Το τετράδιο με το αυθεντικό ημερολόγιο που κρατούσε ο Γεώργιος Κακάρογλου, όταν ήταν σπουδαστής της Ευαγγελικής Σχολής της Σμύρνης, το έδωσε στη δημοσιότητα ο ανιψιός του, ο ποιητής Λεωνίδας Κακάρογλου.
Το ημερολόγιο αυτό που γράφτηκε εκείνες τις ημέρες, 1η Γενάρη 1918 έως την 31η Μαΐου 1919, μας προσφέρει μια μοναδική οπτική της καθημερινής ζωής στην πόλη της Σμύρνης, και φυσικά μας παρέχει τη δυνατότητα να δούμε πώς αντιμετώπιζαν τις εξελίξεις της περιόδου οι άνθρωποι της πόλης τη στιγμή που γραφόταν η Ιστορία.
Δεν πρόκειται, δηλαδή, για ένα κείμενο που γράφτηκε μετά, κάτω από τη συναισθηματική φόρτιση που προκάλεσαν οι δυσμενείς εξελίξεις για τους Έλληνες της Μικράς Ασίας, αλλά για μια «φωτογραφική» αποτύπωση της καθημερινότητας της Σμύρνης εκείνης της περιόδου. Ο ίδιος ο Γεώργιος Κακάρογλου γράφει χαρακτηριστικά: «αυτό το ημερολόγιο θα το έχω σύντροφο και στις ώρες της εργασίας και στις ώρες της ξεκούρασης, καταγράφοντας… εκτός από τις καθημερινές μου ατομικές σημειώσεις κάθε τι που θα μπορούσε να μου κινήσει την περιέργειαν του ωραίου και καλού, τόσο από τον εσωτερικό, όσο και από τον εξωτερικό κόσμο που με περιβάλλει…».
Διαβάζοντας τον «Ιανουάριο» από το βιβλίο «Ημερολόγιο Ατομικόν», νιώθουμε σαν να περπατάμε μαζί με τον νεαρό Γιώργο Κακάρογλου στην προκυμαία της Σμύρνης. Τον βλέπουμε να πηγαίνει στον κ. Δάλλα για να γραφτεί στον Πανιώνιο. Μπαίνουμε κι εμείς μαζί του στις αίθουσες της Ευαγγελικής Σχολής και, ύστερα, νοικιάζουμε βάρκα και κάνουμε κωπηλασία. «Το ψύχος μέτριο και η σχολή εν αργία…».
Ημερολόγιο Ατομικόν Σμύρνη 1918
Το ημερολόγιο, έπειτα από την εξαιρετική μεταφορά του στα νέα Ελληνικά, την οποία έκανε η φιλόλογος Άννα Λαμπαρδάκη, είναι μέρος του βιβλίου του Λεωνίδα Κακάρογλου, με τίτλο: «Ημερολόγιο Ατομικόν Γεωργίου Κακάρογλου. Εν Σμύρνη 1918-1919», που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Ραδάμανθυς. Το βιβλίο περιέχει ακόμα: την συγκλονιστική περιγραφή του Λεωνίδα Κακάρογλου μετά το ταξίδι της επιστροφής στα πατρογονικά εδάφη, καθώς και τη μαρτυρία-συνέντευξη που είχε δώσει ο Ευάγγελος Κακάρογλου στον δημοσιογράφο-λογοτέχνη Ευάγγελο Κακατσάκη στα Χανιώτικα Νέα, στο πλαίσιο ενός μεγάλου αφιερώματος της εφημερίδας για τη Μικρά Ασία. Προλογίζει ο Τάσος Σακελλαρόπουλος, διευθυντής Ιστορικού Αρχείου Μουσείου Μπενάκη. Επιμέλεια έκδοσης και ιστορικές υποσημειώσεις: Χρήστος Τσαντής. Στο εξώφυλλο φωτογραφία από το αρχείο Μιχάλη Μανουσάκη.
