Με τον Μάρτιο να μην έχει φτάσει ακόμα στο δεύτερο μισό του και με την άνοιξη να μην έχει κάνει ουσιαστικά την εμφάνισή της, ακούγονται τουλάχιστον εντυπωσιακές οι προβλέψεις των μετεωρολόγων, που κάνουν λόγο, μέσα στο ερχόμενο σαββατοκύριακο, για θερμοκρασίες που θα φτάσουν στη βόρεια πλευρά του νησιού ακόμα και τους 31 βαθμούς Κελσίου.
Αν και οι 31 βαθμοί είναι ιστορικά υψηλή θερμοκρασία, ανεξάρτητα αν επαληθευτεί η πρόβλεψη ή όχι, οι Κρητικοί και ιδιαίτερα οι κάτοικοι των μεγάλων πόλεων που βρίσκονται στη βόρεια ακτή της Κρήτης είναι συνηθισμένοι σε τέτοια φαινόμενα ακόμα και μέσα στην “καρδιά” του χειμώνα. Είναι συνηθισμένοι σε νοτιάδες που ανεβάζουν τη θερμοκρασία κοντά στους 25οC τον χειμώνα ή τους καλοκαιρινούς μήνες πάνω από 40οC. Ποιο όμως είναι αυτό το φαινόμενο που ζεσταίνει ασυνήθιστα ή κατά περίπτωση και ανάλογα με την εποχή “καίει” σαν “Λίβας” την Κρήτη.
Η ονομασία “Λίβας” είναι κοινή για ολόκληρη την Ελλάδα και προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό “Λιψ”, που σημαίνει άνεμος της Λιβύης. Η ονομασία χαρακτηρίζει το φαινόμενο κατά τους ανοιξιάτικους ή τους θερινούς μήνες, οπότε ανεβάζει τη θερμοκρασία σε πολύ υψηλά επίπεδα, προκαλεί την εκδήλωση ή την αστραπιαία μετάδοση πυρκαγιών, αλλά και καταστροφές σε αγροτικές καλλιέργειες.
Για να είμαστε ακριβείς, ο θερμός ξηρός καταβατικός δεν είναι χαρακτηριστικό μόνο της Κρήτης. Συναντάται σε πολλά μέρη της γης, όπου υπάρχει μια οροσειρά κάθετη στη διεύθυνση των ανέμων που κυριαρχούν στην περιοχή. Στη Μετεωρολογία ανήκει σε μια σειρά φαινομένων που ονομάζονται “Ορογραφικά”, καθώς ο βασικός παράγοντας που δημιουργεί τα φαινόμενα αυτά είναι η ύπαρξη μιας οροσειράς.
Η πιο γνωστή ονομασία των ανέμων αυτών διεθνώς είναι άνεμοι Φεν (Foehn). Ο όρος είναι γερμανικός και αφορά την ονομασία των ξηρών νότιων ανέμων που εμφανίζονται καταβατικοί στη βόρεια πλευρά των Άλπεων. Το τοπικό αποτέλεσμα αυτών των ανέμων είναι η ταχεία τήξη χιονιού στις βόρειες πλαγιές των Άλπεων με συχνές μεγάλες χιονοστιβάδες, αλλά και ξηρασία με αρνητικές επιπτώσεις στις αγροτικές καλλιέργειες στις γερμανικές πεδιάδες κοντά στα βουνά. Το ίδιο φαινόμενο εμφανίζεται στη δυτική ακτή της Βόρειας Αμερικής. Εκεί τα Βραχώδη Όρη αναγκάζουν τους υγρούς δυτικούς ανέμους που έρχονται από τον Ειρηνικό να ανέβουν, εγκαταλείποντας την υγρασία τους στη δυτική πλευρά και στη συνέχεια να εμφανιστούν ως ξηροί καταβατικοί άνεμοι στην ανατολική πλευρά της οροσειράς. Το όνομα που πήραν στην περιοχή αυτή είναι Σινούκ (Chinook).
Η ίδια εικόνα επικρατεί συχνά και στη Νότια Αμερική, με τον ρόλο της οροσειράς να τον έχουν οι Άνδεις. Οι άνεμοι εκεί είναι γνωστοί με το όνομα Ζόντα (Zonda). Το φαινόμενο εμφανίζεται, τέλος, και στη μακρινή μας Νότια Νήσο της Νέας Ζηλανδίας και είναι γνωστό με την ονομασία Νοργουέστερς (Nor’westers).
Η εξήγηση του φαινομένου
Αν και τα αποτελέσματα του φαινομένου είναι αρκετά και επηρεάζουν με αρκετούς τρόπους τη ζωή μας, η εξήγησή του είναι αρκετά απλή με βάση τους νόμους της Φυσικής. Η αρχή στην οποία βασίζεται το φαινόμενο είναι η ίδια με αυτήν που λειτουργεί το οικιακό μας... ψυγείο ή το κλιματιστικό μας. Και ονομάζεται αδιαβατική μεταβολή.
