Τα Πάθη του Ιησού έχουν εμπνεύσει τους καλλιτέχνες σε Ανατολή και Δύση με μια τεράστια ποικιλία έργων κάθε μορφής, από τη ζωγραφική, τα βιτρό και τη γλυπτική έως τη χαρακτική, τις ταπισερί και το ψηφιδωτό, και από τα κοσμήματα μέχρι τη μικρογλυπτική. Αν προστεθεί η ποίηση, η λογοτεχνία και η μουσική, η λίστα είναι πραγματικά ατελείωτη και εντυπωσιακή, με κάθε σχεδόν μεγάλο καλλιτέχνη από κάθε χώρο να έχει βάλει το δικό του λιθαράκι σε αυτή την πορεία, που αν μη τι άλλο ερμηνεύεται από την ταύτιση του ανθρώπου με την ανάγκη της λύτρωσης και την προσδοκία της ανάστασης μέσα από τα πάθη.
Το μαρτυρούν αριστουργήματα σε κάθε ναό και μουσείο, καθένα με τη δική του ιστορία. Τόσο εκείνη που αφορά στο κάθε έργο τέχνης, όσο και στον καλλιτέχνη που το δημιούργησε. Έργα συγκλονιστικά, ατμοσφαιρικά, διδακτικά, αθάνατα, με μια βασική ωστόσο διαφορά: Εκείνη που για τη δυτική εικονογραφία θέλει τον ρεαλισμό και τον συμβολισμό να είναι το κυρίαρχο στοιχείο, ενώ για εκείνη του Βυζαντίου αυτό που προέχει είναι η πνευματικότητα.
ΤΟΛΕΔΟ: ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: “Espolio”
Ένας από τους κορυφαίους πίνακες του Κρητικού ζωγράφου, που δεσπόζει σε κάθε σχεδόν βιβλίο και κείμενο για τα έργα του καλλιτέχνη, ο οποίος υπέγραφε ως “El Greco”, είναι το λεγόμενο “Espolio”. Ένας πίνακας που αποτελεί από τα πιο πολύτιμα “κοσμήματα” του Καθεδρικού του Τολέδο στην Ισπανία και αποτελεί μια συγκλονιστική δημιουργία, έναν ύμνο με χρώμα και έκφραση, και κυρίως το έντονο κόκκινο του χιτώνα του πάθους, που παραπέμπει στο αίμα του Χριστού. Η έκφραση του προσώπου του Χριστού είναι απλά συγκλονιστική, είναι εκείνη για την οποία έχει γραφτεί ότι ο Greco ζωγράφισε ένα δάκρυ πριν εκείνο ξεγλιστρήσει από τα βλέφαρα του Θεανθρώπου και παρασυρθεί από τη βαρύτητα στη γη. Το πρόσωπο του Ιησού λούζεται από ένα απόκοσμο φως, ενώ το ένα χέρι είναι σε στάση προσευχής και το άλλο συγχώρεσης προς τον σταυρωτή, ο οποίος προετοιμάζει τον σταυρό.
Το έργο ξεκίνησε να φιλοτεχνείται το καλοκαίρι του 1577 και ολοκληρώθηκε την άνοιξη του 1579 για τον βωμό του γοτθικού Καθεδρικού της πόλης του Τολέδο, όπου βρίσκεται ως τα σήμερα. Η παραγγελία του πίνακα έγινε δυνατή χάρη στη φιλία του Greco με τον Λουί, γιο του Ντιέγκο ντε Καστίλια.
Για πολλούς κριτικούς η θεματολογία, η οποία είναι σπάνια για τη δυτική εικονογραφία, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος αξιοποιεί τη δύναμη και τους συμβολισμούς του χρώματος παραπέμπουν στη βυζαντινή τέχνη, ενώ η τεχνική με την οποία ο Greco δομεί τον χώρο και τοποθετεί τις φιγούρες, γεμίζοντας τον πίνακα, θεωρείται κλασική του μανιερισμού. Προσέξτε το τρίγωνο που δημιουργείται στο κάτω μέρος του πίνακα με τις “Τρεις Μαρίες” στα αριστερά και τον σταυρωτή στα δεξιά, που ετοιμάζει τον Σταυρό του Μαρτυρίου του Ιησού. Ο πίνακας γνώρισε τεράστια επιτυχία, κάτι το οποίο μαρτυρούν οι περισσότερες από 17 εκδοχές του, στις οποίες αναγνωρίζεται το χέρι του ίδιου του Θεοτοκόπουλου. Εκτός από την κυρίαρχη μορφή του Ιησού, συγκλονιστικές είναι και οι άλλες παρουσίες στο έργο, το οποίο κατακλύζεται από ένταση.