Χρήστος Τσαντής
ΓΙΩΡΓΟΣ Α. ΚΑΚΑΡΟΓΛΟΥ - ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΑΤΟΜΙΚΟΝ - ΣΜΥΡΝΗ 1918-1919
Ονομάζομαι Γιώργος, γεννηθείς στην Φιλαδέλφεια της Μικράς Ασίας, από γονείς Χριστιανούς Ορθόδοξους, που ονομάζονταν ο μεν πατέρας μου Ασλάν ως καταγόμενος από την οικογένεια των Κακάρογλου, η δε μητέρα μου Άννα ως καταγομένη από την οικογένεια των Καντάρογλου, παλιών κατοίκων της Φιλαδέλφειας, το σωτήριον έτος… την…
Θυμούμαι κάπως αμυδρά τις εντυπώσεις που μου προκαλούσαν τα διάφορα αντικείμενα κατά την νηπιακή μου ηλικία. Επίσης κάπως ζωηρότερα θυμούμαι την μεγάλη μου χαρά και υπερηφάνεια, όταν άρχισα να πηγαίνω στο σχολείο και να μαθαίνω τα πρώτα Ελληνικά γράμματα στο νηπιαγωγείο της πατρίδας μου. Και πολύ περισσότερο κάθε φορά που κατάφερνα να διαβάσω καλώς και αλανθάστως τα μαθήματά μου, που με αντάμειβαν και οι γονείς και οι δάσκαλοί μου με κάθε τρόπο, συγχαίροντάς με για την επιμέλειά μου.
Όταν έγινα πέντε χρονών πήγα στο νηπιαγωγείο της πόλης μας κι αφού εφοίτησα για ελάχιστο χρονικό διάστημα, μετακινηθήκαμε οικογενειακώς στο Σαλιχλή, μια πόλη που απέχει δύο περίπου ώρες μέσω σιδηροδρόμου από την Φιλαδέλφεια, και άρχισα πάλι να φοιτώ στο νηπιαγωγείο του εκεί σχολείου. Μετά από την συνεχή φοίτησή μου στο Σαλιχλή για πέντε-έξι χρόνια, πήρα το ενδεικτικό της Ε’ τάξεως του «Αστικού».
Τον επόμενο χρόνο πήγα, παρά την θέλησή μου, στο σχολείο της γενέτειράς μου πατρίδας, της Φιλαδέλφειας, όπου, αφού έδωσα τις καθιερωμένες εξετάσεις, με κατέταξαν στην Στ’ τάξη. Και λέω «παρά την θέλησή μου», διότι σκοπός μου ήταν να εγγραφώ κατευθείαν στο «τέλειον» γυμνάσιο της περίφημης Ευαγγελικής Σχολής που βρισκόταν στη Σμύρνη, επειδή το σχολείο της Φιλαδέλφειας ήταν απλώς «ημιγυμνάσιον». Θα απέφευγα την απώλεια χρόνου κατά την αλλαγή των Σχολείων αργότερα. Γιατί κάτι τέτοιο ήταν πολύ πιθανόν να συμβεί, και όντως συνέβη, μετά από κάποια αποτυχία στις αυστηρές κατατακτήριες εξετάσεις που δίνονταν στην αλλαγή των σχολείων μετά από την ολοκλήρωση του αναγκαίου χρονικού κύκλου της φοίτησης σε καθένα από αυτά.
Επιτέλους, μετά από τριετή φοίτησή μου στη Φιλαδέλφεια, πήρα το απολυτήριο της Η’, της ογδόης δηλαδή τάξεως, που αντιστοιχούσε με την Α’ τάξη Γυμνασίου της Ευαγγελικής Σχολής, ενώ νομίμως έπρεπε να ισοδυναμεί με την Β’ Γυμνασίου. Αλλά αυτό συνέβαινε διότι στην Η’ τάξη, για όσους μεν ήθελαν να καταταχθούν εις το φιλολογικόν δεν διδάσκονταν τα Λατινικά και η Θεωρητική Αριθμητική, για όσους ήθελαν δε να καταταχθούν εις το Εμπορικόν τμήμα δεν διδάσκονταν τα Αγγλικά, και εξαιτίας της έλλειψης αυτών των μαθημάτων οι μαθητές παρέμεναν στάσιμοι στη Β’ γυμνασιακή τάξη. Επομένως και στις δύο αυτές περιπτώσεις, όπως εξήγησα, η Η’ τάξη ισοδυναμούσε με την Α’ Γυμνασίου.
