Η εθνεγερσία του 1821 αφορά και στην Κρήτη! Η λεβεντογέννα, πρωτοπόρα στους επαναστατικούς αγώνες του υπόδουλου έθνους, δεν ήταν δυνατό να μείνει έξω από την Επανάσταση, ωστόσο η εξέλιξη των πραγμάτων στην Κρήτη δεν ήταν ανάλογη αυτής στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Για να ανιχνεύσουμε τα γεγονότα τα σχετικά με την όχι και τόσο γνωστή αυτή σελίδα της κρητικής ιστορίας, ζητήσαμε τη συμβολή των ειδικών. Μιλήσαμε με τον μεταδιδακτορικό ερευνητή Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου Γιώργο Τσερεβελάκη, ο οποίος μας έδωσε πολλές χρήσιμες πληροφορίες για την Επανάσταση της Κρήτης όπως ξεκίνησε το 1821.
Από τα ιστορικά βιβλία, όλοι γνωρίζουμε για την Επανάσταση του 1821 που ξεκίνησε τον Φεβρουάριο στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες με αρχηγό τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και κατόπιν μεταφέρθηκε στην Πελοπόννησο. Για την Επανάσταση, όπως έλαβε χώρα στην Κρήτη (1821-1828), ελάχιστα είναι γνωστά και σχεδόν τίποτε δε διδάσκεται στα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας. Ο Γιώργος Τσερεβελάκης φωτίζει άγνωστες πτυχές της Επανάστασης της Κρήτης, ενώ αναφέρεται σε κοινωνικά δεδομένα της εποχής και σε κοινά σημεία μ’ εκείνα της Επανάστασης της κεντρικής Ελλάδας.
Η Επανάσταση ξεκινάει το 1821 από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, με σκοπό να εξαπλωθεί σε όλο τον ελλαδικό ηπειρωτικό χώρο. Παρότι η εξέγερση του Υψηλάντη καταπνίγεται σύντομα, η Πελοπόννησος πήρε τη σκυτάλη και η Επανάσταση εξαπλώθηκε και θέριεψε. Και ένα τέτοιο επαναστατικό γεγονός δεν άφησε την Κρήτη να έχει τον ρόλο του θεατή. Γνωστοποιήθηκε το γεγονός και σύσσωμοι οι Κρητικοί, μαζί με τους προύχοντες του νησιού, αποφάσισαν να συμπορευτούν με την υπόλοιπη Ελλάδα. Γενικά, όπως εκτιμάει η σύγχρονη βιβλιογραφία, οι κάτοικοι της Κρήτης ήταν περίπου 250.000, με τους μισούς να είναι μουσουλμάνοι. Οι μουσουλμάνοι της Κρήτης ήταν καλά εξοπλισμένοι.
Η Επανάσταση στην Κρήτη ξεκίνησε από τα Σφακιά και συγκεκριμένα από την Παναγία τη Θυμιανή, όπως γνωρίζουμε, στις αρχές της άνοιξης (10-15 Απριλίου 1821). Και βέβαια, αξίζει να αναφερθεί πως η εκκίνηση της Επανάστασης βρήκε τους Κρητικούς σε μια δύσκολη κατάσταση, αφού υπήρχε μεγάλο πρόβλημα στα πολεμοφόδια και στα όπλα. Οι Κρητικοί έκαναν εκκλήσεις στην Πελοπόννησο να στείλει βοήθεια ώστε να μπορέσουν να ξεκινήσουν τις πολεμικές επιχειρήσεις. Το μεγάλο εμπόδιο επίσης που είχαν να αντιμετωπίσουν οι Κρητικοί ήταν ο πολύ καλά εξοπλισμένος τουρκικός τακτικός στρατός, ο οποίος έδρευε στο νησί. Υπήρχαν δύο μεγάλα συντάγματα γενιτσάρων και αυτό ήταν ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο. Και αυτό που διαπιστώνω είναι πως ήταν διάχυτος ο πόθος των Κρητικών για ελευθερία και αυτοδιάθεση. Υπήρξε ο πόθος των Κρητικών για ελευθερία, αλλά δεν υπήρχε ακόμη το εθνεγερτικό αίτημα. Ο πρώτος στόχος είναι η αυτοδιάθεση.
