Για τους περισσότερους το όνομα της κ. Αθηνάς Ν. Κυριακάκη-Σφακάκη είναι γνωστό. Είναι ο άνθρωπος που με έναν ξεχωριστό τρόπο έχει αφήσει τη σφραγίδα του στον πολιτισμό του τόπου με την πολυσήμαντη προσφορά της ως ξεναγός και την πλούσια εθελοντική δράση της, καθώς ξεδιπλώνει άγνωστες στο ευρύ κοινό πτυχές της ιστορίας του τόπου ξεναγώντας σε μνημεία και σημεία- “ορόσημα”. Όμως η κ. Κυριακάκη-Σφακάκη δε σταματά εδώ. Διαλέξεις, παρουσιάσεις και συγγραφικό έργο συμπληρώνουν αυτή την προσπάθεια να φέρει τον κόσμο κοντά στον πολιτισμό, την ιστορία και την τέχνη, με τελευταία “πινελιά” σε αυτό τον εντυπωσιακό καμβά ένα ακόμα βιβλίο- “κόσμημα”, καρπός σημαντικής έρευνας που αποκάλυψε την ιστορία και την καλλιτεχνική - και όχι μόνο - αξία μιας πολυπρόσωπης σπάνιας εικόνας που βρίσκεται στην Ενορία της Αγίας Τριάδας στο Ηράκλειο.
Η εικόνα με βαριές μνήμες από τους πρόσφυγες που βρήκαν εδώ καταφύγιο από τη Μικρά Ασία ανακαλύφθηκε πριν από μερικά χρόνια σε μια αποθήκη της ενορίας και μελετήθηκε συστηματικά από την κ. Σφακάκη, η οποία παρουσιάζει στο κοινό τον καρπό των προσπαθειών της μέσα από ένα αξιόλογο βιβλίο. Σε αυτό η κ. Σφακάκη, έχοντας σαν αφετηρία και σημείο αναφοράς το εικονογραφικό κειμήλιο που τιτλοφορήθηκε μέσω μιας επιγραφής “Αθανάτου πατρός”, την εικόνα διαστάσεων 1,53 μ. x 0,92 μ., καταγράφει και αναλύει και τα άλλα θρησκευτικά κειμήλια της ιστορικής αυτής εκκλησίας - πυρήνα τής με πλούσια δράση ενορίας - της Αγίας Τριάδας, καθώς και την ιστορία της ίδιας της περιοχής από τα βάθη του χρόνου έως σήμερα. 
Το πολύτιμο αυτό έργο με τίτλο “Εικονογραφίας κειμήλια Ιερού Ενοριακού Ναού Αγίας Τριάδος Ηρακλείου Κρήτης” θα παρουσιαστεί αύριο Σάββατο, στις 6:30 μ.μ., στην Ενορία Αγίας Τριάδος, σε μια εκδήλωση στην οποία θα παραστεί και θα ομιλήσει ο Σεβασμιότατος Αρχιεπίσκοπος Κρήτης κ.κ. Ευγένιος. Η παρουσίαση εντάσσεται - μαζί με εθελοντική αιμοδοσία που θα πραγματοποιηθεί μεθαύριο Κυριακή 22/1/2023 από τις 9:30 π.μ. έως τις 1:30 μ.μ., η οποία διοργανώνεται από το Πνευματικό & Νεανικό Κέντρο της ενορίας - στα πλαίσια των εκδηλώσεων της Ενορίας Αγίας Τριάδας στη χάρη του Οσίου Ιωσήφ του Ηγιασμένου, ο οποίος έζησε στο μέρος όπου βρίσκεται σήμερα ο ναός.
Το βιβλίο, το οποίο συνέγραψε εθελοντικά και χωρίς καμία αμοιβή η κ. Αθηνά Ν. Κυριακάκη-Σφακάκη, έχει και μια ιδιαίτερη κοινωνική διάσταση, καθώς, όπως μας εξήγησε η συγγραφέας, τα έσοδα από την πώλησή του θα δοθούν για τη στήριξη των συσσιτίων της Αγίας Τριάδας, λόγος για τον οποίο όλοι πρέπει να σταθούν αρωγοί σε αυτή την προσπάθεια.