ΝΑΠΟΛΗ: MUSEO DI CAPODIMONTE
Καραβάτζιο: “Η μαστίγωση”
Ένας από τους πιο δυνατούς πίνακες του Θείου Πάθους της δυτικής τέχνης είναι “Η μαστίγωση”, έργο του 1607, διά χειρός Καραβάτζιο ή Μικελάντζελο Μερίζι, του κορυφαίου καλλιτέχνη του μπαρόκ όλων των εποχών, ο οποίος διαιώνισε την τεχνική του λεγόμενου chiaroscuro, δηλαδή των έντονων φωτοσκιάσεων. Ο πίνακας βρίσκεται στο Museo DI Capodimonte της Νάπολης. Ο Καραβάτζιο έζησε μια χαοτική ζωή στη Ρώμη του 1600 και πέθανε σε ηλικία μόλις 38 ετών.
Οι χαρακτήρες του διηγούνται ξεχωριστές ιστορίες θανάτου και ζωής, καλού και κακού, που παραπέμπουν στον βίο του ίδιου του καλλιτέχνη, ο οποίος κατηγορήθηκε γιατί επέλεγε ως μοντέλα ανθρώπους φτωχούς, ζητιάνους και σκοτεινές μορφές των σοκακιών της Αιώνιας Πόλης. Μάλιστα, η επιλογή του αυτή τον έφερε σε αντιπαράθεση και με την Εκκλησία, καθώς οι μορφές αυτές ήταν κυρίαρχες και στα θρησκευτικά έργα του. Ο θάνατος του Καραβάτζιο στα 1610 παραμένει αινιγματικός, με πολλές θεωρίες να μην έχουν ακόμα επιβεβαιωθεί. Η πιο δημοφιλής από αυτές είναι ότι ο ζωγράφος δολοφονήθηκε ή πέθανε από ελονοσία σε κάποια ερημική παραλία της Τοσκάνης.
ΒΕΝΕΤΙΑ: SCUOLA GRANDE DI SAN ROCCO
Τιντορέτο: “Η σταύρωση”
Ίσως η πιο δραματική απεικόνιση σταύρωσης που έγινε ποτέ να μην είναι άλλη από το αριστούργημα του Τιντορέτο, που δεσπόζει της Scuola Grande DI San Rocco (Μεγάλη Σχολής του Αγίου Ρόκκου) στη Βενετία. Ένα έργο του 1565 μοναδικής ομορφιάς, που συγκλονίζει με τη δύναμη της πινελιάς και την αφήγηση των Παθών του Χριστού μέσα από αυτό το τόσο συγκινητικό έργο, που προκαλεί δάκρυα στα μάτια.
Το έργο βρίσκεται στην έδρα της αδελφότητας, η οποία ιδρύθηκε το 1478 στο όνομα του προστάτη κατά της πανώλης, Αγίου Ρόκκου. Δεν είναι τυχαίο ότι βρίσκεται δίπλα στην εκκλησία που τιμάται στο όνομα του Αγίου και φιλοξενεί τα λείψανά του. Το συγκεκριμένο αριστούργημα αποτελεί μέρος της παραγγελίας που δόθηκε στον Τιντορέτο στα 1564 για να δημιουργήσει μια σειρά από έργα που θα κοσμούσαν τις αίθουσες της σχολής, στη φιλοτέχνηση των οποίων εργάστηκε και ο γιος του καλλιτέχνη, ο Ντομένικο.