* Σε ποιες περιοχές της Κρήτης δόθηκαν μάχες μεταξύ Κρητικών χριστιανών ορθοδόξων και Οθωμανών Τούρκων; Ποια μάχη θεωρείτε ορόσημο κατά τη διάρκεια της Επανάστασης της Κρήτης;
«Η Επανάσταση ξεκίνησε το 1821, για να οριοθετήσουμε χρονικά το γεγονός, και τελειώνει το 1828. Πάνω-κάτω, η Επανάσταση στην Κρήτη ευθυγραμμίστηκε με την Επανάσταση της κεντρικής Ελλάδας. Σε όλη τη διάρκεια των χρόνων γίνονταν συγκρούσεις μεταξύ Κρητικών και Τούρκων. Ορισμένες φορές οι μάχες ήταν κατά μέτωπο, ενώ άλλες μάχες πραγματοποιούνται στη βάση του ανορθοδόξου πολέμου, δηλαδή της ενέδρας. Μία από τις σφοδρότερες μάχες είναι η 20ή Αυγούστου του 1823, όπου ένα στράτευμα 3.000 ανδρών, με επικεφαλής τον Ρούσσο Βουρδουμπά, επιτέθηκε ενάντια μιας τουρκικής μεραρχίας στο χωριό Μουργιέλες. Είναι η πρώτη συντονισμένη απόπειρα επίθεσης ενός πολύ μεγάλου τουρκικού τμήματος. Υπήρξε οργάνωση από την πλευρά των Κρητικών. Διαβάζοντας τη βιβλιογραφία, διακρίνω μικρότερες συμπλοκές, όπως η πολιορκία της Κανδάνου (30 Μαΐου 1823), όπου 5.000 Κρητικοί πολιορκούν το φρούριο της Κανδάνου, το οποίο καταλαμβάνεται από εμάς. Είναι σημαντικό γεγονός εάν αναλογιστούμε πως στα φρούρια έδρευαν τακτικοί τουρκικοί στρατοί. Διακρίθηκαν οπλαρχηγοί. Η Επανάσταση του 1821 είναι μεμονωμένα πολεμικά γεγονότα. Ο κάθε οπλαρχηγός είχε την πρωτοβουλία των κινήσεων. Μια άλλη αξιοσημείωτη σύγκρουση είχε ως αρχηγό της σύγκρουσης τον Χατζημιχάλη Νταλιάνη, ο οποίος στο Φραγκοκάστελο με δικό του μισθοφορικό σώμα αποβιβάζεται στην περιοχή αυτή. Η μάχη αυτή είναι γνωστή ως η Μάχη του Φραγκοκάστελου. Εάν διαβάσουμε τις επιγραφές, θα καταλάβουμε πόσο καλά εκπαιδευμένος ήταν ο στρατός του Χατζημιχάλη Νταλιάνη και πόσο πεπεισμένος και αποφασισμένος ήταν ο Χατζημιχάλης Νταλιάνης να δώσει ένα αποφασιστικό χτύπημα στους Τούρκους».
* Ισχύει πως πολλά μοναστήρια και εκκλησίες λειτούργησαν ως καταφύγια των οπλαρχηγών; Και αν ναι, μπορείτε να μας πείτε μερικά μοναστήρια ή εκκλησίες της Κρήτης που λειτούργησαν ως χώροι ξεκούρασης των επαναστατών Κρητικών;
«Αυτό που γνωρίζω είναι ότι πάντοτε η Εκκλησία ήταν πλάι στους επαναστάτες. Είναι δεδομένο. Το γνωρίζουμε μέσα από ιστορικές μελέτες. Τα μοναστήρια, τα οποία αποτέλεσαν κόμβους επικοινωνίας μεταξύ των επαναστατών αλλά και ανεφοδιασμού των επαναστατικών σωμάτων, ήταν ως επί το πλείστον η Ιερά Μονή Παναγίας Αγκαράθου στο Ηράκλειο και φυσικά το ενδοξότατο μοναστήρι της Μονής Αρκαδίου. Αυτά τα δύο μοναστήρια αποτέλεσαν πυλώνες αρωγής προς τους επαναστάτες».
* Όλοι θεωρούμε πως η Μονή Αρκαδίου είναι η ιστορικότερη Μονή στην Κρήτη, συνδέοντάς την με την Επανάσταση στην Κρήτη. Να μας πείτε μερικά πράγματα για τη συμμετοχή της συγκεκριμένης Μονής στην Επανάσταση της Κρήτης.
