Το Πάσχα στο κρητικό χωριό, όσο και αν από χρόνο σε χρόνο “φθίνουν” οι παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα, εξακολουθεί να έχει ιδιαίτερα “αρώματα” και “χρώματα”, που κάνουν τους ανθρώπους να “ζουν” το Θείο Δράμα, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι στις απρόσωπες και “παγωμένες” πολιτείες. «Πάσχα στο κρητικό χωριό σημαίνει μέθεξη», σύμφωνα με όσα λέει στο neakriti.gr ο γνωστός δημοσιογράφος και συγγραφέας Νίκος Ψιλάκης, αναφερόμενος στο “τελετουργικό της εκκλησίας”, αλλά και στις ιδιαιτερότητες που υπάρχουν ανάμεσα στην ύπαιθρο και την πόλη, ως προς το Πάσχα και τις συνήθειες των ανθρώπων στην πάροδο των χρόνων. «Μέθεξη στο Θείο Δράμα και βίωση στον παρόντα χρόνο γεγονότων που ανάγονται σε πολύ μακρινούς χρόνους. Οι άνθρωποι, κυρίως εκείνοι των προηγούμενων γενεών, αντιμετωπίζουν τα θεία πρόσωπα, που η δράση τους εξιστορείται στα ιερά κείμενα, σαν οικείες και αγαπημένες μορφές. Γι’ αυτό η Μεγάλη Παρασκευή είναι μια πένθιμη μέρα, γι’ αυτό το Πάσχα είναι μια μέρα χαράς, μια λαμπρή μέρα, όπως τη λέμε, γιατί σηματοδοτεί τον θρίαμβο της ζωής και την ήττα του θανάτου»...
Ο μυροφόρες και το ξενύχτισμα του Χριστού
Συνεχίζοντας, ο Νίκος Ψιλάκης λέει στο neakriti.gr πως «τα πιο σημαντικά έθιμα της περιόδου εκτυλίσσονται τη Μεγάλη Εβδομάδα και συνδέονται άμεσα με το επίσημο τελετουργικό της εκκλησίας. Ο στολισμός του Επιταφίου, τα στεφάνια στον Σταυρωμένο Χριστό αποτελούν συλλογικό χρέος της κάθε χριστιανικής κοινότητας, γι’ αυτό και σε μερικά χωριά μας (όχι πολλά δυστυχώς) παρατηρούμε ακόμη και σήμερα το σχεδόν τελετουργικό έθιμο των κοριτσιών που, κρατώντας μεγάλα καλάθια, περιφέρονται στα σπίτια ή βγαίνουν στις εξοχές και μαζεύουν λουλούδια για τον Επιτάφιο. Τα κορίτσια θα φορέσουν το ίδιο βράδυ ολόλευκες ενδυμασίες, θα ντυθούν μυροφόρες και θα στέκονται στις τέσσερις γωνίες του Επιταφίου, κρατώντας πανέρια γεμάτα με ροδοπέταλα. Πρόκειται για μορφές τελετουργικών αναπαραστάσεων του Θείου Πάθους, που φέρνουν πιο κοντά στον άνθρωπο τα γεγονότα που αφηγούνται τα Ευαγγέλια, δίνοντας έναν εντονότερο βιωματικό χαρακτήρα στις λαμπριάτικες εορτές. Θα μπορούσα να σας πω ότι όλη αυτή η περίοδος χαρακτηρίζεται από συναισθηματική ένταση, είναι δηλαδή μια διακύμανση, μα και μια γιορτή της ψυχής. Επειδή μεγάλωσα σε χωριό θα μου μείνει αξέχαστο το ξενύχτισμα του Χριστού το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης, τότε που οι γυναίκες, και πιο πολύ οι γριούλες, αρνούνταν να αφήσουν μόνο τη νύχτα τον Θεάνθρωπο. Πήγαινα τα μεσάνυχτα στην εκκλησία μόνο και μόνο για να τις δω καθισμένες ολόγυρα, όπως ακριβώς έκαναν στις κηδείες αγαπημένων προσώπων, και να ακούσω τις συζητήσεις που συχνά κατέληγαν σε θρήνους, συναιρώντας το θείο με το ανθρώπινο».
