Με μια πορεία που θα τη ζήλευαν πολλά μουσεία σε ολόκληρο τον κόσμο, εντυπωσιακή και ραγδαία, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης (ΜΦΙΚ) ανοίγει “φτερά” για ακόμα πιο ψηλά με τη νέα έκθεση που ετοιμάζεται και με ερευνητικό έργο που συνεχώς εμπλουτίζει τη διεθνή βιβλιογραφία.
Ένα Μουσείο που διέσχισε πολλά δύσβατα μονοπάτια μέσα στον χρόνο μέχρι να βρει μόνιμη στέγη για τις συλλογές του, που αγκαλιάστηκαν από τους Κρητικούς φέρνοντάς τους σε επαφή με τα κρίσιμα περιβαλλοντικά ζητήματα και ευαισθητοποιώντας τους για την προστασία των θησαυρών της κρητικής πανίδας και χλωρίδας.
Όμως το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης δεν είναι μόνο οι πολύτιμες συλλογές, πολλές από τις οποίες μοναδικές στον κόσμο, ούτε μόνο το ερευνητικό έργο που έχει περάσει προ πολλού τα γεωγραφικά όρια του νησιού μας και της Ελλάδας, αλλά και μια “Κιβωτός” γνώσης με πλούσια δράση.
Τα εκπαιδευτικά προγράμματα του Μουσείου και οι θεματικές που απολαμβάνουν χρόνια τώρα μαθητές όλων των βαθμίδων, αλλά και... μεγάλα παιδιά, δίνουν ακόμα μεγαλύτερη βαρύτητα στον ρόλο του μοναδικού αυτού Μουσείου που έχει ήδη κατοχυρώσει τη θέση του και στον τουριστικό “χάρτη” της Κρήτης.
Ίσως το πιο διάσημο από τα κεφάλαια στην εκπαιδευτική και κοινωνική προσφορά του Μουσείου να μην είναι άλλο από εκείνο που εξηγεί με παραστατικό τρόπο το σεισμικό φαινόμενο, με τη διάσημη πια σεισμική τράπεζα και τον σεισμογράφο, ο οποίος, όντας λειτουργικός, έχει καταγράψει όχι μόνο τα ρίχτερ που σημειώνονται συχνά-πυκνά στην Κρήτη και την Ελλάδα, αλλά και τα πιο σημαντικά σεισμικά γεγονότα σε ολόκληρο τον κόσμο.
Υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Νίκου Πουλακάκη και με μια πλειάδα διακεκριμένων επιστημόνων, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης ατενίζει με αισιοδοξία το μέλλον και με όλο και πιο σημαντικούς και υψηλούς στόχους μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα.
Η πορεία στον χρόνο
Το Μουσείο Φυσικής Ιστορία Κρήτης (ΜΦΙΚ) του Πανεπιστημίου Κρήτης ξεκίνησε τη διαδρομή του το 1980, οπότε και ιδρύθηκε με προεδρικό διάταγμα, λειτουργώντας στο πλαίσιο της Σχολής Θετικών και Τεχνολογικών Επιστημών (ΣΘΤΕ) του Πανεπιστημίου Κρήτης. Έχοντας ως στόχο την έρευνα για το περιβάλλον της Κρήτης, της Ελλάδας και ευρύτερα της Ανατολικής Μεσογείου και την προστασία του, τη διατήρηση και τον εμπλουτισμό συλλογών και αρχείων σχετικών με το περιβάλλον (γεωλογικές, παλαιοντολογικές, βοτανικές, ζωολογικές συλλογές και αρχεία φωτογραφικής, γεωγραφικής τεκμηρίωσης, μελετών και εργασιών), έχει προσφέρει ήδη πολύτιμο έργο. Επίσης το ΜΦΙΚ υποστηρίζει το εκπαιδευτικό έργο του Πανεπιστημίου Κρήτης σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο. Παράλληλα, όπως προαναφέρθηκε, στους βασικούς ιδρυτικούς του στόχους ήταν και παραμένει η περιβαλλοντική εκπαίδευση, δηλαδή η διάχυση των περιβαλλοντικών γνώσεων σε μαθητές, φοιτητές και το ευρύ κοινό μέσω σεμιναρίων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων, κυρίως όμως μέσω της μόνιμης έκθεσης, που εδρεύει στο Ηράκλειο, αλλά και της οργάνωσης περιοδικών εκθέσεων. Μάλιστα, στο πλαίσιο της μόνιμης έκθεσης λειτουργεί, με απόφαση της Συγκλήτου του Πανεπιστημίου Κρήτης, Κέντρο Περιβαλλοντικής Κατάρτισης (ΚΕΠΕΚΑ), με στόχο την περιβαλλοντική εκπαίδευση μαθητών, φοιτητών και διαφόρων κατηγοριών εργαζομένων και κοινού.