«Το Αρκάδι ακούστηκε περισσότερο στο 1866. Εν γένει, η συμβολή της Ιεράς Μονής Αρκαδίου στην Επανάσταση της Κρήτης ήταν σημαντική, καθώς παρείχε υλικοτεχνική βοήθεια. Τους χορηγούσε όπλα, πυρομαχικά και τρόφιμα. Επιπλέον, λειτουργούσε ως ξενώνας για τους επαναστάτες. Η Ιερά Μονή καταλάμβανε μεγάλη έκταση και είχε πολλά μέρη ώστε να κρυφτεί ένας επαναστάτης και η Ιερά Μονή ήταν υπεράνω υποψίας. Με τη συνεχή παρουσία της στον απελευθερωτικό αγώνα στην Κρήτη, η Ιερά Μόνη εδραίωσε τη θέση της ως Μόνη που αποτέλεσε σημείο αναφοράς για την επαναστατική ενέργεια. Εν γένει, θεωρώ πως η συγκεκριμένη Μονή θεωρήθηκε από το σύνολο των επαναστατών ως ορμητήριο της επαναστατικής πράξης».
* Ποιος ήταν ο καπετάν Κόρακας; Τον ακούμε συχνά, καθώς πολλοί έχουν ταυτίσει τη δράση και το πρόσωπο του καπετάνιου Κόρακα με την Επανάσταση στην Κρήτη.
«Ο καπετάν Κόρακας γεννήθηκε στην Πόμπια της Κρήτης. Ήταν ένας μεγάλος οραματιστής και αγωνιστής. Δε φοβήθηκε να προτάξει την ισχύ του έναντι των Οθωμανών. Αγωνίστηκε με πάθος. Είχε δικό του πλοίο, όπου γύρισε προς την Κάσο ή την Κάρπαθο και κυνηγούσε τουρκικά εμπορικά πλοία. Έκανε τον πειρατή. Έδωσε το παρόν σε πολλές μάχες και ο καπετάν Κόρακας συντηρούσε ίλη ιππικού από στρατιώτες δικούς του. Ήταν μια σημαίνουσα προσωπικότητα, που πολέμησε και στην Επανάσταση του 1866. Ήταν η κατ’ εξοχήν μορφή του Κρητικού αγωνιστή. Ήταν η πεμπτουσία της κρητικής ψυχής. Είναι ο πιο διακεκριμένος αγωνιστής εξαιτίας των κατορθωμάτων του».
* Άλλες σημαίνουσες προσωπικότητες;
«Εγώ ξεχωρίζω τον Χατζημιχάλη Νταλιάνη, ο οποίος καταγόταν από την Ήπειρο και πολέμησε νότια της Κρήτης και συγκεκριμένα στην περιοχή των Σφακίων. Ο ίδιος έδωσε τη ζωή του για την Κρήτη. Όσον αφορά στους Κρητικούς επαναστάτες, ξεχωρίζω στα Χανιά τις προσωπικότητες του οπλαρχηγού Γεωργίου Δασκαλάκη αλλά και του Ρούσσου Βουρδουμπά. Επίσης, υπάρχει ένας φοβερός στρατιωτικός, ο Αντώνης Μελιδόνης, που νικούσε συνεχόμενα τους Οθωμανούς Τούρκους. Ο Αντώνης Μελιδόνης εφάρμοζε τακτικές ανορθόδοξου πολέμου πρωτόγνωρες για την εποχή εκείνη. Δυστυχώς, ο Μελιδόνης σκοτώθηκε από τον Βουρδουμπά σε μια λογομαχία. Ο Μελιδόνης περηφανευόταν πως δεν τον είχαν νικήσει οι Οθωμανοί και ο Βουρδουμπάς τον σκότωσε».
* Ας μιλήσουμε για την κοινωνική διαστρωμάτωση των Κρητικών ορθόδοξων χριστιανών. Διαφέρει σημαντικά από εκείνη της κεντρικής Ελλάδας; (κοτζαμπάσηδες, αρματολοί κ.λπ.).
