Τα Βουρλά, η πατρίδα του Αναξαγόρα και του Σεφέρη, τα Βουρλά των Ελλήνων, τα Βουρλά των παλικαριών. Αλλά και συνάμα, τα Βουρλά της Παναγίας. Όταν έχεις άμεση σχέση με προάστια του Ηρακλείου, όπως το Ατσαλένιο (Ν. Κλαζομενές, αρχαία ονομασία στην περιοχή που βρίσκονται τα Βουρλά) και τον Κατσαμπά (επισήμως Ν. Βουρλά), και όταν οι πρόγονοι σού έχουν μιλήσει γι’ αυτό το ευλογημένο όσο και ηρωικό μέρος, που οι Έλληνες δεν ήθελαν να το εγκαταλείψουν ούτε και στις τελευταίες στιγμές της καταστροφής του ’22, τότε μπορείς να αισθανθείς δώρο Θεού την ύπαρξη ενός Ιερού Ναού στο Ηράκλειο (υπάρχει και στη Νέα Φιλαδέλφεια, στην Αθήνα).
Ωστόσο, αισθάνεσαι ακόμα μεγαλύτερη την ευλογία όταν ανηφορίσεις την Ούλοφ Πάλμε και βρεθείς στο μικρό στενό αμέσως μετά το σούπερ-μάρκετ “Χαλκιαδάκης”, όταν μπεις στον Ιερό Ναό και προσκυνήσεις και - επιτρέψτε μου - αισθάνεσαι γεμάτος όταν γνωρίζεις και μιλήσεις με τον Αρχιμανδρίτη Θεοφύλακτο Μαρινάκη. Έναν εκπληκτικό, έναν καλλιεργημένο άνθρωπο, που έχω την τιμή να με θεωρεί και να με αποκαλεί «καρδιακό του φίλο»...
Εμείς τον βλέπουμε συχνά, μιλάμε και έχουμε θαυμάσει το συγγραφικό του έργο. Τον έχουμε ακούσει να μας μιλάει για τα χρόνια στην Κωνσταντινούπολη, τα προβλήματα με τους Τούρκους, την αγάπη του για τα παιδιά, αλλά και γι’ αυτούς που έφυγαν από την επίγεια ζωή, την αγάπη του για τον ανιψιό του, τον γνωστό ηθοποιό Ιωσήφ Μαρινάκη. Σκεφτήκαμε λοιπόν πως έπρεπε μέσα από τον υπέροχο γραπτό του λόγο να τον γνωρίσετε κι εσείς, για να μπει στο σπιτικό σας και την καρδιά σας...
Τον πείσαμε με προσπάθεια, γιατί ο Αρχιμανδρίτης Θεοφύλακτος είναι πάντα χαμηλών τόνων και μπορείτε να διαβάσετε όλα όσα μας έγραψε για τα θέματα που του ζητήσαμε να αναπτύξει, με την ευχή του και το μήνυμά του γι’ αυτά τα τόσο δύσκολα Χριστούγεννα. Ο Αρχιμανδρίτης Θεοφύλακτος Μαρινάκης μάς έγραψε...
Ο Ιερός Ναός της Παναγίας της Βουρλιώτισσας. Πλησίον της Ούλοφ Πάλμε, στην Ηλιούπολη (Μεσαμπελιές), στο Ηράκλειο Κρήτης. Στη Νέα Φιλαδέλφεια της Αθήνας ο ομώνυμος Ιερός Ναός είναι σημείο αναφοράς για τους Μικρασιάτες της πρωτεύουσας.
Για τη Βουρλιώτισσα και τους Μικρασιάτες
«Δόξα εν υψίστοις Θεώ επί γης ειρήνη» διότι ηυδόκησεν ο Θεός να επισκευθεί την ταπεινότητά μου ο αγαπητός κατά πνεύμα αδελφός κύριος Μιμίκος Γεώργιος και φίλος καρδιακός συγχρόνως, και μου ζήτησε «μία συνέντευξη» από εμέ τον αγράμματο και απαίδευτο. Δε θεώρησα τον εαυτόν μου άξιον, όμως νίκησε η φιλία, η αγάπη και η αλληλοεκτίμηση και δέχθηκα.