Ο Ιούδας αντιπροσωπεύει τον προδότη
Σύμφωνα με τον Νίκο Ψιλάκη, «σε πολλά χωριά της Κρήτης αυτοσχέδιες ομάδες γυναικών έψαλαν το ίδιο βράδυ ένα μακροσκελέστατο θρηνητικό άσμα, την “Παρισταμένη” (Παρισταμένη στον Σταυρό η Πάναγνος Μαρία...) στο οποίο καταγράφονται όχι μόνο γεγονότα αλλά και ψυχικές εντάσεις και συναισθήματα.
Η συμμετοχή των αγροτικών κοινοτήτων στα τελετουργικά του λαμπριάτικου κύκλου είναι καθολική και πολυεπίπεδη. Καθένας έχει τον ρόλο του, ακόμη και τα παιδιά που είναι επιφορτισμένα με τη συγκέντρωση ξύλων για το κάψιμο του Ιούδα. Θα ήθελα, όμως, να προσέξουμε κάτι: Ο Ιούδας εδώ δεν αντιπροσωπεύει τον Εβραίο, όπως πιστεύουν πολλοί, αλλά τον προδότη, δε στρέφεται εναντίον ενός πολύπαθου λαού, όπως είναι ο εβραϊκός, αλλά εναντίον του προδότη. Στη συνείδηση του Κρητικού το καιόμενο ομοίωμα είναι το ομοίωμα του ανθρώπου που διέπραξε το βαρύ ατιμωτικό αδίκημα της προδοσίας, ένα έγκλημα που οι παραδοσιακές κοινωνίες είναι αδύνατον να συγχωρήσουν ή και να δικαιολογήσουν ακόμη. Όλοι ξέρουμε ποια στάση επιφύλαξαν οι Κρητικοί στους συνεργάτες των ναζί. Παρόμοια έθιμα γνωρίζουμε από τη μακρινή αρχαιότητα, όταν πετροβολούσαν συμβολικά τους “φαρμακούς”, τα μιάσματα που θεωρούνται υπεύθυνα για το κακό, ένα από τα χειρότερα εγκλήματα και συνιστά μια από τις πιο ατιμωτικές πράξεις. Στην κρητική εθιμολογία, το ομοίωμα του προδότη που πυρπολείται κρατά συνήθως στα χέρια του πουγκί με 30 χοχλιδόκουπες, όσα και τα αργύρια της προδοσίας και αυτό από μόνο του δίνει το βαθύτερο νόημα του εθίμου. Θα πρόσθετα, ακόμη, ότι η καύση του Ιούδα δεν είναι απογυμνωμένη από νοήματα και επιδιώξεις. Στα δύσκολα χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης είχε, εκτός των άλλων, και παιδαγωγικό χαρακτήρα».
Πάσχα “σημαίνει”...