Με αφορμή την κυκλοφορία και την παρουσίαση του βιβλίου είχαμε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με την κ. Σφακάκη, ανοίγοντας τη θεματολογία σε πολλές πτυχές που έχουν να κάνουν με τον τόπο, την ιστορία και τον πολιτισμό...
Ένα υπέροχο εικονογραφικό κειμήλιο
Μια σπάνια εικόνα διηγείται ιστορίες πίστης και παράλληλα πόνου και προσφυγιάς. Τι συναισθήματα γέννησαν αυτή την έρευνα και αποτέλεσαν τον πυρήνα αυτού του βιβλίου;
«Κατά τις ξεναγήσεις μου στα ερείπια του ναού του Αγίου Τίτου στη Γόρτυνα, επισημαίνω τα σπαράγματα του κονιάματος με τα ίχνη χρωμάτων, που χρόνο με τον χρόνο αφανίζονται. Αναφέρω ότι υπήρχε τοιχογραφικός διάκοσμος, για τον οποίο δυστυχώς ουδεμία περιγραφή υπάρχει. Αν υπήρχε μια περιγραφή έστω και από μη ειδικό, φαντάζομαι πως θα μας χαριζόταν μια ενότητα του μνημείου που τώρα αγνοούμε. Δεν υπάρχει όμως. Κατά την 52χρονη ξεναγική μου πορεία, ξεναγώ σε μνημεία τα οποία η ροή του χρόνου, με συμμάχους ανθρώπινες πρακτικές και συμπεριφορές, έχουν βλάψει δραματικά. Με διακατέχει αγωνία. Ταπεινή άποψή μου είναι ότι η περιγραφή-καταγραφή μνημείων με συνοδές εικόνες είναι ουσιαστική διαφύλαξη πολιτισμού, υποχρέωσή μας προς τις επόμενες γενιές, τα παιδιά μας, το μέλλον μας. Με τη χρήση των διαθέσιμων σύγχρονων μέσων τεχνολογίας, απαιτούνται μόνο αποφάσεις.
Εξ πεποιθήσεως, αυθόρμητη και καρδιακή ήταν η καταφατική απάντησή μου στο ερώτημα αν με ενδιέφερε η συγγραφή βιβλίου για το υπέροχο εικονογραφικό κειμήλιο. Στην πορεία μετά χαράς προστέθηκαν οι περιγραφές των φορητών εικόνων. Η αγωνία μου να αυθεντικοποιώ με ακρίβεια τις περιγραφές και να βεβαιώνομαι για την πιστότητα των ιστορουμένων με έκανε να προσφεύγω στα ιερά κείμενα. Οι προσφυγές αυτές αναφέρονται στο βιβλίο».
“Αθανάτου πατρός”
Πώς νιώσατε ακολουθώντας την πινελιά τόσο του καλλιτέχνη τού σπάνιου - αν όχι μοναδικού - αυτού κειμηλίου, όσο και των άλλων που περιλαμβάνονται στο πόνημά σας;
«Με απασχόλησε πολύ ο τρόπος παρουσίασης του σπάνιου, ίσως μοναδικού εικονογραφικού κειμηλίου. Θεωρείτο έργο άγνωστου δημιουργού. Δεν υπάρχει σημείο-ίχνος επισήμανσης σχέσεων ή αλληλουχίας ιστορουμένων. Τον τρόπο παρουσίασης του έργου μου ενέπνευσε η χαρακτηριζομένη Ι. Ενότητα (σελ. 38-63 του βιβλίου), στην οποία κυκλοτερώς αναγνώρισα 24 κυκλικά διάχωρα που χαρακτηρίζονται με τα γράμματα της ελληνικής αλφαβήτου, και αντικρίζονται με τους 24 οίκους του “Ακάθιστου Ύμνου”. Συμπερασματικά, η ροή της εργασίας έχει καταγραφεί στη μνήμη και στην ψυχή μου “πορεία” της γραφίδας ως λαβές επί κρίκων αλυσίδας. Κατά τη ροή των περιγραφών, με μεγάλη έκπληξη βρέθηκα σε μια μαύρη καρδιά, εντός της οποίας ανέγνωσα την ταυτότητα του δημιουργού “χειρ ΝΙΚΟΛΑ... ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΗΣ” και τη φράση “Αθανάτου πατρός”. Πολλάκις συλλογίζομαι και πώς θα έκρινε ο δημιουργός την παρουσίαση του έργου, όπως η ταπεινότητά μου τόλμησε. Οι περιγραφές των φορητών εικόνων δεν εμβάλλουν οξεία βάσανο, πέραν της εμμονής στην ανάδειξη λεπτομερειών, και έγκλειστων μηνυμάτων. Με βεβαιότητα καταθέτω ότι ουδεμία περιγραφή είναι εξαντλητική. Η εμπλοκή άλλων επιστημονικών ειδικοτήτων θα εμπλουτίσει γνώσεις».