ΜΙΛΑΝΟ: SANTA MARIA DELLE GRAZIE
Λεονάρντο ντα Βίντσι: “Ο Μυστικός Δείπνος”
Η αναφορά και μόνο στο όνομα του ζωγράφου, γλύπτη, εφευρέτη, αρχιτέκτονα, μηχανικού και επιστήμονα Λεονάρντο ντα Βίντσι είναι ικανή να γεννήσει μυριάδες σκέψεις και συναισθήματα, με άφθονο μυστήριο να ρίχνει άπλετα τη χρυσόσκονή του. Οι δημιουργίες του θρυλικές, όσο και τα μηνύματα πίσω από αυτές, αλλά και οι τεχνικές τις οποίες χρησιμοποιούσε. Πόσω μάλλον ένα από τα διασημότερα θρησκευτικά έργα στην ιστορία της τέχνης που φέρει την υπογραφή του, ο “Μυστικός Δείπνος”, που φιλοτεχνήθηκε τον 15ο αιώνα για το μοναστήρι της Santa Maria delle Grazie, κοντά στο Μιλάνο. Αποτελεί ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα έργα του καλλιτέχνη και από τα πιο γνωστά αυτής της θεματικής παγκοσμίως, με πολλούς θρύλους που έχει θρέψει κυρίως η λογοτεχνία να το συνοδεύουν. Ας θυμηθούμε εδώ ενδεικτικά τον βασικό ρόλο που είχε στον πολύκροτο “Κώδικα Ντα Βίντσι” του Νταν Μπράουν.
Ο Ντα Βίντσι ξεκίνησε το έργο μεταξύ 1495 και 1496, στα πλαίσια των έργων αναστήλωσης του μοναστηριού που χρηματοδότησε ο πάτρωνας του καλλιτέχνη, ο δούκας του Μιλάνο Λουδοβίκος Σφόρτσα. Ο Ντα Βίντσι πειραματίστηκε με τα υλικά, γεγονός που οδήγησε στην ταχύτατη φθορά του έργου, το οποίο συντηρήθηκε για τελευταία φορά το 1999.
ΜΙΛΑΝΟ: ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΜΠΡΕΡΑ
Μαντένια: “Ο νεκρός Χριστός”
Το κορυφαίο αριστούργημα του Αντρέα Μαντένια φιλοτεχνήθηκε το 1480. Θεωρείται ένα από τα πιο συγκλονιστικά του μεγάλου αυτού καλλιτέχνη και εκτίθεται στην Πινακοθήκη Μπρέρα του Μιλάνο. Από τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία του έργου είναι η προοπτική που αξιοποιεί ο μαέστρος του είδους, αλλά και η τολμηρή επιλογή του Μαντένια να χρησιμοποιήσει ως μοντέλο έναν αθλητικό ώριμο άντρα, που απέχει πολύ από τις κλασικές μορφές που επέλεγαν άλλοι καλλιτέχνες για να απεικονίσουν τον Ιησού.
Το άψυχο σώμα του Ιησού κείτεται πάνω σε μια παγωμένη μαρμάρινη πλάκα από ροζ μάρμαρο, που κάνει ακόμα πιο ανατριχιαστικό τον χαρακτήρα του θανάτου, όπως και οι τρομακτικές πληγές από τα καρφιά που διακρίνονται με απόλυτα ρεαλιστικό τρόπο. Συγκλονιστική είναι η παρουσία της Παναγίας που θρηνεί, και η οποία δεν απεικονίζεται ως μια νεαρή, αλλά ως μια ώριμη γυναίκα.
ΒΙΕΝΗ: ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΙΧΤΕΝΣΤΑΪΝ
Νάντο Τσεκαρέλι: “Η Άκρα Ταπείνωση” (Man of Sorrows)
Με άμεση επίδραση από τον Νυμφίο της ανατολικής εικονογραφίας, κάνει την εμφάνισή του στη Δύση το αντίστοιχο της εικόνας της “Άκρας Ταπείνωσης”, ως “Ο Άνθρωπος των θλίψεων” (Man of Sorrows). Το μοτίβο είναι ιδιαίτερα δημοφιλές από τον 13ο αιώνα στον ευρωπαϊκό Βορρά και κυρίως στους Φλαμανδούς καλλιτέχνες της πρώιμης Αναγέννησης. Ο Χριστός εικονίζεται σε αυτές τις εικόνες βασανισμένος, συχνά με το ακάνθινο στεφάνι και κάποιες φορές συνοδευόμενος από Αγγέλους. Το μοτίβο αποτελούσε, μαζί με την “Πιετά” (που αποτυπώνει τον θρήνο της Παναγίας με τον νεκρό Χριστό στην αγκαλιά), μια από τις πιο δημοφιλείς παραστάσεις για τους καλλιτέχνες της εποχής.