Το επόμενο έτος, ενώ ήμουν καθ’ όλα έτοιμος να αναχωρήσω για τη Σμύρνη, για να συνεχίσω τις περαιτέρω σπουδές μου, επιβλήθηκε σφοδρός αποκλεισμός κατά των Χριστιανών, και όλοι σχεδόν, πλούσιοι και φτωχοί, μικροί και μεγάλοι, αποκλείονταν από κάθε είδους εμπορική επιχείρηση. Και καθώς όλοι γενικά υπέφεραν από τις συνέπειες της γενικής καταδίκης και οι περισσότεροι βρέθηκαν σε εξαιρετικά δύσκολη οικονομική κατάσταση, αναγκάστηκα κι εγώ να διακόψω προσωρινά, για ένα τουλάχιστον έτος, τον μαθητικό βίο μου και να παραμείνω στο Σαλιχλή ως βοηθός σε διάφορες εργασίες του πατέρα μου και του αδελφού μου στο κατάστημά μας. Μετά την παρέλευση όμως ενός έτους, οπότε τα πράγματα ομαλοποιήθηκαν, καθώς αι φοβεραί και αυστηραί διατάξεις του αποκλεισμού είχαν χαλαρώσει, βρήκα την ευκαιρία να επιστρέψω στην μαθητική ζωή. Και πράγματι, τα έτη 1915 και 1916, ελθών εις την ποιητικήν και ωραίαν πατρίδα του Ομήρου, Σμύρνην, με κατέταξαν στην Β’ Γυμνασίου της «περιωνύμου» Ευαγγελικής Σχολής.
Σε αυτήν φοίτησα το 1915-16 ως μαθητής της Β’ γυμνασίου με γυμνασιάρχη τότε τον κ. Κ.Λ. Στυλιανόπουλο, το 1916-17 ως μαθητής της Γ’ Γυμνασίου με γυμνασιάρχη πάλι τον κ. Στυλιανόπουλο, και το 1917-18, καθώς διαρκεί ακόμη το σχολικό αυτό έτος, φοιτώ στην Δ’ Γυμνασίου της ίδιας σχολής, με γυμνασιάρχη τον κ. Ι. Μοσχόπουλο.
Και τώρα, με τον ερχομό του νέου έτους, του 1918, αποφάσισα να αρχίσω να γράφω το ανά χείρας Ημερολόγιόν μου, το οποίο ονομάζω ατομικόν, διότι σ’ αυτό θα σημειώνω ατομικές μόνο πράξεις, σκέψεις και παρατηρήσεις μου.
Και είθε ο Θεός της σοφίας και των φώτων καταστήση αισίαν την έκβασιν του ανά χείρας μου ημερολογίου.
ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΓΕΝΕΣΕΩΣ ΤΟΥ ΠΑΡΟΝΤΟΣ ΑΤΟΜΙΚΟΥ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΥ
ΚΑΘΩΣ ΚΑΘΕ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ που γράφει κάποιο έργο έχει χρέος να δώσει λόγο για τον σκοπό της έκδοσης και της δημιουργίας του πονήματός του, το ίδιο συμβαίνει και με το παρόν ημερολόγιο, που η δημιουργία του εδώ και καιρό είχε κυριεύσει και τυραννούσε τη σκέψη μου. Και, από τη στιγμή κυρίως που κατανόησα την χρησιμότητά του, επιθυμούσα με κάθε τρόπο μια μέρα, παραμερίζοντας κάθε περιττή απασχόληση, να λάβω στα χέρια τη γραφίδα και να ασχοληθώ με έναν τέτοιο ευγενικό κόπο, να καταγράφω δηλαδή και να σημειώνω με λεπτομέρειες κατάλογο με τις καθημερινές ατομικές μου πράξεις.