Ένα «μείγμα ευγνωμοσύνης, ενθουσιασμού και εκπλήξεων»
Πόσο σημαντικό είναι, πέρα από την έρευνα και τη συγγραφή, το γεγονός ότι αγγίζετε την “καρδιά” των κατοίκων ανακαλώντας στη μνήμη τους το παρελθόν και τα βιώματα που μεταφέρονται από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά;
«Οι συμπολίτες εκτιμούν ό,τι προσφέρεται με επαγγελματισμό, αγάπη, αυθεντικότητα και επιστημονική τεκμηρίωση. Οι ανταποκρίσεις είναι πολύπλοκες, μεστές αγαλλιάσεως, ευγνωμοσύνης, ενθουσιασμού και εκπλήξεων. Συνήθως λέγεται “...και δεν ξέραμε πού πατούσαμε...” ή “...περνούσα τόσα χρόνια και δεν το είχα προσέξει...”.
Έχω την αίσθηση ότι μετά από κάθε ξενάγηση σαν να έχει χαριστεί στον κάθε συμμετέχοντα ένα δώρο. Ένα δώρο διαφορετικό που το χαρακτηρίζουν οι προσδοκίες, οι λόγοι συμμετοχών, τα βιώματα και οι σχέσεις ενός εκάστου με την Ιστορία και το παρελθόν».
O εντοπισμός της εικόνας: «Ευλογία» η αποκάλυψη πολιτιστικού θησαυρού και «δώρο ζωής»
Η Αγία Τριάδα είναι μια από τις πιο ιστορικές συνοικίες του Ηρακλείου με πυρήνα την εκκλησία στην “καρδιά” της. Όσο πολυδαίδαλα είναι τα σοκάκια της, άλλο τόσο και η ανεξερεύνητη άραγε πλευρά της;
«Η γεωγραφική έκταση της Ενορίας της Αγίας Τριάδας περιλαμβάνει τις συνοικίες του Χάνδακα: δυτικό τμήμα της του Αχμέτ Μπαλτά Αγά, την Κιζίλ Τάμπια, την του Ρετζέπ Αγά, και εκτείνεται εκτός του ενετικού οχυρωματικού ιστού δυτικά του προμαχώνα και της Πύλης Παντοκράτορα, και του προμαχώνα Αγίου Ανδρέα. Την έκταση αυτή κοσμούσαν μνημεία εκ των οποίων ελάχιστα σώζονται. Η θέση υπήρξε θέατρο δραματικών αιματηρών συγκρούσεων και μεγαλειωδών γεγονότων. Υπάρχουν ανεξερεύνητες πτυχές. Ίσως επί εδάφους, ίσως στα σπλάχνα του. Στην Αγία Τριάδα κατέληξε και διεφυλάχθη το σπάνιο - ίσως μοναδικό - εικονογραφικό κειμήλιο “Αθανάτου πατρός”, ζώσα μεταλαμπάδευση πνευματικότητας, θρησκευτικότητας και ελληνικής ψυχής από τις χαμένες πατρίδες. Η πρώτη περιγραφή του κειμηλίου σε έκδοση 2022, και η δημόσια παρουσίαση το 2023, είναι ευλογία, δυνητικά “αποκάλυψη πολιτιστικού θησαυρού”, και δώρο ζωής».
