Ο Andrea Zhok, γεννημένος στην Τεργέστη το 1967, σπούδασε στα Πανεπιστήμια της Τεργέστης, του Μιλάνου, της Βιέννης και του Έσσεξ. Είναι κάτοχος διδακτορικού διπλώματος από το Πανεπιστήμιο του Μιλάνου και Master of Philosophy από το Πανεπιστήμιο του Essex.
Εκτός από δοκίμια και άρθρα που έχουν εμφανιστεί στην Ιταλία και στο εξωτερικό, έχει επιμεληθεί κείμενα των Simmel ( The Secret and the Secret Society , 1992) και Scheler ( Love and Hate, 1993). Είναι συγγραφέας των παρακάτω έργων: “Διυποκειμενικότητα και το θεμέλιο στο Max Scheler” (La Nuova Italia, Φλωρεντία 1997), “Φαινομενολογία και γενεαλογία της αλήθειας» (Jaca Book, Μιλάνο 1998), “Εισαγωγή στη Φιλοσοφία της ψυχολογίας του L. Wittgenstein (1946-1951) Unicopli, Μιλάνο 2000) και “Η ηθική της μεθόδου” Δοκίμιο για τον Λούντβιχ Βιτγκενστάιν (Mimesis, Milan 2001). Σήμερα διδάσκει Φιλοσοφίας της Ιστορίας και της Θεωρητικής Φιλοσοφίας ΙΙ του Πανεπιστημίου του Μιλάνου. Αποτελεί μια δυνατή, τολμηρή φωνή στα πολιτικά, κοινωνικά πράγματα της εποχής μας. Το είδαμε και στην περίπτωση της πανδημίας όπου δεν κρύφτηκε μέσα στις γενικολογίες όπως έκαναν πολλοί πανεπιστημιακοί, αλλά έθεσε τα ζητήματα αντικειμενικά και αναλυτικά. Οι τοποθετήσεις του, έχουν πάντα ένα λόγο κρυστάλλινο, απολαυστικό, με επιχειρήματα αφοπλιστικά. Ενώ θέλγουν πάντα οι φιλοσοφικές του συλλήψεις με την ποικιλία των αποχρώσεων τους.
* Αγαπητέ καθηγητά Andrea Zhok, σήμερα έχουμε κυριαρχηθεί από κρίσεις. Κλιματική κρίση, ενεργειακή κρίση, υπήρξε η πανδημική κρίση με τον Covid, τώρα ο πόλεμος και η κρίση μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας, Ισραηλινοπαλαιστινιακός πόλεμος και κρίση κ.λπ. Πώς μπορούμε να αξιολογήσουμε τα αίτια και το νόημα αυτών των κρίσεων, που τείνουν να αλληλεπικαλύπτονται, να σβήνουν η μία την άλλη και να γίνονται δυσανάγνωστες;
«Οι κρίσεις υπάρχουν πάντα, αλλά φυσικά αυτό που κάνει τη διαφορά είναι αν οι κυρίαρχες τάξεις προσπαθούν να τις μετριάσουν και να τις επιλύσουν ή αντίθετα να τις επιδεινώσουν. Η εντύπωση σε αυτή την ιστορική φάση είναι ότι οι δυτικές άρχουσες τάξεις πυροδοτούν έντεχνα τις κρίσεις, τις επιδεινώνουν, για να προκαλέσουν μια συνεχή αντίληψη της έκτακτης ανάγκης στον πληθυσμό. Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης ανέκαθεν παρουσίαζε μεγάλα πλεονεκτήματα για τις μορφές της κατεστημένης εξουσίας, για τρεις λόγους.
Πρώτα απ’ όλα, λειτουργεί μαζικά αποσπά την προσοχή από άλυτα προβλήματα για τα οποία θα μπορούσαν να κατηγορηθούν όσοι βρίσκονται στην εξουσία: εάν εκραγεί η ανεργία, εκραγεί ο πληθωρισμός, τα νοσοκομεία δεν θα λειτουργούν, τι καλύτερο λοιπόν από το να εστιάσουμε την προσοχή στον «Πούτιν- ότι εκείνος -θέλει- να εισβάλει στην Ευρώπη» ή στο επερχόμενο κλιματικό ολοκαύτωμα;
Δεύτερον, η συνεχής χρήση έκτακτης ανάγκης δημιουργεί τεχνητά μια συμπίεση του πληθυσμού που αισθάνεται ότι απειλείται. Έτσι, σε χώρες όπως οι ευρωπαϊκές, όπου η κοινωνία αποσυντίθεται και διασπάται όλο και περισσότερο, η έκτακτη ανάγκη επιτρέπει να δοθεί προσωρινή συμπαγιοποίηση στο “εσωτερικό μέτωπο”, το οποίο διαφορετικά θα άρχιζε να καταρρέει.