Η δημιουργία αυτού του ημερολογίου, λοιπόν, έχει διπλό σκοπό. Αφενός την διανοητική μου ανάπτυξη, όπως καθενός που επιχειρεί μια τέτοιου είδους απασχόληση κινούμενος ίσως από κάποια ευγενική περιέργεια και αίσθημα. Αφετέρου, μετά από την παρέλευση αρκετών χρόνων, ανατρέχοντας στις ενασχολήσεις του νεανικού μου βίου να μπορώ να βυθίζομαι σε παλιές σκέψεις παρελθουσών ημερών, αναπολώντας τρυφερές αναμνήσεις της παιδικής μου ηλικίας και ενθυμούμενος πολλά αγαπητά πρόσωπα με τα οποία συναναστρεφόμουν και ποιος ξέρει μετά από την παρέλευση αρκετών χρόνων σε ποιες κοινωνίες ξένων χωρών θα βρίσκονται αποκατεστημένα.
Εμπνεόμενος λοιπόν από τέτοιες ιδέες προχώρησα σε μια τέτοιου είδους απασχόληση, την οποία δικαιολογημένα έτσι αποκαλώ, αφού αυτό το ημερολόγιο θα το έχω σύντροφο και στις ώρες της εργασίας και στις ώρες της ξεκούρασης, καταγράφοντας, όπως είπα και παραπάνω, εκτός από τις καθημερινές μου ατομικές σημειώσεις κάθε τι που θα μπορούσε να μου κινήσει την περιέργειαν του ωραίου και καλού, τόσο από τον εσωτερικό, όσο και από τον εξωτερικό κόσμο που με περιβάλλει.
ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 1918
Δευτέρα, 1η Ιανουαρίου 1918
Το πρωί πήγαμε με τους δικούς μου στην εκκλησία. Όταν επιστρέψαμε στο σπίτι μας, κόψαμε τη βασιλόπιτα και το νόμισμα έπεσε στο κομμάτι της Ευφημίας μας. Στη συνέχεια προγευματίσαμε, όπως πάντοτε συμβαίνει κατά το νέο έτος και μάλιστα κατά την εορτή του Μ. Βασιλείου. Έπειτα επισκεφτήκαμε τους συγγενείς μας, όπως είναι καθιερωμένο, και γύρω στο απόγευμα συνάντησα τους φίλους μου και κάναμε μια εκδρομή, όπου περάσαμε ευχάριστα, επειδή κατά καλή σύμπτωση ο καιρός ήταν ανέλπιστα ωραίος μετά την χθεσινή του αστάθεια.
Τρίτη, 2α Ιανουαρίου 1918
Μετάβαση στο κατάστημά μας. Ανάγνωση ως άλλοτε ημερολογίων και μελέτη μαθημάτων.
Τετάρτη 3η Ιανουαρίου 1918
Ομοίως με την προηγούμενη. Έλαβα ευχετήριες κάρτες εκ μέρους κάποιων φίλων μου από την Σμύρνη, στους οποίους και αμέσως αντευχήθηκα τα καλύτερα.
Πέμπτη 4η Ιανουαρίου 1918
Πήγα το πρωί στο αμπέλι μας μαζί με κάποιους φίλους μου και κατόπιν σε κάποιο γειτονικό χωριό, το δε απόγευμα στο κατάστημά μας.
Παρασκευή 5η Ιανουαρίου 1918
Το ψύχος μέτριο· μετάβαση ομοίως στο κατάστημα, μελέτη και γραφή μαθημάτων.
Σάββατον 6η Ιανουαρίου 1918
Έκανα έναν περίπατο με τους φίλους μου, αποχαιρετιστήριο κατά κάποιον τρόπο, διότι την επόμενη μέρα επρόκειτο να επιστρέψω στην Σμύρνη.