Ο αγαπητός κύριος Μιμίκος ενδιαφερόταν να πληροφορηθεί για την Παναγία τη “Βουρλιώτισσα”. Αλλά, ποιος είναι άξιος και ικανός να μιλήσει, έστω και να εγκωμιάσει την Παρθένον και κυρίως Θεοτόκον; «Θεοτόκον δε κυρίως και αληθώς την Αγίαν Παρθένον κηρύττομεν ως γαρ Θεός αληθής ο εξ αυτής γεννηθείς αληθής Θεοτόκος η τον αληθινόν Θεόν εξ αυτής σεσαρκωμένον γεννήσασα» (Ιωαν. Δαμασκηνός, έκδοσις ακριβής ορθοδ. Πίστεως, ΕΠΕ, σ. 332).
Όποιος αποφασίσει να ασχοληθεί με το πέλαγος αυτό, την ταπεινή Κόρη της Ναζαρέτ, εξ αφετηρίας διαπιστώνει ότι βρίσκεται εμπρός σε ένα «μυστήριον ξένον... και παράδοξον» (ειρμός Θ’ Ωδής Α’ κανόνος Χριστ/νών..., Βενετία 1848, σ. 239). Καίτοι η Παναγία αυτονομάζεται “δούλη” (Λουκά 38-39), όμως υπήρξε Μητέρα του Θεού. Αν και η ταπεινή καταγωγή της είναι φτωχή από βασιλικούς τίτλους και αρχεία, όμως ανήκει στην Ιστορία και το ιερόν όνομά της πλουτίζει και κοσμεί τόσο την Παλαιάν Διαθήκη όσον και την Καινή Διαθήκη.
Χωρίς τις Άγιες Γραφές και τα θεοφώτιστα συγγράμματα των Πατέρων, η Παναγία μας θα ήταν άγνωστη και χαμένη μέσα στο νεφέλωμα των μυριάδων αγνώστων: «Αν μας είναι άγνωστο το πρόσωπο της Θεοτόκου, λέγει ο ιερός Αυγουστίνος, γνωρίζομε όμως ότι αυτή η ταπεινή Κόρη της Ναζαρέτ, έλαβε το άγγελμα του θείου γεγονότος, που άλλαξε τον κόσμο και έσωσε τους ανθρώπους, μετά από μία μακρά προετοιμασία» (Λουκά, 48. 2,24). Έτσι αναδείχθηκε η πιο αξιόλογη γυναίκα της ιστορίας του κόσμου, με τον επίζηλο, μοναδικό και ανεπανάληπτο θεϊκό και ουράνιο τίτλο της “Θεοτόκου” και “καταφύγιον των αμαρτωλών”.
Το θαυματουργό φως
Η πρώτη ανέγερση του Ναού της “Παναγίας Βουρλιώτισσας” είναι συνδεδεμένη με την προφορική παράδοση των Βουρλιωτών, η οποία έκανε λόγο για ανακάλυψή της από ένα βοσκό, ο οποίος έβλεπε ένα φως μέσα στα βούρλα μιας μικρής λίμνης πλησίον στην πόλη των Βουρλών. Το φως αυτό καλούσε τον βοσκό να πλησιάσει εκεί. Στο σημείο αυτό ο βοσκός βρήκε την εικόνα της Παναγίας, την οποίαν μετέφεραν οι Βουρλιώτες στην πόλη τους με λαμπάδες, εξαπτέρυγα, ψαλμωδίες και με συνοδεία όλου του χριστιανικού κόσμου των Βουρλών. Υπήρξε τόσο μεγάλη η αγάπη και ο σεβασμός των Βουρλιωτών προς την ουρανόσταλτη Παναγίαν τους, ώστε άλλαξαν και αυτό το όνομα της πόλης τους και από Κλαζομενές την ονόμασαν “Βουρλά” και την Παναγία τους “Βουρλιώτισσα”.
Κατά τον αρχιερατικόν επίτροπον των Βουρλών Κύριλλον Ψύλλαν, ο πρώτος ναός της Παναγίας οικοδομήθηκε κατά τα τέλη του 17ου αιώνα ή στις αρχές του 18ου. Ο αγάς των Βουρλών επέτρεψε να οικοδομηθεί ναός, με την υποχρέωση των Βουρλιωτών να φέρουν τις γυναίκες τους από την Ελλάδα (οι πρώτοι κάτοικοι ήσαν από τη Νάξο, από την Πάρο και τη Μάνη), για να προσφέρουν εργασία στα πολλά κτήματά του (Αναστασιάδης Γ.Ι. Απομνημονεύματα... Αφήγηση Κύριλλου Ψύλλα, 1939, σ. 127 κ.ε.).
