Σε φυσιολογικές συνθήκες τα δύο ασθενοφόρα θα έπρεπε να επιτρέπεται να περάσουν ανεμπόδιστα στην Ουκρανία, αλλά οι Πολωνοί αγρότες που φυλάνε σκοπιά στα σύνορα παίρνουν τον νόμο στα χέρια τους και κάνουν νόημα στους οδηγούς να σταματήσουν.
Ανοίγουν τις πόρτες και κοιτούν μέσα, ελέγχοντας για λαθραία, υποψιαζόμενοι ότι τα οχήματα μεταφέρουν μη δηλωμένο φορτίο. Δεν βρίσκουν τίποτα και επιτρέπουν στα ασθενοφόρα να περάσουν.
Οι αγρότες ανέλαβαν μόνοι τους να ελέγχουν όλη την εμπορική κίνηση στη συνοριακή διάβαση τεσσάρων λωρίδων στο Μέντικα. Είναι μια ντουζίνα από αυτούς, ντυμένοι με φωσφοριζέ γιλέκα και κρατώντας πολωνικές σημαίες, αψηφώντας έναν διαπεραστικό άνεμο που φέρνει χιονόνερο και στη συνέχεια χιόνι.
Ίσως μοιάζει με μια μοναχική περιφρούρηση σε μια ζοφερή χειμωνιάτικη μέρα, αλλά αυτές οι διαμαρτυρίες στα σύνορα συνέβαλαν στη δημιουργία μιας σημαντικής πολιτικής δυναμικής σε μια χώρα που κάποτε θεωρούνταν ο πιο αποφασιστικός σύμμαχος της Ουκρανίας ενάντια στον κοινό εχθρό: τη Ρωσία. Μετά από τρία χρόνια πολέμου, η κοινή γνώμη έχει επιδεινωθεί λόγω των οικονομικών θυσιών που έγιναν για το Κίεβο, και η συμπάθεια προς τους αγρότες παίζει σημαντικό ρόλο σε αυτή την αλλαγή.
Στο πιο θεμελιώδες επίπεδο, οι αγρότες αντιδρούν σε ένα σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης που ονομάζεται «διάδρομοι αλληλεγγύης», το οποίο επέτρεψε στη γεωργική υπερδύναμη Ουκρανία να διοχετεύσει τις τεράστιες εξαγωγές της σε σιτηρά και άλλα τρόφιμα μέσω των χερσαίων συνόρων προς την ΕΕ, επειδή δεν μπορούσαν πλέον να μεταφερθούν μέσω της Μαύρης Θάλασσας.
Το οικονομικό επιχείρημα ότι η υποστήριξη της Πολωνίας προς το Κίεβο έχει υπερβολικό κόστος - ότι τα ουκρανικά προϊόντα δεν πληρούν τα πρότυπα της ΕΕ και ότι τα πολωνικά προϊόντα υπονομεύονται - έχει βρει απήχηση. Στην κορύφωση πέρυσι, μια έρευνα του Κέντρου Έρευνας Κοινής Γνώμης, κορυφαίου δημοσκοπικού οργανισμού, έδειξε ότι το 81% των Πολωνών υποστήριζε τις διαμαρτυρίες των αγροτών.
Ωστόσο, τα παράπονα στην Πολωνία είναι βαθύτερα, και οι διαμαρτυρίες των αγροτών τροφοδοτούν ευρύτερες εθνικές συζητήσεις για την ιστορία και την ταυτότητα, που ανατρέχουν στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και παλαιότερα — θέματα που δεσπόζουν ενόψει των προεδρικών εκλογών στις 18 Μαΐου.
«Η ιστορία που μας πουλήσανε ήταν ότι έπρεπε να βοηθήσουμε την Ουκρανία, ότι έπρεπε να πάρουμε το φαγητό τους για να έχουν λεφτά για τον πόλεμο… αυτό ήταν ψέμα», διαμαρτύρεται ο Γιαν Βαρντέγκα, αγρότης από τη γειτονική Ζουραβίτσα, κρατώντας ένα καλάμι ψαρέματος που έχει μετατραπεί σε κοντάρι σημαίας. «Αυτός ο αγώνας δεν είναι για τους φτωχούς Ουκρανούς – είναι για τις μεγάλες εταιρείες και το δυτικό κεφάλαιο».