«Στη συνείδηση του Νεοέλληνα Πάσχα σημαίνει χωριό και ύπαιθρο, ιδιαίτερα σε παλαιότερες εποχές, πριν από την εντατική και άρρυθμη αστικοποίηση του αγροτικού χώρου. Καθόλου τυχαίο δεν είναι που όλοι ζητούν να επιστρέψουν στα χωριά και στις ρίζες τους, μιας και τα βιώματα τους οδηγούν σε νοσταλγικές επιστροφές σε άλλους καιρούς και σε εποχές που διατηρούνται αποκαθαρμένες στη μνήμη. Την “αγνότητα” αναζητούν, την αυθεντικότητα του εθιμικού κύκλου και συχνά επιδιώκουν να τα μεταβιβάσουν όλα αυτά στις επόμενες γενιές. Ανασκαλεύοντας τη μνήμη και ενθυμούμενος τα δικά μου παιδικά χρόνια, τότε που όλος ο κόσμος μας περιστρεφόταν γύρω από τα τελετουργικά και τα έθιμα της Πασχαλιάς, καταλήγω στη διαπίστωση ότι όλα αυτά αποτελούσαν διαδικασίες πρώιμης όσο και έντονης συμμετοχής στη ζωή της κοινότητας, άρα και σε μια διαδικασία κοινωνικοποίησης. Μαθαίναμε τη ζωή, μαθαίναμε τον κόσμο. Είχα κι εγώ ντυθεί “παπαδάκι”, είχα κρατήσει αναστάσιμα λάβαρα και ένιωθα ότι το παιδί που ήμουν μεγάλωνε πια και αποκτούσε ρόλο», λέει στο neakriti.gr ο συγγραφέας Νίκος Ψιλάκης.
«Στην ύπαιθρο μάς καλεί η μνήμη αλλά όχι μονάχα αυτή. Μας καλεί η ίδια η ζωή και η ανάγκη να γευτούμε την ομορφιά του κόσμου. Η Ανάσταση, η κορυφαία γιορτή του ορθόδοξου κόσμου, συμπίπτει με την “ανάσταση” της φύσης. Τούτη την περίοδο παρατηρούμε παντού απανωτές εκρήξεις ζωής, τα φυλλοβόλα δέντρα αποκτούν το φύλλωμά τους, τα λουλούδια ανθίζουν, η φύση βρίσκεται στην καλή της την ώρα, αρώματα ξεχύνονται από κάθε γωνιά της γης. Κύριο χαρακτηριστικό των εορτών της Λαμπρής είναι η έξοδος στην ύπαιθρο και η επαφή με τον αναζωογονημένο φυσικό κόσμο. Υπαίθριες συνάξεις, εξοχικά πανηγύρια και τραπεζώματα στην ανθισμένη φύση αποτελούν κύρια χαρακτηριστικά της ελληνικής Λαμπρής».
Στην περιφορά του Επιταφίου - Όσο για την περιφορά του Επιταφίου, ο Νίκος Ψιλάκης λέει:
«Παρακολουθείστε την περιφορά του Επιταφίου τη νύχτα ολόγυρα στα χωριά και την επίσκεψή του στα νεκροταφεία, δείτε το ενταφιασμένο Σώμα του Χριστού, της μιας από τις τρεις μορφές της τριαδικής θεότητας, δίπλα στους τάφους των ανθρώπων, αφουγκραστείτε τα λόγια των γυναικών με τα θυμιατά, δείτε τις τουλούπες των θυμιαμάτων να ανέρχονται στον ανοιξιάτικο ουρανό, δίπλα σε ανθισμένες λεμονιές και πορτοκαλιές. Παρακολουθούσα πριν λίγα χρόνια στο Πετροκεφάλι της Μεσαράς τις γριούλες που ακολουθούσαν τον Επιτάφιο. Κρατούσαν μακριές αλουμινένιες κουτάλες γεμάτες κάρβουνα και λιβάνια, προσφέροντας θυμίαμα στον τεθνεώτα Νέο και ωραίο Θεό που λίγο μετά θα αναστηνόταν, ανασταίνοντας μαζί και την ελπίδα του ανθρώπου. Οι γριούλες αυτές κρατούσαν τις κουτάλες για να μην καίγονται τα χέρια τους, γιατί θεωρούσαν υποχρέωσή τους να κάνουν όλο τον κύκλο θυμιάζοντας».