Τρίτον, η χρήση καταστάσεων έκτακτης ανάγκης επιτρέπει στις κυβερνήσεις μεγάλα περιθώρια αυθαιρεσίας, τόσο στη διαχείριση των δημοσίων δαπανών όσο και σε αυτήν της ασφάλειας. Σε τελική ανάλυση, εάν υπάρχει μια διαφαινόμενη απειλή, κάθε άλλη σκέψη τείνει να σβήσει στο παρασκήνιο. Έτσι, οι φάσεις έκτακτης ανάγκης είναι η σφαίρα της αυθαιρεσίας στις δημόσιες δαπάνες (συχνά προς όφελος των ιδιωτικών λόμπι) και της αυθαιρεσίας στη σφαίρα των προσωπικών ελευθεριών, που τείνουν να περιοριστούν (για παράδειγμα με μορφές λογοκρισίας, κυρώσεις κ.λπ.)».
* Ένα μεγάλο θέμα των καιρών μας είναι το φαινόμενο της Woke κουλτούρας. Η Woke παράγει μια τάση καταδίκης του παρελθόντος (ακύρωση της κουλτούρας του χθες). Ωστόσο η καθολική αναγνώριση των δικαιωμάτων που αξίζει σε κάθε άνθρωπο δεν σημαίνει ότι αποκλείουμε ή εξαλείφουμε γεγονότα που μας έχει παραδώσει η ιστορία.
«Η λεγόμενη Woke κουλτούρα αντιπροσωπεύει ένα σοβαρά υποτιμημένο θέμα, αν και συχνά συζητείται. Είναι ένα υποτιμημένο θέμα γιατί εκλαμβάνεται ως απλώς ένα “εθιμικό” θέμα, ως ένα περιθωριακό θέμα, που σχετίζεται κυρίως με την ιδιωτική σφαίρα και το προσωπικό γούστο. Αντίθετα, το σύνολο των πολιτισμικών αλλαγών που μπορούμε να θυμηθούμε με τη λέξη “ξύπνησε” αντιπροσωπεύουν μια εκφυλιστική κοινωνική διαδικασία εδώ και μερικές δεκαετίες, το νόημα της οποίας μπορεί να συνοψιστεί σε δύο εκφράσεις: κοινωνική κλασμάτωση** και πολιτισμικό ξεριζωμό.
Όσον αφορά το πρώτο σημείο, η Woke κουλτούρα είναι μια κουλτούρα αυθαίρετης διεκδίκησης. Σε αυτό κυριαρχεί η ιδέα της ολοκληρωτικής ατομικής αυτοδιάθεσης: «Είμαι αυτό που αντιλαμβάνομαι τον εαυτό μου, τη στιγμή που αντιλαμβάνομαι τον εαυτό μου έτσι, και ο υπόλοιπος κόσμος πρέπει να προσαρμοστεί». Αυτή η τάση απεριόριστης ενίσχυσης των υποκειμενικών αξιώσεων, αφαιρώντας κάθε εξωτερική αναφορά (παραδοσιακή, βιολογική, φυσική, κοινωνική κ.λπ.) παράγει ως παράπλευρο αποτέλεσμα τον κατακερματισμό της κοινωνίας, τη συνεχή διάσπασή της σε μικρο-ομάδες και υπο-ομάδες που ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Αντί για κοινωνικά μπλοκ που βασίζονται σε μια κοινή κοσμοθεωρία (ιδεολογία), τυπική του παρελθόντος, έχουμε ένα πλήθος στείρων συζητήσεων σχετικά με τη φυλή, το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό κ.λπ. Η Woke κουλτούρα είναι, θα λέγαμε, ένα “κοινωνικό μυοχαλαρωτικό””: εμποδίζει τους κοινωνικούς μύες να συστέλλονται σε μια κοινή προσπάθεια επειδή τους διαλύει σε μικροσυγκρούσεις.
Όσο για το δεύτερο σημείο, η Woke κουλτούρα της εγρήγορσης είναι ο συστηματικός δημιουργός μιας σχετικιστικής και συγκεχυμένης διάθεσης. Με επίμονο και συστηματικό τρόπο, η Woke κουλτούρα καταστρέφει κάθε κατηγορηματικό διαχωρισμό, διαγράφει το παρελθόν όταν κρίνεται ανεπιθύμητο, φιμώνει όλες τις διαφωνούμενες φωνές με κατηγορίες για πολιτική ορθότητα, μας εμποδίζει να εμείνουμε σε οποιοδήποτε θεμέλιο - φυσικό ή ιστορικό. Αυτή η συστηματική δημιουργία εννοιολογικής σύγχυσης και αυθαιρεσίας είναι ιδιαίτερα επιζήμια για τις νέες γενιές που βρίσκονται σε διαδικασία διαμόρφωσης, των οποίων ο αποπροσανατολισμός παράγεται συνεχώς".