«Η κοινωνική διαστρωμάτωση των Κρητικών αρχές του 1821 δε διέφερε σχεδόν σε τίποτε από την κοινωνική διαστρωμάτωση που υπήρχε περί τα τέλη του ύστερου Μεσαίωνα. Δε διέφερε καθόλου από τα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατορίας. Είχαμε στην ύπαιθρο τους αγρότες που ασχολούνταν με την καλλιέργεια των γαιών και την ποίμανση των κοπαδιών. Στην κοινωνική διαστρωμάτωση στα χωριά της υπαίθρου εντοπίζουμε τον πρόκριτο, ο οποίος έχει τη μορφή οπλαρχηγού, δηλαδή πολιτικο-στρατιωτικού τοπάρχη. Αυτή ήταν η διαστρωμάτωση. Στις πόλεις υπήρχαν συντεχνίες. Αλλά θεωρώ πως στις αρχές του 1821 δεν ήταν ευρέως ανεπτυγμένη η αστική συνείδηση. Η αστική τάξη ήταν περιορισμένη».
* Η Μαρία Ευθυμίου στη Βικελαία Βιβλιοθήκη υποστήριξε πριν από ένα σχεδόν χρόνο πως οι περισσότερες μάχες, όπως δόθηκαν στην Επανάσταση του 1821, ήταν μάχες ανταρτοπόλεμου. Δεν υπήρχαν τόσες πολλές μάχες ελληνικού τακτικού στρατού εναντίον οθωμανικού τακτικού στρατού, όπως ανέφερε. Στην Κρήτη ισχύει το ίδιο;
«Δε συμβαίνει ακριβώς το ίδιο. Δεν μπορούμε να εξαγάγουμε αυτά τα συμπεράσματα, γιατί είναι παρακινδυνευμένο. Όταν συνασπίζεται ένα σώμα ανταρτικό, το οποίο μέσα σε δύο μέρες μετατρέπεται σε τακτικό, δεν μπορούμε να το θεωρήσουμε εύκολη υπόθεση. Τακτικός στρατός είναι ο στρατός που έχει οργάνωση, σχέδιο και αντικειμενικό σκοπό. Όταν 5.000 επαναστάτες ζώνουν το 1823 το τεράστιο φρούριο της Κανδάνου και ξεκινάει η πολιορκία με κανόνια, τότε εύλογα βγαίνει το συμπέρασμα πως είναι μια τακτικού τύπου πολιορκία. Όταν λέμε τακτική κατά μέτωπο, όπως έλαβαν χώρα στη Δυτική Ευρώπη τον 19ο αιώνα, ξέρουμε πως δεν έχουν γίνει τέτοιες μάχες. Οι μάχες ήταν μεταξύ μικρών ομάδων. Στη μάχη του Φραγκοκάστελου, ξέρουμε πως επιτέθηκε στο σώμα του Χατζημιχάλη Νταλιάνη τουρκικό ιππικό. Έκανε διάφορους ελιγμούς. Το τοπίο της μάχης, που είναι διάσπαρτο από βράχια, δε σου επιτρέπει να πολεμήσεις κατά μέτωπο. Επίσης, σε μάχες της Επανάστασης του 1821 στην Κεντρική Ελλάδα, όπως στη μάχη του Πέτα ή του Φαλήρου, ήταν μάχες κατά μέτωπο».
ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ
Ο ρόλος των Τουρκοκρητικών
* Πότε τελειώνει η Επανάσταση στην Κρήτη; Μετά το τέλος της Επανάστασης, οι Οθωμανοί ξεκινούν μαζικούς εξισλαμισμούς;
«Η Επανάσταση στην Κρήτη τελειώνει το 1828. Οι Κρητικοί έχουν καταλάβει όλη την επικράτεια του νησιού, εκτός τις μεγάλες πόλεις (Χανιά, Ρέθυμνο και Ηράκλειο). Ελέγχουν τα πάντα. Υπογράφεται το Πρωτόκολλο του Λονδίνου το 1830 για το ελληνικό κράτος. Αλλά δεν περιλαμβάνει την Κρήτη εντός του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Αυτό ήταν το επισφράγισμα για τη λήξη της Επανάστασης. Οι Οθωμανοί Τούρκοι δεν ξεκινούν μαζικούς εξισλαμισμούς, καθώς το 1831-32 έρχονται οι Αιγύπτιοι. Οι Αιγύπτιοι εφαρμόζουν μια πιο σύγχρονη διοίκηση, απαλλαγμένοι από τα θρησκευτικά και τα κοινωνικά στερεότυπα του παρελθόντος. Γι’ αυτό και βλέπουμε κατά τη διάρκεια της διοίκησης της Κρήτης υπό την Αίγυπτο να κατασκευάζονται δημόσια έργα. Έχουν ένα πιο σύγχρονο προφίλ διοικήσεως».