«Γέμιζαν οι εξοχές και τα λαγκάδια» - Τα μεγάλα πανηγύρια μετά το Πάσχα
Αμέσως μετά το Πάσχα αρχίζει η εβδομάδα των μεγάλων πανηγυριών, του Αγίου Γεωργίου, της Ζωοδόχου Πηγής, του Αγίου Θωμά, της Αγίας Φωτεινής... Δε γνωρίζω χωριό στην Κρήτη που να μη γιορτάζει κάποια σπουδαία γιορτή μετά το Πάσχα. Στη δική μου μνήμη μένει “χαραγμένο” ανεξίτηλα το πανηγύρι της Μεσάδας την Τρίτη της Διακαινησίμου στην Κασταμονίτσα, τότε που άδειαζε όλο το χωριό και γέμιζαν οι εξοχές και τα γύρω λαγκάδια. Γιόρταζαν παρέες-παρέες, σούβλιζαν κρέατα και από παντού ξεχυνόταν η τσίκνα. Μετά το γεύμα, μαζεύονταν όλοι γύρω από την εκκλησία και άρχιζε το κοινό γλέντι. Σήμερα που το ξανασκέφτομαι νομίζω πως αυτά τα πανηγύρια ακολουθούν μια δική τους τυπολογία, που δεν απέχει και πολύ από την τυπολογία των αρχαίων μεγάλων εορτών. Αλλά αυτό ακριβώς είναι το πασχαλινό πανηγύρι. Η γιορτή κατά την οποία οι πάντες “εγείρονται”, για να προσεγγίσουμε και ετυμολογικά τη λέξη. Και μαζί τους, όπως είπαμε, εγείρεται και ο φυσικός κόσμος, με αυτό το πανδαιμόνιο της βλάστησης, την πανδαισία των χρωμάτων και την πλημμυρίδα των αρωμάτων».
Οι εθιμικοί διατροφικοί κανόνες - Αρνί με χόρτα ή αγκινάρες και όχι σούβλα πρόσταζε το έθιμο στην Κρήτη
«Στην Κρήτη βέβαια δεν υπήρχε το έθιμο του οβελία και η τήρηση των εθιμικών διατροφικών κανόνων ήταν απαρέγκλιτη. Αρνί με αγκινάρες μαγείρευαν τη μέρα της Λαμπρής, αρνί με μαρούλι ή άλλο χορταρικό της εποχής», τονίζει απαντώντας στις ερωτήσεις μας ο Νίκος Ψιλάκης. «Μελετώντας το πασχαλινό εδεσματολόγιο της Κρήτης, επιβεβαιώνουμε το γνωστό από τις υπόλοιπες εποχές του χρόνου συμπέρασμα ότι η παραδοσιακή διατροφή εκφράζει την αρμονική σχέση της παραδοσιακής κοινωνίας με τη φύση, μια αρχέγονη αλλά στέρεη αίσθηση οικολογικής συμπεριφοράς. Δεν είναι τυχαίο που καταναλώνεται αρνί το Πάσχα, ούτε που συνοδεύεται με προϊόντα που υπάρχουν σε μεγάλη αφθονία τούτη την εποχή. Τα αρνιά που γεννήθηκαν τον χειμώνα έχουν πια μεγαλώσει και ο παραγωγικός κύκλος έχει ήδη συμπληρωθεί. Το ίδιο και τα καλιτσούνια, που δεν είναι άσχετα με την παραγωγή γάλακτος. Όλα αυτά, βέβαια, ανάγονται κυρίως σε προηγούμενες εποχές, 30 και 40 χρόνια πριν από σήμερα. Ωστόσο και τώρα οι γιορτές στο χωριό διατηρούν κάτι από την παλαιότερη αυθεντικότητά τους και είναι ευτύχημα που πολλές τοπικές κοινωνίες κατάφεραν να διατηρήσουν μερικά εντυπωσιακά έθιμα, έστω και σε αναπαραστατική μορφή. Αλλά και αυθεντικά έθιμα σώζονται στην κρητική ύπαιθρο, ιδιαίτερα τη Μεγάλη Εβδομάδα».