Οι μοναδικότητες
Το ΜΦΙΚ είναι οργανωμένο σε επτά εφορίες και πιο συγκεκριμένα εκείνες της Βοτανικής, της Γεωποικιλότητας, της Παλαιοντολογίας, των Σπονδυλωτών, των Ασπονδύλων, των Αρθροπόδων και της Γενωμικής και Γενετικών Πόρων, ενώ διαθέτει δύο εργαστηριακές μονάδες, αυτές της Εκπαίδευσης και της Οικολογίας-Διαχείρισης Περιβάλλοντος. Ενδεικτικό της σημασίας του είναι ότι αποτελεί το μοναδικό μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Ελλάδας το οποίο είναι μέλος της CETAF (Consortium of European Taxonomic Facilities) και συμμετέχει σε μια από τις μεγαλύτερες ερευνητικές υποδομές στην Ευρώπη, το DiSSCo (Distributed System of Scientific Collections - Κατανεμημένο Σύστημα Επιστημονικών Συλλογών), που αποτελεί ήδη ένα από τα προγράμματα του Ευρωπαϊκού Forum Στρατηγικής για τις Ερευνητικές Υποδομές ESFRI. Είναι χαρακτηριστικό ότι το DiSSCo αντιπροσωπεύει τη μεγαλύτερη επίσημη συμφωνία κατόχων συλλογών Φυσικής Ιστορίας στον κόσμο, ενώ το ΜΦΙΚ έχει οριστεί ως ο εθνικός αντιπρόσωπος στις προαναφερόμενες συμπράξεις, ηγούμενο μάλιστα της αντίστοιχης ελληνικής σύμπραξης, η οποία αριθμεί 12 εταίρους από ελληνικά ΑΕΙ και ένα ιδιωτικό μουσείο, τα οποία διατηρούν συλλογές Φυσικής Ιστορίας.
Οι δράσεις του ΜΦΙΚ είναι πολύπλευρες και περιλαμβάνουν μια ευρεία γκάμα από πρωτοβουλίες. Οι επιστήμονές του δημιουργούν, αναπτύσσουν, συντηρούν και ψηφιοποιούν τις γεωλογικές, παλαιοντολογικές, βοτανικές, ζωολογικές, γενωμικές συλλογές, ενώ διατηρούν και αναπτύσσουν αρχεία τεκμηρίωσης, όπως μελέτες, επιστημονικές εργασίες, φωτογραφίες, ηχητικά αρχεία και ό,τι άλλο υλικό σχετίζεται με τη διαχρονικότητα του περιβάλλοντος της ευρύτερης περιοχής που βρίσκεται στο επίκεντρο της δράσης του.
Οι ερευνητές ερευνούν και μελετούν τη βιολογία και την οικολογία ειδών, καθώς και τη δομή και λειτουργία των οικοτόπων και οικοσυστημάτων, δίνοντας έμφαση σε περιοχές και είδη που χρειάζονται ιδιαίτερη διαχείριση και προστασία. Επίσης, στα αντικείμενά του βρίσκεται η γεωποικιλότητα, τα πετρώματα, τα ορυκτά και τα απολιθώματα. Οι επιστήμονες κινούνται και στο πεδίο πραγματοποιώντας σωστικές ή προγραμματισμένες ανασκαφές, με σημαντικά αποτελέσματα, από τα οποία το πιο γνωστό ήταν η αποκάλυψη του σκελετού του δεινοθηρίου στην περιοχή της Σητείας.