Από τις πιο πρώιμες απεικονίσεις είναι η “Imago Pietatis”, μια βυζαντινή ψηφιδωτή εικόνα στον ναό του Τιμίου Σταυρού της Ιερουσαλήμ (Santa Croce in Gerusalemme) της Ρώμης, του 8ου αιώνα, η οποία έχει συνδεθεί με πολλά θαύματα. Η εικόνα φαίνεται ότι αποτέλεσε το πρότυπο για τους καλλιτέχνες του Μεσαίωνα, που μετεξέλιξαν την παράσταση, η οποία αποτέλεσε στα 1350 μέρος της “σκηνογραφίας” της δημοφιλούς λειτουργίας του Αγίου Γρηγορίου, που αναπαριστά ένα από τα πιο γνωστά θαύματα στη Δυτική Εκκλησία.
ΡΩΜΗ: SANTA MARIA SOPRA MINERVA
Μιχαήλ Άγγελος: “Ο Χριστός λυτρωτής”
Ένα από τα αριστουργήματα του Μιχαήλ Αγγέλου είναι το άγαλμα του Χριστού λυτρωτή. Ο Ιησούς εικονίζεται αναστημένος με τον σταυρό, σε αυτό το έργο του 1521 διά χειρός Μιχαήλ Αγγέλου. Βρίσκεται στη Santa Maria Sopra Minerva στη Ρώμη, με το χάλκινο ύφασμα μεταγενέστερη μπαρόκ προσθήκη για να καλύπτει το γυμνό σώμα. Το γλυπτό παραγγέλθηκε τον Ιούνιο του 1514 από τον Ρωμαίο πατρίκιο Μέτελλο Βάρι και αποτελεί τη δεύτερη εκδοχή, καθώς η πρώτη εγκαταλείφθηκε από τον μεγάλο καλλιτέχνη. Παραδόθηκε στον Βάρι τον Ιανουάριο του 1522 και τοποθετήθηκε στον κήπο του Παλατσέτο του Μέτελλου κοντά στη Santa Maria Sopra Minerva.
Το γλυπτό άσκησε τεράστια επίδραση την εποχή, με το Σεμπαστιάνο ντελ Πιόμπο να δηλώνει ότι μόνο τα γόνατα αξίζουν όσο όλη η Ρώμη μαζί..! Σημειώνεται ότι η πρώτη εκδοχή του έργου με τις μετασκευές του 17ου αιώνα ανακαλύφθηκε το 2000 στην εκκλησία του San Vincenzo Martire στο Μπασσάνο Ρομάνο, κοντά στο Βιτέρμπο. Το γλυπτό δομείται στις αρχές του contrapposto και θεωρείται από τα κορυφαία του Μιχαήλ Αγγέλου.
ΡΩΜΗ: Άγιος Πέτρος στο Βατικανό
Μιχαήλ Άγγελος: “Η Πιετά”
“Η Πιετά”, το άγαλμα που εικονίζει την Παναγία να κρατά τον νεκρό Χριστό, αποτελεί το μοναδικό ενυπόγραφο γλυπτό του μεγάλου καλλιτέχνη της Αναγέννησης, σε μια ταινία κάτω από το στήθος της Παναγίας. Λέγεται ότι ο Μιχαήλ Άγγελος, μόλις το ολοκλήρωσε, κρύφτηκε σε μια γωνιά περιμένοντας την παπική αντιπροσωπία να έρθει να το δει και να ακούσει τα σχόλιά της. Οι θετικές κρίσεις συνοδεύονταν όμως από την απορία για το ποιος ήταν αυτός ο καλλιτέχνης που έφτιαξε το αριστουργηματικό έργο. Έτσι, ο ίδιος αποφάσισε να το υπογράψει σημαδεύοντας τα πρώτα του βήματα στη λαμπρή καριέρα του στη Ρώμη.
Σήμερα το άγαλμα, που είναι το πρώτο έργο τέχνης το οποίο βλέπει κανείς μπαίνοντας στον ναό-σύμβολο της Καθολικής Εκκλησίας, προστατεύεται από αλεξίσφαιρο τζάμι καθώς έχει πέσει στο παρελθόν θύμα βανδαλισμού.