Σύμφωνα με την αρχή αυτή, όταν ένα αέριο - στην περίπτωσή μας εδώ ο ατμοσφαιρικός αέρας - βρεθεί σε συνθήκες μειωμένης πίεσης διαστέλλεται και χωρίς να ανταλλάσσει θερμότητα με το περιβάλλον του ψύχεται. Αιτία είναι η μείωση της μέσης κινητικής ενέργειες των μορίων του αερίου. Αυτή είναι η αδιαβατική ψύξη. Όταν ένα αέριο και συνεπώς και ο ατμοσφαιρικός αέρας βρίσκεται σε συνθήκες αυξημένης πίεσης, τότε και πάλι, χωρίς να ανταλλάσσει θερμότητα με το περιβάλλον του, θερμαίνεται. Αιτία εδώ είναι η αύξηση της κινητικής ενέργειας των μορίων του αερίου. Έτσι λειτουργεί η αδιαβατική θέρμανση.
ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ
Ποιος είναι ο μηχανισμός
Οι νότιοι άνεμοι πνέουν από το Νότιο Κρητικό πέλαγος ισχυροί και συναντούν την ξηρά της Κρήτης, η οποία διαθέτει έντονο ανάγλυφο και μεγάλα υψόμετρα σχετικά. Από το ανατολικό έως το δυτικό άκρο της το ανάγλυφο αυτό αλλού λιγότερο και αλλού περισσότερο λειτουργεί σαν οροσειρά. Η θερμοκρασία του αέρα αυτήν την εποχή βρίσκεται τους 20οC, στην επιφάνεια της θάλασσας. Οι νότιοι άνεμοι συναντούν την ξηρά και αναγκάζονται να κινηθούν ανοδικά. Κατά την άνοδο των αερίων μαζών λαμβάνει χώρα το φαινόμενο της αδιαβατικής ψύξης. Ο αέρας καθώς ανέρχεται ψύχεται με ρυθμό 0,5οC για κάθε 100 μέτρα υψομετρικής διαφοράς. Η ψύξη του υγροποιεί τους υδρατμούς, δηλαδή την υγρασία που φέρει. Αν η υγρασία είναι μεγάλη, τότε μπορεί να σχηματίσει νέφη και πιθανόν να δώσει βροχές στην προσήνεμη πλευρά, δηλαδή στα νότια τμήματα της Κρήτης.
Φτάνοντας στο μέγιστο της ανόδου του, ο αέρας, έχοντας χάσει μεγάλο μέρος της υγρασίας του, στροβιλίζεται και αρχίζει την κάθοδό του προς την υπήνεμη πλευρά της Κρήτης. Δηλαδή τη βόρεια. Σε αυτό το σημείο ξεκινά η δεύτερη φάση του φαινομένου: η αδιαβατική θέρμανση. Ο αέρας κατερχόμενος συμπιέζεται λόγω της αυξανόμενης ατμοσφαιρικής πίεσης και θερμαίνεται με αδιαβατικό ρυθμό. Κερδίζει δηλαδή 1οC κάθε 100 μέτρα καθόδου (υψομετρική διαφορά).
Το αποτέλεσμα είναι ότι, όταν φτάσει στην επιφάνεια της θάλασσας στη βόρεια πλευρά της Κρήτης, ο αέρας μπορεί να είναι κατά 10οC θερμότερος από τον αέρα στα νότια παράλια.
Εκτός από την αύξηση της θερμοκρασίας στη βόρεια Κρήτη, επηρεάζεται και η ένταση των ανέμων. Καθώς ο αέρας κατέρχεται, συμπιέζεται από την αυξημένη πίεση στα χαμηλότερα υψόμετρα και θερμαίνεται αδιαβατικά, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Αυτό οδηγεί σε μείωση της πυκνότητας και άρα σε επιτάχυνση της ροής του αέρα. Επίσης, το ανάγλυφο της υπήνεμης βόρειας πλευράς της Κρήτης σε πολλές περιπτώσεις λειτουργεί σαν “κανάλι”, που στενεύει τη διαδρομή του ανέμου, ενισχύοντας την ταχύτητά του, δημιουργώντας έτσι ένα φαινόμενο που είναι γνωστό σαν φαινόμενο Βεντούρι.
Τέλος, οι χαμηλές πιέσεις που δημιουργούνται στην υπήνεμη πλευρά έναντι των υψηλότερων πιέσεων στην προσήνεμη πλευρά ευνοούν την επιτάχυνση του ανέμου κατηφορικά.
ΑΥΞΗΣΗ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ
Οι συνέπειες για το περιβάλλον
Οι άνεμοι λόγω των χαρακτηριστικών τους έχουν σημαντική επίδραση στη ζωή και τη δραστηριότητα των Κρητικών. Είναι χαρακτηριστική η αύξηση της θερμοκρασίας ακόμα και τη νύχτα, που μπορεί να φτάσει τους 20 βαθμούς Κελσίου μέσα σε λίγες ώρες.