Η εκ βάθρων ανέγερση του νέου ναού της Παναγίας σε αντικατάσταση του σεσαθρωμένου παλαιού πρώτου ναού πραγματοποιήθηκε στα 1725-1730 (Μηλιώρης, Βουρλά, Α’ σ. 219) «περικαλλής και ωραία».
Στα τέλη του 18ου αιώνα (1796), οι Βουρλιώτες υποχρεώθηκαν να ξαναχτίσουν για τρίτη φορά την εκκλησίαν τους, την Κοίμηση της Θεοτόκου, διότι ο ναός ήταν περιορισμένος και δεν ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις του πολυπληθούς ποιμνίου. Οι δυσκολίες και τα εμπόδια ήσαν πολλά από τους Τούρκους. Όμως, κατά θεία παραχώρηση ο τουρκικός στόλος έφθασε στη Σμύρνη. Δραγουμάνος του τουρκικού στόλου ήταν ο Κωνσταντίνος Χαντζερής, Έλληνας και αδελφός του Δεσπότη τους, ο οποίος πίεσε τον αδελφόν του και πέτυχαν να πάρουν άδεια για την τρίτη ανέγερση του ναού της Παναγίας.
Τρίκλιτη Βασιλική
O Ναός της Παναγίας ήταν κτισμένος στο μέσον περίπου του κεντρικού δρόμου των Βουρλών (σ.σ. στα Μικρασιατικά παράλια). Ο ναός ήταν τρίκλιτος και ρυθμού βασιλικής. Το τέμπλο ήταν ξύλινο με πολλά σκαλίσματα. Πολλές εικόνες του ναού ήσαν του 17ου αιώνος (Ιντζέ Μιχαήλ, ανατολικά της Χίου... εκδ. Βάνιας, Θεσσ. 2006, σ. 220. Περιοδ. “Αμάλθεια” Σμύρνης, 15-5-1904). Η πιο σημαντική εικόνα ήταν η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Βουρλιώτισσας, με Θείο Βρέφος στο αριστερό χέρι (αριστεροκρατούσας). Η λαϊκή παράδοση τη θέλει έργο του Απόστολου Λουκά. Άλλη παράδοση, που αναφέρει ο Κύριλλος Ψύλλας, λέγει πως την έφεραν Έλληνες μοναχοί από κάποιο ρωσικό μοναστήρι (Αναστασιάδη, απομν. Κληρικού... 1939, σ. 127 κ.έ.). Κατ’ άλλη παράδοση, η θαυματουργή εικόνα της Βουρλιωτίσσης ήταν δώρο της τσαρίνας Αικατερίνης της Ρωσίας. Λόγω της παλαιότητας της εικόνας, τα χρώματα είχαν σκουρύνει “καρά (μαύρη) Παναγιά”, Μελαχρινή Παναγιά.
Η Παναγία η Βουρλιώτισσα στην εικόνα της με τη δεξιά παλάμη δεικνύει τον Κύριο, γι’ αυτό και ονομάζεται και “η Οδηγήτρια”.
«Σήμερα σώζονται δύο φορητές εικόνες, πανομοιότυπες της εικόνας της Παναγίας, οι οποίες αγιογραφήθηκαν έχοντας ως πρότυπο φωτογραφία της πρωτότυπης εικόνας από το βιβλίο του Κύριλλου Ψύλλα “Μεγάλη εβδομάδα” και βρίσκονται στον Ιερό Ναό Αγίου Νικολάου Καισαριανής η μία και η άλλη στον Ιερό Ναό Κοίμησης της Θεοτόκου Νέας Φιλαδέλφειας Αθηνών» (Αθανασιάδη απομνημονεύματα κληρικού... σ. 130). Όπου ακούγεται ότι υπάρχει η πρωτότυπη εικόνα της Παναγίας της Βουρλιώτισσας, αυτό δεν είναι αληθές.