Προσωπική προσφορά προς την Αγία Τριάδα
Το βιβλίο αυτό δεν είναι απλά ένα σπάνιο έργο με ιδιαίτερο ιστορικό βάρος, αλλά παράλληλα και μια αξιομνημόνευτη κοινωνική προσφορά, καθώς τα έσοδα από την πώλησή του θα δοθούν για τα συσσίτια των απόρων της Αγίας Τριάδας. Πόσο σημαντική είναι αυτή η διάσταση για σας;
«Το βιβλίο αυτό ας εκτιμηθεί ως καταγραφή-βάση επί της οποίας και από την οποία θα προκύπτουν ελκυστικές προσεγγίσεις. Προσωπικά διαβεβαίωσα ότι η συγγραφή είναι προσωπική προσφορά προς την Αγία Τριάδα. Το Ενοριακό Συμβούλιο διαθέτει τα βιβλία, και όρισε την κατεύθυνση των εσόδων στα συσσίτια. Με συγκίνηση ασπάζομαι την απόφαση αυτή. Είναι γνωστά τα συσσίτια της Αγίας Τριάδας σε τουλάχιστον τέσσερις γενεές Ηρακλειωτών. Υποστήριξη και σεβασμός στον θεσμό».
Ως ξεναγός με πλούσια εμπειρία και με αξιομνημόνευτη εθελοντική προσφορά, μια που εδώ και χρόνια ξεναγείτε τους Κρητικούς στα μνημεία αυτής της γης, πώς βιώνετε αυτή τη δίψα του κόσμου για σωστή πληροφόρηση πάνω στα τεκμήρια του παρελθόντος;
«Η δίψα του κόσμου καταδεικνύεται από τις πολυάριθμες συμμετοχές στις εκδηλώσεις, και αποτελεί πηγή δύναμης, εμπνεύσεων, ηθικής ανάτασης και αγαλλίασης. Προσωπικά είμαι υπερήφανη για τους συμπολίτες μας που αγκαλιάζουν με θέρμη προγράμματα, ζωοποιούν σχεδιασμούς, υποκινούν και επιβάλλουν τη συνέχεια. Τους ευχαριστώ από καρδιάς».
Έχετε την ελπίδα ότι αυτή η γνώση θα μπορέσει να λειτουργήσει ως καταλύτης ώστε οι νεότερες γενιές να συνειδητοποιήσουν την ανάγκη προστασίας όσων τους κληροδότησαν οι προηγούμενες; Μνημεία, γνώσεις, μνήμες, κειμήλια...
«Η ευθύνη της “μεταβίβασης” γνώσεων βαραίνει πάντα τους κατέχοντες τις γνώσεις. Οικειοποίηση γνώσεων και διαφύλαξη ως προσωπικό περιουσιακό στοιχείο υπάρχει ως ατομική αντίληψη. Η ταπεινότητά μου διαφυλάττει ως ιερή παρακαταθήκη την άποψη του πρώτου δασκάλου μου, Νίκου Κυριακάκη, αλησμόνητου πατέρα μου, ο οποίος με δίδαξε ότι η γνώση είναι το ανθρώπινο αγαθό που υπόκειται μόνο σε πολλαπλασιασμό και πρόσθεση με προσωπική επιλογή. Ο άνθρωπος λέει “μοιράστηκα τις γνώσεις μου”, εν τοις πράγμασι πολλαπλασιάζει τους κατόχους των γνώσεων. Διοργανώσεις που εμπεριέχουν διάδοση γνώσεων είναι “ληθοκτόνες”. Αποκλείουν τη λήθη. Ό,τι δεν εμπίπτει στη λήθη παραμένει στη ζωή. Ο άνθρωπος για να διαφυλάξει και να προστατεύσει έμψυχα και άψυχα πρέπει να αγαπά και για να αγαπά πρέπει να γνωρίζει».