Κυριακή 7η Ιανουαρίου 1918
Προετοιμασίες και αποχαιρετιστήριες επισκέψεις. Μετά, αφού δηλαδή αποχαιρέτησα τους γονείς, τ’ αδέλφια, τους συγγενείς και τους φίλους μου, πήγα στον σταθμό και περίμενα το τρένο μέχρι τις 3.30 μετά τα μεσάνυχτα. Δυστυχώς, όμως, επειδή το τρένο ήταν στρατιωτικό, δεν βρήκαμε θέσεις και αναγκαστήκαμε να μείνουμε και να επιστρέψουμε άπρακτοι στο σπίτι μας.
Δευτέρα 8η Ιανουαρίου 1918
Μετάβαση στην εκκλησία, περίπατος μικρός μετά από πρόγευμα, και μετέπειτα μετάβαση στον σταθμό, όπου περιμέναμε το τρένο έως τις 1.30 μετά τα μεσάνυχτα. Τότε μπήκα μέσα σ’ αυτό, που μετά από μια ώρα ξεκίνησε.
Τρίτη 9η Ιανουαρίου 1918
Κατά το μεσημέρι περίπου, έφτασα κατόπιν Οδυσσείου ταξιδίου στη Σμύρνη. Από την κούραση και τον κάματο κοιμήθηκα και σηκώθηκα στις 4 μ.μ. Ντύθηκα και βγήκα να συναντήσω τους συμμαθητές και φίλους μου στην προκυμαία.
Τετάρτη, 10η Ιανουαρίου 1918
Το πρωί εκτέλεση κάποιων παραγγελιών του καταστήματός μας και κάποιων άλλων κυρίων. Το απόγευμα περίπατος επειδή δεν έχουμε σχολείο.
Πέμπτη 11 Ιανουαρίου 1918
Μετάβαση στο σχολείο, αναπλήρωση των μαθημάτων που κατά την απουσία μου είχαν παραδοθεί. Ο καιρός εκτάκτως ωραίος.
Παρασκευή 12η Ιανουαρίου 1918
Έγραψα επιστολή στους γονείς μου αναγγέλλοντάς τους την αισία άφιξή μου και την ρύθμιση των εργασιών μας.
Σάββατο 13η Ιανουαρίου 1918
Όταν σχολάσαμε το μεσημέρι πήγα να εγγραφώ ως μέλος του Πανιωνίου Γυμναστικού Συλλόγου, αλλά επειδή έλειπε ο διευθυντής του εν λόγω συλλόγου, ο κ. Δάλλας, αναγκάστηκα να επιστρέψω αμέσως, για να προλάβω την ώρα του σχολείου.
Κυριακή 14η Ιανουαρίου 1918
Η ημέρα ήταν θαυμάσια, όπως και η εκδρομή μας σε διάφορα μέρη με τους φίλους μου γύρω στις 9-12 π.μ.
Δευτέρα 15η Ιανουαρίου 1918
Μετάβαση στο σχολείο, ο καιρός ωραίος.
Κυριακή 28η Ιανουαρίου 1918
Περίπατος στην προκυμαία, νοικιάσαμε βάρκα μαζί με κάποιους φίλους μου και εξασκηθήκαμε στην κωπηλασία.
Δευτέρα 29η Ιανουαρίου 1918
Η σχολή έχει αργία επειδή είναι παραμονή των Τριών Ιεραρχών και γίνονται προετοιμασίες για την γιορτή της εν λόγω σχολής μας, της Ευαγγελικής. Μετάβαση το απόγευμα στον Πανιώνιο για γύμναση.
Τρίτη 30ή Ιανουαρίου 1918
Η ημέρα της γιορτής της Σχολής μας· κόσμος άφθονος συνέρρεεν στην Σχολή για την γιορτή της και καθένας έριχνε στους δίσκους της τον κατά δύναμιν οβολόν του.
Τετάρτη 31η Ιανουαρίου 1918
Η σχολή εν αργία