Ένα εκπληκτικό βιβλίο που έχει γράψει ο Αρχιμανδρίτης Θεοφύλακτος και περιλαμβάνει λεξικό με τη μικρασιατική ντοπιολαλιά. Στο εξώφυλλο Μικρασιάτες πρόσφυγες στο Ηράκλειο, κοντά στα σημερινά Νέα Αλάτσατα (με το πηλήκιο, μπροστά και δεξιά, ο μεγάλος του αδελφός...).
Η φωτογραφία είναι από τη Σκάλα (Παραλία) στα Βουρλά (στου Μπάτη για όσους γνωρίζουν). Πολύ κοντά στο σπίτι του νομπελίστα ποιητή μας Γεωργίου Σεφέρη.
ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ
Η μεγάλη γιορτή της Παναγίας
Όταν εόρταζε η Παναγία η Βουρλιώτισσα (15 Αυγούστου), η πόλη των Βουρλών μεταβαλλόταν σε μία παμμικρασιατική πόλη. Αλατσατιανοί, Σμυρνιώτες, Φωκιανοί και χριστιανοί έβλεπε κάποιους να κυκλοφορούν στα σοκάκια των Βουρλών. Η μεταφορά τους γινόταν με αραμπάδες (κάρα) και σαραντάνια, κάρα στενόμακρα, με τέσσερις ρόδες, με πάγκους και πρόχειρη σκεπή.
Στην περιοχή Ηλιούπολη της πόλεως του Ηρακλείου και επί της οδού Νικολάου Πετράκη έχει οικοδομηθεί ωραίος ναός της Παναγίας της Βουρλιώτισσας, σύμφωνα με την επιθυμία της ιδίας της Παναγίας. Οι χριστιανοί της πόλης του Ηρακλείου, οι Βουρλιώτες των Νέων Κλαζομενών (σ.σ. Ατσαλένιου) και τα χωριά του Ηρακλείου τιμούν ιδιαιτέρως την Παναγίαν τη Βουρλιώτισσα. Γι’ αυτό και έχει ιδιαιτέρως τιμήσει πολλούς χριστιανούς με θαύματά της η Παναγία.
Η ΜΕΓΑΛΗ ΓΙΟΡΤΗ
Το μήνυμα των φετινών Χριστουγέννων
Η μεγάλη εορτή των Χριστουγέννων, της ενανθρώπισης του Κυρίου, πλησιάζει, βρίσκεται “καθ’ οδόν”, που θα εορτάσομε μετά χορών και τυμπάνων. Χριστούγεννα! Χαρά «επί της γης και δόξα εν τω ουρανώ». Ημέρα όπου θα αντιλαλήσουν τα ουράνια από το «δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη» και θα γεμίσει ο ουρανός, η γη, από παιδικές αγγελικές φωνές, ψάλλοντες «Καλήν εσπέραν άρχοντες...», τον εόρτιον αυτόν χαιρετισμόν και χαρούμενον. Θα είναι ευκαιρία και οι μεγάλοι να ευχηθούν μεταξύ τους «χρόνια πολλά», «χρόνια ευτυχισμένα» και «του χρόνου». Όλες αυτές οι ευχές θα ειπωθούν κάτω από τη σκέπη του κορωνοϊού, με καρδιές πενθοφορούσες, φυλακισμένοι όλοι σαν εγκληματίες.
Σε όλες αυτές τις οδυνηρές και φουρτουνιασμένες, εσωτερικές καταστάσεις θα ευχηθούμε «μετ’ αλλήλων» σε ένα κόσμο εγκληματιών, κλεπτών, ψευτών και απατεώνων, δολίων, σε έναν κόσμο όπου οι γονείς φονεύουν τα παιδιά τους και παιδιά φονεύουν τους γεννήτορές τους. Αυτός δεν είναι κόσμος για ευχές!
Για τη ζωή του στην Πόλη και τη Χάλκη
Όταν κάποτε επισκέφθηκε τη Θεολογικήν Σχολήν Χάλκης ο Σοφοκλής Βενιζέλος, συνέφαγε με τους σπουδαστές της Χάλκης και τους φοιτητές στην ίδια τράπεζα και το ίδιο φαγητό.