Από το μέτωπο στο χωράφι
Γύρω από το Μέντικα και πέρα από αυτό, οι Πολωνοί αγρότες έχουν αποκλείσει συνοριακά περάσματα και έχουν οργανώσει θορυβώδεις συγκεντρώσεις τα τελευταία δύο χρόνια. Περιγράφουν τον αγώνα τους ως μια μάχη για την υπεράσπιση όχι μόνο των δικών τους βιοποριστικών μέσων, αλλά και της κυριαρχίας της Πολωνίας και των εθνικών της συμφερόντων.
«Αυτά δεν είναι απλώς τα πολωνικά σύνορα. Είναι τα σύνορα της Σένγκεν. Εμείς πρέπει να τα υπερασπιστούμε», λέει ο Βαρντέγκα, με το κίτρινο γιλέκο του να τεντώνεται πάνω από τα φουσκωτά μπουφάν που καλύπτουν το μικρόσωμο κορμί του.
Ωστόσο, η πολυπλοκότητα των αγώνων των αγροτών έχει απλουστευθεί στα μέσα ενημέρωσης και στις πολιτικές αφηγήσεις στη μονοδιάστατη ιδέα ότι για όλα φταίει η Ουκρανία. Στην πραγματικότητα, η αυξημένη ροή εμπορευμάτων διαμέσου των συνόρων αποκάλυψε ρωγμές που υπήρχαν εδώ και καιρό στη πολωνική γεωργία.
Μετά την ένταξη στην ΕΕ το 2004, οι Πολωνοί αγρότες δέχτηκαν πιέσεις να εκσυγχρονιστούν και να ανταγωνιστούν στις διεθνείς αγορές. Όμως, ενώ τομείς όπως τα πουλερικά, τα γαλακτοκομικά και τα φρούτα έγιναν περιφερειακές δυνάμεις, πολλές φάρμες παραμένουν μικρές, οικογενειακές εκμεταλλεύσεις ευάλωτες στις διακυμάνσεις των τιμών και στον εξωτερικό ανταγωνισμό.
Αυτή η ανισότητα εντείνει τις αντιλήψεις περί αδικίας. Οι Πολωνοί αγρότες θεωρούν ότι δεσμεύονται από αυστηρούς κανονισμούς της ΕΕ για τα φυτοφάρμακα, την περιβαλλοντική προστασία και τα εργασιακά πρότυπα - εμπόδια που ξεπέρασαν για να παράγουν «zdrowa żywność», ή αλλιώς υγιεινή τροφή. Οι εισαγωγές από την Ουκρανία, λένε, δεν πληρούν αυτές τις προδιαγραφές.
«Δεν είμαστε εναντίον του ουκρανικού λαού. Τους βοηθήσαμε στην αρχή, τους στεγάσαμε, τους ταΐσαμε. Αλλά δεν μπορούμε να γίνουμε θύματα ολιγαρχών που κερδοσκοπούν μέσα από το χάος», λέει ο Ρομάν Κόντροβ, ένας γεροδεμένος άντρας με γένια σαν του Συνταγματάρχη Σάντερς, που ηγείται της διαμαρτυρίας στο Μέντικα.
Η ένταση στην Πολωνία δεν αφορά το αν πρέπει να στηρίξουν την Ουκρανία στον αγώνα της κατά της Ρωσίας - σχεδόν κανείς στην Πολωνία δεν θέλει να νικήσουν τα στρατεύματα του Βλαντίμιρ Πούτιν. Αλλά η ρητορική των αγροτών, ντυμένη με φαινομενικά πραγματιστικά οικονομικά παράπονα, έχει ομαλοποιήσει την άποψη ότι η Ουκρανία είναι πολύ διεφθαρμένη, πολύ υπανάπτυκτη και πολύ ανεξέλεγκτη για να την εμπιστευτεί κανείς.
Παλιές πληγές ξανανοίγουν
Σε αυτό το περιβάλλον ιστορικά ρήγματα έχουν αναδυθεί, ενισχυμένα από ακροδεξιές ομάδες, τροφοδοτώντας μια ισχυρή αφήγηση περί ανισορροπίας.
Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, Ουκρανοί εθνικιστές σφαγίασαν δεκάδες χιλιάδες Πολωνούς αμάχους στο Βολίν, περιοχή που σήμερα ανήκει στη δυτική Ουκρανία – θηριωδίες που είναι ευρέως γνωστές στην Πολωνία ως οι «Σφαγές του Βολινίου». Ακόμη νωρίτερα, το 1918, Πολωνοί νεαροί, γνωστοί ως τα «Αετόπουλα του Λβιβ, πολέμησαν σφοδρές μάχες για την πόλη του Λβιβ, που σήμερα αποτελεί μέρος της Ουκρανίας. Παρόλο που αυτές οι συγκρούσεις έλαβαν χώρα πριν από γενιές, παραμένουν ισχυρά σύμβολα θυσίας και οδύνης στη συλλογική ιστορική μνήμη των Πολωνών.
«Τα παιδιά μας πέθαναν για το Λβιβ, για το Βολίν, και τώρα έρχονται εδώ και το μόνο που θέλουν είναι να παίρνουν, να παίρνουν, να παίρνουν», λέει ένας αγρότης, που αρνείται να δώσει το όνομά του, αλλά επιμένει ότι οι Πολωνοί έχουν ήδη πληρώσει υπερβολικά βαρύ τίμημα.
Αυτές οι ωμές συναισθηματικές εκφράσεις έχουν επηρεάσει την προεδρική εκλογική εκστρατεία. Πολιτικοί όλων των παρατάξεων έχουν αξιοποιήσει το ζήτημα του Βολινίου, χρησιμοποιώντας την τραγωδία για να αμφισβητήσουν το ηθικό ανάστημα της Ουκρανίας ή για να απαιτήσουν παραχωρήσεις από το Κίεβο.
Μέσα σε αυτή την αντιπαράθεση, υπήρξε ωστόσο μια μικρή πρόοδος: οι ουκρανικές αρχές συμφώνησαν πρόσφατα να ξεκινήσουν εκταφές σε τρία σημεία - ένα βήμα που πολλοί Πολωνοί θεωρούν κρίσιμο για την αναγνώριση των εγκλημάτων πολέμου.
Πολιτικές πιέσεις
Την ίδια ώρα, η δυσαρέσκεια των ψηφοφόρων για τη σύντομη θητεία του Ντόναλντ Τουσκ ως πρωθυπουργού αυξάνεται. Μόνο ένα μικρό μέρος από τις 100 προεκλογικές δεσμεύσεις της κεντροδεξιάς συμμαχίας του έχει υλοποιηθεί – εξαιτίας νομοθετικών εμποδίων που άφησε πίσω το κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη (PiS), καθώς και εσωτερικών διαφωνιών μεταξύ των συμμάχων. Ο Πολωνός ηγέτης βρίσκεται υπό αυξανόμενη πίεση.
Ο σύμμαχός του, δήμαρχος της Βαρσοβίας, Ραφάλ Τσαρσκόφσκι, διεκδικεί την προεδρία – και αν κερδίσει τον Μάιο, οι δυο τους ίσως καταφέρουν τελικά να βρουν διέξοδο από το πολιτικό ναρκοπέδιο που άφησε το PiS. Όμως, και οι δύο αντιμετωπίζουν την πρόκληση να στηρίξουν την Ουκρανία χωρίς να αποξενώσουν τους ψηφοφόρους, ισορροπώντας σε μια λεπτή γραμμή που διατρέχει τον κίνδυνο να μην ικανοποιήσει κανέναν.
Τα συμφέροντα της Βαρσοβίας βρίσκονται σε μια ισχυρή, ανεξάρτητη Ουκρανία – ένα στρατηγικό ανάχωμα απέναντι στη ρωσική επιθετικότητα και έναν πιθανό εταίρο εντός της ΕΕ και του ΝΑΤΟ. Ωστόσο, με τον Ντόναλντ Τραμπ πλέον στον Λευκό Οίκο, η μειωμένη υποστήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών προς το Κίεβο ενδέχεται να ασκήσει ακόμη μεγαλύτερη πίεση στον Τουσκ και τον Τσαρσκόφσκι να ενισχύσουν την εσωτερική συνοχή, διασφαλίζοντας παράλληλα την ασφάλεια της Ουκρανίας.
Η σκιά του Βολινίου
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η άλυτη διαμάχη για το Βολίνιο αποτελεί δοκιμασία εμπιστοσύνης μεταξύ των δύο γειτόνων. Ο Μπαρτολομέι Γκάιος, ιστορικός στο Κέντρο Διαλόγου Mieroszewski, ένα ερευνητικό ινστιτούτο που παρακολουθεί τις πολωνο-ουκρανικές σχέσεις, προειδοποιεί ότι οι καθυστερήσεις στην αντιμετώπιση αυτών των ιστορικών πληγών κινδυνεύουν να διαλύσουν τη εύθραυστη αλληλεγγύη.