ΟΙ ΔΡΑΣΕΙΣ
Σημαντικός εκπαιδευτικός ρόλος
Πολύτιμος είναι ο ρόλος που διαδραματίζει το Μουσείο σε συνεργασία με το Τμήμα Βιολογίας, με άλλα τμήματα του Πανεπιστημίου Κρήτης και άλλα ΑΕΙ στην εκπαίδευση προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών και γενικότερα στην εκπαίδευση. Οι επιστήμονες του ΜΦΙΚ, μέσω διαλέξεων, σεμιναρίων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων, και μέσω της μόνιμης έκθεσης που εδρεύει στο Ηράκλειο αλλά και περιοδικών εκθέσεων, περνούν τα απαραίτητα μηνύματα και περιβαλλοντική γνώση, ενώ για τις ανάγκες των εκθέσεων, για ερευνητικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς και την περίθαλψη ειδών που βρίσκονται σε κίνδυνο, το Μουσείο σχεδιάζει και συντηρεί βοτανικούς κήπους και διατηρεί εκτροφεία ζωικών και φυτικών ειδών. Παράλληλα έχει ιδιαίτερα αξιόλογη ερευνητική δράση με πλήθος δραστηριοτήτων, που απευθύνονται τόσο στο εκπαιδευτικό όσο και στο ευρύτερο κοινό, μια που, όπως αναφέρουν οι υπεύθυνοί του, η εκπαίδευση αποτελεί βασικό στρατηγικό στόχο του ΜΦΙΚ.
Είναι γνωστές οι δράσεις όλο τον χρόνο που δίνουν σημαντικές διεξόδους στα παιδιά και τους μεταλαμπαδεύουν τη γνώση και το ενδιαφέρον για το περιβάλλον, ενώ αξιόλογες είναι και οι δράσεις που σχετίζονται με τη διά βίου μάθηση.
Όλα αυτά τόσο στα πλαίσια της ανάδειξης του φυσικού πλούτου της Μεσογείου και ιδιαίτερα της Ελλάδας και της Κρήτης, όσο και σε επίπεδο κατανόησης των μηχανισμών που διαμορφώνουν το φυσικό περιβάλλον, και φυσικά στα πλαίσια της γνώσης των μεγάλων προβλημάτων που αντιμετωπίζει το περιβάλλον από τον τρόπο ζωής τού σύγχρονου ανθρώπου. Με τον τρόπο αυτό το Μουσείο βάζει το δικό του λιθαράκι στην ευαισθητοποίηση και υιοθέτηση μιας νέας αντίληψης για το περιβάλλον και τον πολιτισμό του περιβάλλοντος.
ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ 25 ΧΡΟΝΙΑ
Εκρηκτική πορεία προς την κορυφή
Δε θα ήταν υπερβολή να χαρακτηρίσει κάποιος “εκρηκτική” την αναπτυξιακή πορεία του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης τα τελευταία 25 χρόνια. Και αυτό προκύπτει από τα στοιχεία που έχουν καταγραφεί και είναι πραγματικά εντυπωσιακά. Έτσι:
- Από μόλις έναν εργαζόμενο το 1993, όταν δηλαδή ουσιαστικά άρχισε να δραστηριοποιείται το ΜΦΙΚ, σήμερα έχει 35 εργαζομένους, ανάμεσά τους δύο καθηγητές Π.Κ., 8 μόνιμους υπαλλήλους ΕΔΙΠ, από τους οποίους και οι 8 είναι κάτοχοι διδακτορικού διπλώματος, 5 υπαλλήλους ΕΤΕΠ, 4 υπαλλήλους με σύμβαση ΙΔΑΧ, καθώς και 18 με σύμβαση έργου.
- Από 46 τ.μ. χώρου εργασίας το 1993, σήμερα το Μουσείο εκτείνεται σε περισσότερα από 3.000 τ.μ. εργασιακού και σε 5.500 τ.μ. μόνιμου εκθεσιακού χώρου.
Οι επιστημονικές συλλογές αριθμούν περισσότερα από 2.500.000 δείγματα. Για πολλές ομάδες αποτελούν τις σημαντικότερες ή κάποιες από τις πιο σημαντικές συλλογές για την περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και της Ελλάδας, παγκοσμίως.