Ώρες κολάσεως περνούσε ο φοιτητής όταν τον καλούσε ο σχολάρχης στο γραφείον του και του απηύθυνε αυτά τα ερωτήματα: «Έχεις φαγητό;. Έχεις καθαριότητα;. Έχεις δωμάτιο να κοιμηθείς; Έχεις καθηγητές να σε διδάξουν; Γιατί δε διαβάζεις;». Αυτό βέβαια δε συνέβαινε ποτέ, γιατί παρακολουθούσαν τη ζωή μας.
Οι φοιτητές της Χάλκης είχαν την ευκαιρία να παρακολουθούν τη ζωή, την οργάνωση και τις τόσες δραστηριότητες των κοινοτήτων (ενοριών) της Πόλης. Πολλές κοινότητες είχαν συσσίτια, άλλες είχαν θέατρο, άλλες παρουσίαζαν μουσικές εκδηλώσεις και άλλες διάφορες εκδηλώσεις στις εορτές Χριστουγέννων και άλλων εορτών.
Όταν φοιτούσα στη Χάλκη, δοκίμασα έναν μεγάλο πόνο και μία μεγάλη θλίψη. Έζησα τα καλούμενα “Σεπτεμβριανά”.
Κατ’ αυτά οι Τούρκοι είχαν φέρει στην Κωνσταντινούπολη λαζούς (Τουρκοπόντιους) από την Ανατολή, με εντολή να καταστρέψουν οικονομικά τους Ρωμιούς (Έλληνες) της Πόλης. Τότε, το εμπόρευμα των ελληνικών καταστημάτων βρέθηκε στα πεζοδρόμια και στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης. Μπορεί κάποιος να φαντασθεί τον φόβον όλων των φοιτητών της Χάλκης όταν έβλεπαν τους λαζούς με τα καΐκια τους να αράζουν στο Κε (στο λιμανάκι) της Χάλκης και με φωνές και αλαλαγμούς να έρχονται στη Θεολογική Σχολή με εντολές που γνώριζαν μόνο αυτοί. Όμως, στη μέση της διαδρομής, με νέα εντολή, κατευθύνθηκα στα καΐκια τους και εξαφανίσθηκαν. Ποιος μπορεί να περιγράψει τον φόβο όλων που ζούσαν στη Σχολή της Χάλκης; Είχαμε φθάσει στην τραγική και απερίγραπτη στιγμή όλοι να βλέπουμε εμπρός μας τον θάνατο.
Και σήμερα, όπως βλέπομε και ακούμε, οι Τούρκοι κρατούν μία εχθρική στάση απέναντι στην Ελλάδα. Όμως, ποιος ξέρει ποιοι βρίσκονται πίσω από τους Τούρκους; Ποιος βάζει και για ποιο λόγο τους Τούρκους να συμπεριφέρονται και να πολιτεύονται με αυτόν τον τρόπο προς διάφορους γειτόνους τους; Κανείς δεν ξέρει, παρά μόνο 4 ή 5 πολιτικοί επάνω στη γη. Ακόμη και η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, υπήρχαν και υπάρχουν δυνάμεις που μπορούν να περιορίσουν τους Τούρκους στο κλουβί τους. Και ομόθρησκοι σιωπούν για λόγους εμπορικούς. Αυτή είναι η πολιτική των πολιτικών.
Για τον κορωνοϊό
Κατά τον γέροντα και Άγιο Βασίλειον Καυσοκαλυβίτην, η κατάρα του κορωνοϊού είναι αποτέλεσμα της οργής του Κυρίου, ως και ο άλλος που έρχεται χειρότερος και άλλα κακά, εξαιτίας της απιστίας μας και της αθεΐας μας. Συμφωνώ με τις σκέψεις του Γέροντα και όσα ήκουσε στην οπτασία της 26ης Απριλίου 2009. Οι άπιστοι θα μας ομιλήσουν επιστημονικά, ενώ το πρόβλημα που παρουσιάστηκε είναι καθαρα θρησκευτικό...
ΤΟΝ ΗΘΟΠΟΙΟ
Για τον Ιωσήφ (ή Σηφάκη) Μαρινάκη
Ένας κλάδος υγιής και γερός του βαθύρριζου δένδρου των οικογενειών Νικολάου και Δέσποινας Μαρινάκη και Ιωσήφ Μπαρμπαρήγου είναι ο σημερινός καλλιτέχνης της σκηνής και του παλκοσένικου, ο ηθοποιός Ιωσήφ Μαρινάκης.
