσεις για “εντός τόπου” και “εκτός τόπου” διατήρηση» στοχεύει στη βελτίωση της κατάστασης διατήρησης απειλούμενων φυτών της Μεσογείου. Υλοποιείται από 7 φορείς σε 6 νησιά της Μεσογείου και πιο συγκεκριμένα τις Βαλεαρίδες Νήσους, την Κορσική, τη Σαρδηνία, τη Σικελία, την Κρήτη και την Κύπρο, από την Ομάδα Ειδικών για τα Φυτά των Νησιών της Μεσογείου της Διεθνούς Ένωσης για την Προστασία της Φύσης (IUCN).
Οι συνεργαζόμενοι φορείς υλοποιούν δράσεις για τη διατήρηση απειλούμενων φυτών των νησιών της Μεσογείου με μεσοπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους, όπως α) εντός του φυσικού περιβάλλοντος διατήρηση μέσω μέτρων διαχείρισης όπως ενίσχυση πληθυσμών, επανεισαγωγή ειδών, περιφράξεις, απομάκρυνση εισβαλλόντων ξενικών ειδών και επανασύνδεση κατακερματισμένων οικοτόπων, β) εκτός του φυσικού περιβάλλοντος μακροχρόνια διατήρηση σε τράπεζες σπόρων μέσω συλλογής και αποθήκευσης γενετικού υλικού αντιπροσωπευτικού της γενετικής ποικιλότητας των επιλεγμένων πληθυσμών και γ) ενίσχυση και διεύρυνση του δικτύου Genmeda - Δίκτυο Κέντρων Διατήρησης Φυτών της Μεσογείου (Network of Mediterranean Plant Conservation Centres), συνδέοντας τους επιστημονικούς φορείς που εμπλέκονται στο έργο. Το συγκεκριμένο νέο δίκτυο αξίζει να σημειωθεί ότι συντονίζεται από το ΜΑΙΧ.
Μεταξύ άλλων, το Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων μετέχει και στο έργο Ecoplantmed – «Οικολογική χρήση ιθαγενών φυτών για περιβαλλοντική αποκατάσταση και αειφορική ανάπτυξη στην περιοχή της Μεσογείου», που αποτελεί μια κοινή πρωτοβουλία στη Μεσόγειο βασιζόμενη στη συνεργασία μεταξύ τραπεζών γενετικού υλικού, δηλαδή τραπεζών σπόρων, ερευνητικών ινστιτούτων και φορέων που ασχολούνται με τη διατήρηση και διαχείριση των ιθαγενών φυτών. Επίσης, εκτός από το δίκτυο Genmeda, η τράπεζα σπόρων του ΜΑΙΧ είναι μέλος και του Ευρωπαϊκού Δικτύου για τη Διατήρηση Σπόρων Αυτοφυών Ειδών (ENSCONET).
Μοναδική η χλωρίδα της Κρήτης
Η σημασία των πρωτοβουλιών για τη διατήρηση των ειδών είναι ξεχωριστή για την περιοχή της Μεσογείου και ειδικότερα της Κρήτης, η οποία, όπως μας εξήγησε η κ. Φουρναράκη, περιγράφεται από τη σχετική Διεθνή Ένωση για την προστασία της φύσης, ως “hot spot” για τη βιοποικιλότητα. Η χλωρίδα του νησιού μας αριθμεί περίπου 1.900 αυτοφυή είδη, φιλοξενεί περίπου 200 ενδημικά φυτά και χαρακτηρίζεται ως ένα από τα Κέντρα Διατήρησης της Φυτικής Ποικιλότητας σε παγκόσμιο επίπεδο. Αναλογικά δε με την έκτασή της, η Κρήτη θεωρείται μια από τις σημαντικότερες περιοχές της Μεσογείου σε αριθμό ειδών χλωρίδας.
Όσον αφορά στην αγροτική βιοποικιλότητα, στην Κρήτη υπήρχε μεγάλος αριθμός από παραδοσιακά καλλιεργούμενες τοπικές ποικιλίες, καθώς και άγριων χρήσιμων φυτών που ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τη διατροφή και τις συνήθειες των Κρητικών. Δυστυχώς, δεν υπάρχει πλήρης καταγραφή όλου αυτού του ιδιαίτερου πλούτου του νησιού, που τείνει να εξαφανιστεί.
Αναφορικά με τη Μεσόγειο, θεωρείται μια από τις τρεις πλουσιότερες περιοχές του κόσμου σε φυτικά είδη. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα μισά από 25.000 είδη που απαντούν στην περιοχή είναι ενδημικά, δηλαδή δε φύονται πουθενά αλλού στον κόσμο.
Ο Βοτανικός Κήπος και το Ερμπάριο του ΜΑΙΧ
Εκτός από την τράπεζα σπόρων, στις κύριες υποδομές του ΜΑΙΧ περιλαμβάνεται το Ερμπάριο (Herbarium), ο Βοτανικός Κήπος και το Κέντρο Πληροφόρησης. Στο Ερμπάριο υπάρχει όλος ο απαραίτητος εξοπλισμός για την ταυτοποίηση των φυτών και φυλάσσονται περισσότερα από 9.000 δείγματα μεσογειακών φυτών. Φωτογραφίες, αλλά και άλλο πληροφοριακό υλικό, όπως κατάσταση διατήρησης, καθεστώς προστασίας και χάρτες κατανομής δημοσιεύονται στο διαδίκτυο και είναι προσβάσιμα μέσω της ιστοσελίδας του ΜΑΙΧ, ακολουθώντας τη σύνδεση Virtual Botanical Museum Of Crete (Ψηφιακό Βοτανικό Μουσείο της Κρήτης).
Στο Βοτανικό Κήπο του ΜΑΙΧ διατηρούνται ενδημικά και απειλούμενα φυτά της Κρήτης για επιδεικτικό και εκπαιδευτικό σκοπό. Ιδρύθηκε το 2000 και είναι άμεσα συνδεδεμένος με τη λειτουργία της τράπεζας σπόρων. Παράλληλα με την έκθεση του ζωντανού γενετικού υλικού, στο Βοτανικό Κήπο λειτουργεί το Κέντρο Πληροφόρησης για την απειλούμενη χλωρίδα και τους απειλούμενους βιοτόπους της Κρήτης. Στο Κέντρο Πληροφόρησης υπάρχει μόνιμη έκθεση φωτογραφικού υλικού, διατίθενται ενημερωτικά φυλλάδια και προβάλλονται σχετικά DVD.