Για τους Πολωνούς, το Βολίνιο είναι ένα βαθιά συμβολικό ζήτημα, δήλωσε ο Γκάιος: «Συνδέει τη δικαιοσύνη του παρελθόντος με ένα ευρύτερο αίσθημα ηθικής υποχρέωσης. Η επίλυσή του θα σηματοδοτούσε αμοιβαίο σεβασμό – η αγνόησή του κάνει το αντίθετο».
Προς μια νέα πραγματικότητα
Θα ήταν όμως υπερβολικά απλό να ειπωθεί ότι η πολωνική κοινωνία «στρέφεται εναντίον» της Ουκρανίας. Η συντριπτική υποστήριξη που έδειξαν οι Πολωνοί στην αρχή του πολέμου δεν ήταν ποτέ εγγυημένο ότι θα παρέμενε σε υψηλά επίπεδα. Με τον καιρό, η κόπωση του πολέμου άρχισε να εμφανίζεται, ο πληθωρισμός εκτοξεύτηκε και το αρχικό κύμα αλληλεγγύης υποχώρησε.
Σήμερα, το συναίσθημα είναι πιο περίπλοκο. Έκθεση του Κέντρου Mieroszewski, που δημοσιεύθηκε τον Ιανουάριο, διαπίστωσε ότι μόνο ένας στους τέσσερις Πολωνούς έχει θετική γνώμη για τους Ουκρανούς, ενώ σχεδόν το ένα τρίτο έχει αρνητική άποψη.
Οι περισσότεροι Πολωνοί εξακολουθούν να στηρίζουν την κυριαρχία της Ουκρανίας και τον αγώνα της κατά της Ρωσίας. Όμως, όλο και περισσότερο, σταθμίζουν αυτή τη στήριξη σε σχέση με το οικονομικό κόστος και πρακτικά ζητήματα.
Οι αγρότες, με τις διαμαρτυρίες και τις ηχηρές απαιτήσεις τους, έχουν γίνει ένας ορατός παράγοντας αυτής της μετατόπισης, αν και ο Γκάιος πιστεύει ότι δεν είναι οι μόνοι.
«Αυτό που βιώσαμε αμέσως μετά τον πόλεμο ήταν μια ανωμαλία – να αποκαλούμε ο ένας τον άλλον αδέρφια και αδερφές και τέτοια», λέει. «Ήταν μια στιγμή γνήσιου συναισθήματος, αλλά μακροπρόθεσμα, αυτό δεν είναι βιώσιμο».
Παρόλα αυτά, η ένταση είναι αδιαμφισβήτητη. Αυτό που ξεκίνησε ως μια εμπορική διαμάχη, είναι πλέον αλληλένδετο με ευρύτερα και ιστορικά ζητήματα, όλα διογκωμένα από τη διάδοση φημών και παραπληροφόρησης που κινδυνεύουν να εμβαθύνουν το χάσμα μεταξύ Πολωνίας και Ουκρανίας.
Η Ρωσία έχει επιδιώξει ενεργά να εκμεταλλευτεί αυτές τις εντάσεις, ξεκινώντας προπαγανδιστικές εκστρατείες που στοχεύουν Πολωνούς και Ευρωπαίους αγρότες. Ωστόσο, υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία που να δείχνουν ότι αυτές οι προσπάθειες είχαν ουσιαστική απήχηση. Συχνότερα, οι αφηγήσεις φαίνεται να προκύπτουν εσωτερικά.
Στο Μέντικα, καθώς το σούρουπο πέφτει στα σύνορα, τα πίσω φώτα των εκτρεπόμενων φορτηγών σβήνουν στην απόσταση. Οι αγρότες συγκεντρώνονται γύρω από ένα βαρέλι με φωτιά, πίνοντας τσάι με σπιτικό ποτό, με τα πρόσωπά τους φωτισμένα από τις τρεμάμενες φλόγες.
«Δεν έχουμε τελειώσει τον αγώνα», λέει ο Κόντροβ, σιλουέτα μπροστά στη λάμψη της φωτιάς. «Αν χρειαστεί, θα επιστρέψουμε ξανά και ξανά σε αυτά τα σύνορα».