* Ποιος ήταν ο ρόλος των Τουρκοκρητικών κατά τη διάρκεια της Επανάστασης στην Κρήτη;
«Οι Τουρκοκρητικοί ήταν μεμονωμένες κοινότητες κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Συνήθως εντοπίζονταν στα χωριά του Αμαρίου. Εκεί κατοικούσαν Κρητικοί αποκλειστικά στα χωριά που ασπάζονταν το ισλαμικό θρήσκευμα. Οι ιστορικοί πίστευαν πως οι μουσουλμάνοι Κρητικοί δεν προέκυψαν από το 1669, αλλά από την εποχή της Αραβοκρατίας, δηλαδή την περίοδο του Μέσου Μεσαίωνα. Οι Τουρκοκρητικοί στην Επανάσταση έλαβαν μέρος και μάλιστα διακριτά εναντιώθηκαν των ντόπιων χριστιανών Κρητικών. Μετά το τέλος της Επανάστασης, αποτελούσαν τον ομώνυμο αντίπαλο των ντόπιων. Αναλάμβαναν συνήθως τα καθήκοντα τρομοκράτησης του ντόπιου πληθυσμού».
* Γνωρίζουμε από τα σχολικά εγχειρίδια πως ο σουλτάνος της Αιγύπτου έστειλε τον θετό του γιο, τον Ιμπραήμ, να βοηθήσει τον Τούρκο σουλτάνο στην κατάπνιξη της Επανάστασης του 1821. Και μαθαίνουμε επίσης πως ο Ιμπραήμ κατακαίει την Κάσο και την Κρήτη. Θέλω ένα σχόλιο σε αυτά.
«Ισχύουν όσα αναγράφουν τα σχολικά εγχειρίδια. Εγώ θεωρώ πως ο Ιμπραήμ ήταν ο Ναπολέοντας των μωαμεθανών. Είχε ανεπτυγμένο στρατηγικό αισθητήριο και αναγνώριζε τις αλλαγές στη στρατιωτική τέχνη. Ο στρατός του είχε πρόσφατα εκπαιδευτεί από Ευρωπαίους αξιωματικούς. Ήταν πλήρως εξοπλισμένος με σύγχρονα όπλα. Ήρθε στην Κρήτη και την έκαψε. Αυτή ήταν μια αρνητική τροπή για τους ντόπιους. Ο στρατός του Ιμπραήμ ήταν σχεδόν εφάμιλλος με τον στρατό των Δυτικών Δυνάμεων και έπειτα περνάει στην κεντρική Ελλάδα. Ο Ιμπραήμ με τις γενικευμένες καταστροφές που κάνει, ασκεί τρομοκρατία. Τρομοκρατεί με το να κατακαίει τα πάντα. Και δημιουργεί ένα μύθο, πως είναι ανίκητος. Ανίκητος δεν ήταν. Η ιστορία το απέδειξε».
ΣΥΝΤΟΜΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
Ποιος είναι ο Γιώργος Τσερεβελάκης
Ο Γιώργος Τ. Τσερεβελάκης είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, στο Τμήμα Φιλολογίας. Τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στη ρητορική στο Βυζάντιο, στην Προεπαναστατική Λογοτεχνία του Νέου Ελληνισμού (1669-1821), στο ιστορικό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα, αλλά και στην Ιστορία της Κρήτης. Επίσης, έχει εξειδικευθεί στην επιμέλεια κειμένων και εκδόσεων. Έχει δημοσιεύσει ποικίλες μελέτες και βιβλία, τα οποία εκτείνονται σε ένα ευρύ φάσμα θεματικού ενδιαφέροντος: 1. “Ομηρικοί απόηχοι στο έργο του Παντελή Πρεβελάκη”, εκδ. Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2019. 2. “Η οικογένεια των Καντακουζηνών. Τα πρόσωπα και τα κείμενα”, εκδ. Αντ. Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2020.