Η αύξηση της θερμοκρασίας, σε συνδυασμό με την ξηρότητα των ανέμων, είναι υπεύθυνη για την εκδήλωση και την αστραπιαία εξάπλωση πυρκαγιών, φαινόμενο που έχει ενταθεί τα τελευταία χρόνια και στην Κρήτη, με αποτέλεσμα μεγάλες καταστροφές κυρίως σε καλλιέργειες. Η επίδραση του φαινομένου στις καλλιέργειες είναι σημαντική πέρα από την εκδήλωση πυρκαγιών, καθώς αφυδατώνει τη βλάστηση ή αν εκδηλωθεί πρώιμα την άνοιξη ή τον χειμώνα, οδηγεί συχνά σε ανεπαρκή λήθαργο των φυτών, ανωμαλία άνθισης και καταστροφή της παραγωγής. Το καλοκαίρι εντείνει τις συνθήκες καύσωνα, με αποτέλεσμα την πλήρη καταστροφή παραγωγής και φυτικού κεφαλαίου.
Οι επιπτώσεις για τους Κρητικούς
Οι ξηροί θερμοί καταβατικοί άνεμοι θεωρούνται ένας φυσικός στρεσογόνος παράγοντας, που επηρεάζει τόσο τη σωματική όσο και την ψυχική υγεία. Έχουν σημαντικές επιδράσεις, κυρίως λόγω της απότομης αύξησης της θερμοκρασίας και της χαμηλής υγρασίας. Οι επιπτώσεις αυτές περιλαμβάνουν:
- Αφυδάτωση: Η χαμηλή υγρασία και οι υψηλές θερμοκρασίες αυξάνουν την απώλεια υγρών μέσω της εφίδρωσης, οδηγώντας σε αφυδάτωση.
- Θερμική εξάντληση και θερμοπληξία: Ιδιαίτερα σε ευπαθείς ομάδες (ηλικιωμένοι, παιδιά, ασθενείς με καρδιαγγειακά νοσήματα).
- Διαταραχές στην αναπνοή: Η ξηρή ατμόσφαιρα μπορεί να ερεθίσει τις αναπνευστικές οδούς, επιδεινώνοντας ασθένειες όπως το άσθμα και η Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια.
Εκτός όμως από τις σωματικές, υπάρχουν και ψυχολογικές και νευρολογικές επιπτώσεις, όπως:
* Αλλαγές στη διάθεση: Οι καταβατικοί άνεμοι έχουν συσχετιστεί με αυξημένη ευερεθιστότητα, άγχος και επιθετικότητα.
* Αϋπνία και πονοκέφαλοι: Πολλοί άνθρωποι αναφέρουν δυσκολία στον ύπνο και ημικρανίες κατά τη διάρκεια αυτών των καιρικών συνθηκών.
* Αυξημένη πιθανότητα εμφράγματος και εγκεφαλικών επεισοδίων: Η απότομη αλλαγή της θερμοκρασίας μπορεί να προκαλέσει αγγειοσυστολή, αυξάνοντας τον κίνδυνο καρδιαγγειακών επεισοδίων.
Οι επιπτώσεις είναι σημαντικότερες σε ευπαθείς ομάδες:
- Τα άτομα με καρδιακά ή αναπνευστικά προβλήματα είναι πιο ευάλωτα.
- Οι ηλικιωμένοι και τα παιδιά επηρεάζονται περισσότερο λόγω της μειωμένης ικανότητας του οργανισμού να ρυθμίζει τη θερμοκρασία.
- Άτομα με ψυχικές διαταραχές (όπως κατάθλιψη ή διπολική διαταραχή) μπορεί να εμφανίσουν επιδείνωση των συμπτωμάτων.
Οι καταβάτες έχουν και θετικά
Παρά τις αρνητικές επιπτώσεις τους, οι ξηροί θερμοί καταβατικοί άνεμοι έχουν και ορισμένα θετικά αποτελέσματα τόσο στο περιβάλλον όσο και στον άνθρωπο. Όσον αφορά στο περιβάλλον, οι καταβατικοί άνεμοι μειώνουν την υγρασία και καθαρίζουν την ατμόσφαιρα από αιωρούμενα σωματίδια και ρύπους, βελτιώνοντας την ορατότητα.
Η ξηρότητα και η αύξηση της θερμοκρασίας επιταχύνουν τη διάσπαση των οργανικών υλικών στο έδαφος, εμπλουτίζοντάς το με θρεπτικά συστατικά. Θετική επίδραση σε γεωργικές καλλιέργειες σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, όπως στη μείωση του κινδύνου μυκητολογικών ασθενειών λόγω της ξηρότητας του αέρα. Τέλος, αρκετοί άνθρωποι αναφέρουν «αίσθηση ευεξίας» λόγω της απότομης αλλαγής της θερμοκρασίας και της χαμηλής υγρασίας.