Συγγραφή ως βίωμα... Συγγραφή ως ξενάγηση, διήγηση και ιστορικότητα... Αλήθεια, πόσο συναρπαστική είναι η όλη εμπειρία από τη συγκέντρωση ως τη μελέτη του υλικού και από την καταγραφή του ως την τελική μορφή του;
«Η συγγραφή προέκυψε στη ζωή μου. Αισθάνομαι ότι μου “επεβλήθη”. Το πρώτο βιβλίο μου, περιγραφή της εικόνας “Μέγας ει Κύριε” του Ιωάννη Κορνάρου (1770), ήταν θεόσταλτη ιδέα... Σωσίβιο να διέλθω σκληρή δοκιμασία υγείας. Βιώνω τη δημιουργία κάθε βιβλίου, από τη σύλληψη της ιδέας, μέχρι το “τυπωθήτω” ως πνευματικό τοκετό. Αγωνίες μορφοποίησης, αναθεωρήσεις, ακυρώσεις, έρευνες, επιβεβαιώσεις, διαγραφές, περικοπές, επεκτάσεις και παρεμβάσεις “ων ουκ εστί αριθμός”. Το πρώτο δοκίμιο με δισταγμούς μελετάται και ανοίγει την “Οδύσσεια” των διορθώσεων. Η εργασία υπήρξε πάντα ζωογόνος στη ζωή μου. Ευτύχησα να ζήσω έντονη ξεναγική δραστηριότητα υψηλού επιπέδου, και τραπεζική σταδιοδρομία επίσης. Μετά τη συνταξιοδότησή μου απολαμβάνω δραστηριότητες που αγαπώ. Εθελοντικές ξεναγήσεις, διαλέξεις και συγγραφή. Με ευγνωμοσύνη εργάζομαι. Μου χαρίστηκε δεύτερη “ενότητα ζωής”».
«Ταπεινός οβολός προς την κοινωνία»
Πλούσιο συγγραφικό έργο, πλούσιο ξεναγικό, ανιδιοτελές εθελοντικό, ανεξάντλητη προσφορά γνώσεων και εμπειριών και πολύπλευρη δράση. Ποιο θα είναι το επόμενο βήμα στο πλάνο σας;
«Πλούσιο όχι. “Ταπεινός οβολός προς την κοινωνία” που ζω, που με έχει τιμήσει και με τιμά. Ο χαρακτηρισμός “οβολός προς την κοινωνία” είναι προ επταετίας ρήση του εφευρετικού εγγόνου μου Β.Β., που ως έφηβος επικροτούσε και θεωρούσε πως, αν κάθε συνταξιούχος προσέφερε εθελοντικά, η κοινωνία θα είχε άλλο χρώμα. Πλάνο; Υγεία, υγεία, υγεία και ό,τι θέλει ο Ύψιστος».
Ποια είναι η συγγραφέας
Η κ. Αθηνά Ν. Κυριακάκη-Σφακάκη γεννήθηκε στο Ρέθυμνο. Είναι πτυχιούχος της Σχολής Ξεναγών και του Ινστιτούτου Τραπεζικών Σπουδών της Εμπορικής και Ιονικής Τράπεζας. Ως ξεναγός στην αγγλική γλώσσα έχει πολύτιμη πείρα και αποτελεί μέλος του Σωματείου Ξεναγών Κρήτης και Σαντορίνης από το 1971. Η συγγραφέας έχει διατελέσει τραπεζικό διευθυντικό-διοικητικό στέλεχος και εκλεγμένο μέλος σε συνδικαλιστικά όργανα του τραπεζικού τομέα επί σειρά ετών. Επίσης υπήρξε υποψήφια βουλευτής νομού Ηρακλείου στις εθνικές εκλογές του 1990 και του 1993. Είναι επίτιμο μέλος του Συλλόγου Αθλητών ΑμεΑ “Μεγαλόνησος”, της Διεθνούς Ενώσεως Αστυνομικών, της Περιηγητικής Λέσχης Σητείας και του Πολιτιστικού Συλλόγου Αγίου Ιωάννη Ηρακλείου. Στις δραστηριότητές της περιλαμβάνονται εθελοντικές συνεργασίες-ξεναγήσεις στην Ελληνική και Αγγλική με την Περιφέρεια Κρήτης, τον Δήμο Ηρακλείου, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, το Χριστιανικό Μουσείο της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης, συλλόγους και φορείς πολιτιστικών δραστηριοτήτων και εκπαιδευτικά ιδρύματα, όπως επίσης με το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Δήμου Κηφισιάς και το Παγκόσμιο Συμβούλιο Κρητών, καθώς και με τους Δήμους Χερσονήσου και Αρχανών-Αστερουσίων. Ίδρυσε τον Πολιτιστικό Σύλλογο Αγίου Ιωάννη και συντονίζει την Παιδική Λέσχη Ανάγνωσης “Αθηνά”, ενώ είναι μέλος σε συλλόγους εθελοντικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων και έχει πλειάδα συμμετοχών σε διεθνή και τοπικά συνέδρια.