Ως ηθοποιός σέβεται τις αρχές της χριστιανικής καταγωγής του, του αληθινού ήθους, της αξιοπρέπειας, γι’ αυτό σε σκηνές έργου με ανήθικες σκηνές και σεξουαλικές πράξεις δε λαμβάνει μέρος. Για τον Ιωσήφ, κάθε έργο στη σκηνή ή σε κινηματογραφική ταινία είναι ένα μάθημα που έρχεται να διδάξει κάποιες αλήθειες, να ανορθώσει κάποιον που έπεσε, να βοηθήσει στον πολιτισμόν ενός λαού, στην ηθικήν ολοκλήρωση του ατόμου και στην τελειοποίηση του ήθους του θεατή. Πολλές φορές, ο Σηφάκης μού μίλησε και μου είπε ότι δεν είναι ποτέ ικανοποιημένος από εκείνο που προσφέρει επί σκηνής. Αυτό διδάσκει και ο Συναδινός όταν γράφει: «Το χαρακτηριστικό του καλλιτέχνη υποκριτή είναι να μη μένει ποτέ ικανοποιημένος από εκείνο που προσφέρει».
Ο ηθοποιός προσπαθεί να παρουσιάσει επάνω στη σκηνή του θεάτρου όλους τους ανθρώπους με τις συνήθειές τους, τις χειρονομίες τους, τα λόγια τους...
Πλούσιο συγγραφικό έργο
Μέρες πολλές με απησχόλησε το ερώτημα: Να ασχοληθώ με τη σύνταξη χριστιανικών βιβλίων ή όχι; Κάποια μέρα έλαβα την απόφαση, με “όπλα” τις λίγες και ταπεινές μου γνώσεις.
Μεγάλο μέρος των χρόνων της συγγραφής μου αφιέρωσα στη συγγραφή πονημάτων στην Παναγία μας. Αυτά είναι:
1) “50 λόγοι στον Ακάθιστον Ύμνον”, σ. 500.
2) “Παναγίες θαυματουργές”, σ. 570.
3) “Θαυματουργές εικόνες της Παναγίας στο Άγιον Όρος”, σ. 416.
4) “Παναγία η Μηχανιώτισσα”, σ. 555.
5) “Γεροντικό της Παναγίας”, σ. 540.
6) “Η λευκή Βασίλισσα”, σ. 1.016.
7) “Παναγία η Βουρλιώτισσα”, σ. 172.
Υπάρχουν και άλλα πονήματα με διαφορετικό περιεχόμενο:
8) “Ο Άγιος Νικόλαος της γης και του πελάγους”, σ. 800.
9) “Από την κόλαση στον παράδεισο”, σ. 368.
10) “Οι ψυχές των νεκρών”, σ. 479.
11) “Οι αετοί της Ανατολής”, σ. 690.
12) “Τα φρικτά τελώνια”, σελ. 741.
13) “Ο Άγιος οσιομάρτυς Νεκτάριος ο εκ Βρυούλων Μ. Ασίας”, σ. 291.
Το προϊόν πωλήσεως των ανωτέρω πονημάτων διατίθεται για τις ανάγκες του Προσκυνήματος της Παναγίας Βουρλιώτισσας και για βοήθεια των πτωχών.
Ο χρόνος που διέθεσα για τη συγγραφή των ανωτέρω πονημάτων ήταν 28 χρόνια, με καθημερινές ώρες εργασίας περίπου 15.
Και ένα ευτράπελο. Ένα πρωί συνάντησα ένα γειτονάκι μου, όταν ήμουν στη Θεσσαλονίκη, και επειδή προετοιμαζόταν για πανελλαδικές εξετάσεις το ρώτησα πόσες ώρες διαβάζει την ημέρα. Μου είπε «περίπου τρεις ώρες». Επειδή γνώριζε ότι ασχολούμαι με τη συγγραφή πονημάτων, με ρώτησε πόσες ώρες εργάζομαι εγώ. Του είπα: «Δεκαπέντε ώρες». Και τότε μου είπε: «Τι; Μόνο το ρολόι εργάζεται τόσες ώρες».