Καθώς η ταυτότητα ενός μουσείου Φυσικής Ιστορίας είναι οι συλλογές που διαθέτει, η διατήρηση και ο εμπλουτισμός των συλλογών και των αρχείων που σχετίζονται με το περιβάλλον της περιοχής δράσης του αποτελούν από τους κύριους στόχους του ΜΦΙΚ. Χαρακτηριστικό της μεγάλης προσπάθειας που έχει φέρει καρπούς είναι το ότι το Μουσείο διαθέτει τις πιο πλούσιες επιστημονικές συλλογές στον ελληνικό χώρο, με περισσότερα από 2,5 εκατομμύρια δείγματα, αντιπροσωπεύοντας το σύνολο των ζωικών και φυτικών ομάδων στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, πολλά από τα οποία είναι μοναδικά σε παγκόσμιο επίπεδο. Παράλληλα διαθέτει σχετικά πλούσιες παλαιοντολογικές συλλογές με σπάνια και σημαντικά απολιθώματα που έχουν συλλεχθεί από διάφορες περιοχές του Αιγαίου. Μεταξύ αυτών είναι ο σχεδόν πλήρης σκελετός του δεινοθηρίου που βρέθηκε στη Σητεία της Ανατολικής Κρήτης και αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα χερσαία θηλαστικά που έζησαν ποτέ στον πλανήτη μας, αλλά και η περίφημη συλλογή ενός διάσημου Γερμανού παλαιοντολόγου Kuss, η οποία περιλαμβάνει χιλιάδες ευρήματα - κυρίως οστά γιγάντιων και νάνων ελαφιών, νάνων ιπποπόταμων και ελεφάντων που έζησαν στη περιοχή του Αιγαίου πριν από χιλιάδες χρόνια.
Η φύλαξη, διατήρηση και προστασία αυτών των συλλογών αποτελεί προτεραιότητα του ΜΦΙΚ και οι - υψηλών προδιαγραφών - συστοιχίες αποθήκευσής τους (που, όπως αναφέρουν οι άνθρωποί του, δυστυχώς σήμερα δε διαθέτει) αποτελούν τεράστια ανάγκη του ΜΦΙΚ, ώστε οι συλλογές αυτές να διατηρηθούν στο διηνεκές.
Επίσης το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης έχει υλοποιήσει περισσότερα από 120 εθνικά ή ευρωπαϊκά προγράμματα. Στα παραδοτέα πολλών προγραμμάτων ήταν και η παραγωγή έντυπου και ηλεκτρονικού υλικού, π.χ. παιδικών βιβλίων σχετικών με το φυσικό περιβάλλον, παραγωγή εντύπων για τη Σχολική Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, μουσειοβαλίτσες, οικοτουριστικοί οδηγοί, αφίσες, βιβλία, εκπαιδευτικά φυλλάδια, ενημερωτικά έντυπα, βίντεο κ.ά.). Ο σχεδιασμός τους έγινε από τους επιστήμονες του ΜΦΙΚ σε συνεργασία με το γραφιστικό Τμήμα του ΜΦΙΚ.
Το Μουσείο έχει συμβάλει σε περισσότερες από 300 δημοσιεύσεις σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά και σε περισσότερες από 400 ανακοινώσεις σε διεθνή και εθνικά συνέδρια.
Αξιοσημείωτο για την ερευνητική και εκπαιδευτική αποστολή του είναι το ότι στις εγκαταστάσεις του, και με την επίβλεψη μελών του, έχουν εκπονηθεί 20 διδακτορικές και 45 μεταπτυχιακές διατριβές φοιτητών του Πανεπιστημίου Κρήτης. Δεκάδες προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές από την Ελλάδα και το εξωτερικό έχουν εκπονήσει εργασίες εξ ολοκλήρου ή μερικώς, στηριγμένοι σε συλλογές και δεδομένα του ΜΦΙΚ.
Έχει υλοποιήσει δεκάδες προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης σε διάφορες ομάδες μαθητών, εκπαιδευτικών, ειδικές ομάδες και ευρύ κοινό, ενώ συμμετέχει και σε αντίστοιχα ερευνητικά εκπαιδευτικά προγράμματα. Παράλληλα έχει σημαντική σχετική εκδοτική δραστηριότητα.
Εκτός από τη μόνιμη έκθεση, έχει σχεδιάσει και διαμορφώσει έξι μόνιμες περιφερειακές και πολλές περιοδικές εκθέσεις, όπως το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Ροδόπης και περιοδικές εκθέσεις στη Λιβύη και την Κύπρο και τα Μουσεία Φυσικής Ιστορίας Κύπρου και Χαλκιδικής (σε επίπεδο σχεδιασμού). Οι επισκέπτες των εκθέσεών του στην Ελλάδα και το εξωτερικό αριθμούν πολλές εκατοντάδες χιλιάδες.
Έχει πραγματοποιήσει πολλές συστηματικές παλαιοντολογικές ανασκαφές σε διάφορες θέσεις της Κρήτης, με σημαντικότερη αυτή του γιγάντιου δεινοθήριου στη Σητεία, του μεγαλύτερου χερσαίου θηλαστικού που έζησε ποτέ στο νησί και από τα μεγαλύτερα που έχουν βρεθεί σε παγκόσμιο επίπεδο.
