Στην οδό Μάρκου Μουσούρου, συνέχεια της οδού 1821 του Ηρακλείου Κρήτης, βρίσκεται ένας ιστορικός ναός της Παναγίας συνδεδεμένος άρρηκτα με την ιστορία της πόλης.
Μια σπάνια φωτογραφία της αρχαιολόγου Λιάνας Σταρίδα στο Facebook, μας έκανε να θυμηθούμε την ιστορία της.
Η διάσωση του ναού της Παναγιάς των Σταυροφόρων ίσως είναι το μόνο παράδειγμα για το πώς θα σώσουμε τα λίγα μνημεία που έμεινα στο Ηράκλειο και καταρρέουν, αφημένα στη τύχη τους!
Η Παναγία «Santa Maria» των Σταυροφόρων, ήταν ένα από τα περίπου 12 μεγάλα μοναστήρια του Χάνδακα.
Αποτέλεσε θρησκευτικό κέντρο των καθολικών Καπουτσίνων αλλά και κέντρο περίθαλψης, των φτωχών της πόλης, από τα μέσα του 15ου αι.
Γύρο από το ναό κτίστηκαν κελία και ξενώνες, για να μένουν οι μοναχοί και οι προσκυνητές, όταν περνούσαν από το Χάνδακα με προορισμό τους Αγίους Τόπους.
Κύρια δραστηριότητα της μονής αποτελούσε η διαχείριση του νοσοκομείου - ξενώνα του Αγίου Αντωνίου που βρισκόταν στη σημερινή οδό 1821.
Η μεγάλη ακίνητη περιουσία της μονής στο Χάνδακα και σε χωριά (Κουνάβοι, Γαλατάς, Αλάγνι, κ.α.) μαρτυρά την ακμή της σε όλη την διάρκεια της Ενετοκρατίας.
Στην οθωμανική περίοδο μετατράπηκε σε τζαμί. Μέχρι και πριν το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σωζόταν ακέραιος ο μιναρές του τζαμιού στη νοτιοδυτική πλευρά του μνημείου.
Σήμερα διασώζεται μόνο το καθολικό της μονής, μια τρίκλιτη βασιλική με υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος. Δύο σειρές από κολόνες και ένα ζευγάρι αρχαίων κιόνων με κορινθιακά κιονόκρανα στηρίζουν τα τόξα.
Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924 και μέχρι τις 28.10.1929 χρησιμοποιήθηκε σαν προσφυγικός καταυλισμός.
Μετά την Μικρασιατική καταστροφή και την Συνθήκη της Λωζάνης ο ναός θεωρήθηκε ανταλλάξιμος και περιήλθε στο δημόσιο που μέσω της Εθνικής τράπεζας, το 1934, τον έβγαλε σε δημοπρασία. Έτσι αγοράστηκε από ιδιώτες που όμως δεν κατάφεραν να τον γκρεμίσουν και να κτίσουν πολυκατοικία.
Στους βομβαρδισμούς του 1941 καταστράφηκε ο μιναρές και μετατράπηκε το μνημείο, σε ερείπιο και χωματερή.
Η Παναγία των Σταυροφόρων ήταν ιδιωτικός ναός που καταστράφηκε κατά τη Μάχη της Κρήτης, όμως με πρωτοβουλία της Αρχιεπισκοπής Κρήτης, της Αρχαιολογίας και των πολιτών του Ηρακλείου σώθηκε. Αναστηλώθηκε και είναι σήμερα, σε πλήρη λειτουργία. Οι εργασίες αναστύλωσης ξεκίνησαν το 1958.
Μόνο ακολουθώντας αυτό το παράδειγμα μπορούν να σωθούν και τα λίγα, μνημεία της πόλης που σώθηκαν και καταρρέουν, μέρα με τη μέρα.