Κυβερνά η Εξουσία της Οικονομίας
«Η φιλελεύθερη αρχή της ιδιοκτησίας καταβροχθίζει τη δημοκρατική αρχή της λαϊκής κυριαρχίας»
* Πολλοί μιλούν για μεταδημοκρατία εκεί δηλαδή όπου οι μάζες των πολιτών παίζουν παθητικό ρόλο, εκεί όπου οι πολίτες χάνουν την εξουσία ενώ η δημοκρατική εκλογική διαδικασία προσεγγίζει «μια εκστρατεία μάρκετινγκ που βασίζεται ανοιχτά σε τεχνικές χειραγώγησης που χρησιμοποιούνται για την πώληση προϊόντων», όπως λέει ο Colin Crouch. Από το Πανοπτικό του Μ. Φουκώ περάσαμε στον σκοπό της πολιτικής ως φροντίδα για το καλό και προστασία για το κακό με χειραγωγούμενο όμως τρόπο, που τελικά δε ξέρουμε που αρχίζει το καλό και που τελειώνει το κακό. Πώς μπορούμε λοιπόν να οριοθετήσουμε τι είναι πολιτική σήμερα;
«Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες βρίσκονται σε βαθιά κρίση και φοβάμαι ότι αυτή δεν είναι μια παροδική κρίση, γιατί βασίζεται σε δομικούς παράγοντες. Στην πραγματικότητα, πιστεύω ότι η ίδια η έννοια της “φιλελεύθερης δημοκρατίας” είναι ουσιαστικά οξύμωρο. Η δημοκρατική Αρχή ορίζεται από την ιδέα ότι “ο λαός” είναι η κύρια πηγή νομιμότητας και εξουσίας.
Η φιλελεύθερη αρχή, από την αρχή της, αναγνώρισε την ιδιοκτησία ως την κύρια πηγή νομιμοποίησης και εξουσίας.
Δεν είναι τυχαίο ότι καθ' όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, ο φιλελευθερισμός υποστήριξε περιοριστικές μορφές του εκλογικού δικαιώματος, στις οποίες μπορούσαν να ψηφίσουν μόνο άτομα με συγκεκριμένο εισόδημα ή άτομα με συγκεκριμένη εκπαίδευση (που μόνο ένα καλό εισόδημα επέτρεπε). Η συνεννόηση φιλελευθερισμού και δημοκρατίας είναι ένα επεισόδιο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, όταν υπήρξαν μερικές δεκαετίες γενικής διεύρυνσης των εισοδημάτων, επέκτασης της “αστικής τάξης”, που κατέληξε να περιλαμβάνει σχεδόν ολόκληρο τον πληθυσμό. Με έναν πληθυσμό που όλοι είχαν κάποια αξιοπρεπή πρόσβαση σε μορφές εισοδήματος και εκπαίδευσης, η σιωπηρή αντίθεση μεταξύ δημοκρατικών και φιλελεύθερων αρχών μπορούσε να παραμείνει κρυφή.
Όμως, στη δεκαετία του 1980, γίναμε μάρτυρες μιας αντιστροφής της τάσης, με διεύρυνση του εισοδηματικού χάσματος, φτωχοποίηση της μεσαίας τάξης και αυξανόμενη συγκέντρωση χρηματοοικονομικού κεφαλαίου. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η δύναμη του χρήματος γίνεται και πάλι καθοριστική. Ακόμη και αν δεν αμφισβητηθεί η καθολική ψηφοφορία, ο οικονομικός έλεγχος των μέσων ενημέρωσης, η χρηματοδότηση συμμορφούμενων πολιτικών, ο αποκλεισμός της δημόσιας εκπαίδευσης κ.λπ. όλα αυτά αποτελούν διαδικασίες που επαναφέρουν την πολιτική εξουσία υπό την ουσιαστική διακυβέρνηση της οικονομικής εξουσίας: η φιλελεύθερη αρχή της ιδιοκτησίας καταβροχθίζει σήμερα τη δημοκρατική αρχή της λαϊκής κυριαρχίας».
Συνέντευξη στον Απόστολο Αποστόλου
* Ο Απόστολος Αποστόλου είναι καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας
** Kλασμάτωση είναι η πράξη και το αποτέλεσμα του διαχωρισμού ενός συνόλου σε διάφορα μέρη.
