Στην εθνική οδό Ηρακλείου – Ρεθύμνου υπάρχει μια μικρή παράκαμψη του δρόμου, που σε οδηγεί σ’ ένα μικρό χωμάτινο μονοπάτι. Αν ακολουθήσεις αυτό το μονοπάτι θα βρεθείς μπροστά στην μοναδική πύλη του Παλιόκαστρου. Ένα κάστρο άγνωστο για πολλούς, που το έχουμε προσπεράσει πάμπολλες φορές αγνοώντας την μακραίωνη ιστορία του.
Την οχυρή φυσική προέκταση του βράχου που στέκει αιώνες εδώ πάνω, αντίκρυ από τη μεγάλη πόλη του Ηράκλειου όλοι την έχουμε ακούσει ως Παλιόκαστρο.
Όλοι έχουμε δει τον βράχο του Παλαιοκάστρου, λίγοι όμως, γνωρίζουν την αληθινή ιστορία του.
Χάνδακας ή «Βενετία της Ανατολής»
Στα τέλη του 12ου αιώνα, οι Ιταλικές πόλεις, της Γένοβα, της Πίζα και της Βενετίας, είναι εκείνες που ελέγχουν πλέον το εμπόριο και τους θαλάσσιους δρόμους της Μεσογείου.
Από τις παραμονές της τέταρτης Σταυροφορίας η Κρήτη είχε τυπικά πάψει να ανήκει στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Οι Σταυροφόροι καταλαμβάνουν την Κωνσταντινούπολη η Βυζαντινή αυτοκρατορία διαμελίζεται. Ανάμεσα στα ανταλλάγματα που προσέφεραν στον ηγέτη της σταυροφορίας Βονιφάτιο, ήταν και το νησί της Κρήτης.
Ωστόσο στις 12 Αυγούστου του 1204 ο Βονιφάτιος πούλησε κοψοχρονιά την Κρήτη έναντι ευτελούς χρηματικού ποσού στη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου, με σκοπό να εξασφαλίσει την υποστήριξη της Βενετίας στη διαμάχη του με τον Λατίνο αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης.
Η Βενετία δεν έδειξε βιασύνη να κατοχυρώσει, ουσιαστικά, την κυριαρχία της στο νησί της Κρήτης.
Έτσι το 1206 Γενουάτες πειρατές με επικεφαλής τον Κόμητα της Μάλτας, Ερρίκο Πεσκατόρε, προσποιούμενοι τους εμπόρους, κατέλαβαν τον Χάνδακα και πιθανότατα κάποιες οχυρές θέσεις στην ευρύτερη περιοχή. Η εξέλιξη αυτή προκάλεσε την αντίδραση της Βενετίας, η οποία ωστόσο, παρά τις επανειλημμένες απόπειρες, δεν κατάφερε να εκδιώξει τους Γενουάτες από το νησί παρά μόλις το 1211.
Όπως εξήγησε, μιλώντας στην εκπομπή «Ιστορίες του Δρόμου» και τον Στέλιο Ζερβό, ο αρχαιολόγος Γιώργος Τζωράκης, οι Γενουάτες ήταν αυτοί που οχύρωσαν πρώτοι το Παλιόκαστρο και έπειτα ήρθαν οι Βενετοί.
Το πρώτο ουσιαστικά μέλημα του Πεσκατόρε ήταν να οχυρώσει το νησί. Ανάμεσα στα 14 φρούρια που έκτισε σε σύντομο χρόνο, το Παλαιόκαστρο θα πρέπει να είχε ιδιαίτερη σημασία εφόσον προστάτευε τον κόλπο όπου βρισκόταν η πρωτεύουσα του νησιού. Η σπουδαιότητα που απέδιδε στο κάστρο αυτό ο Πεσκατόρε, φαίνεται από το γεγονός ότι σε αυτό εκτυλίχθηκαν σημαντικότατες πράξεις του πολέμου με τους Βένετους, όταν προσπάθησαν να επανακτήσουν την Κρήτη.
Η σπουδαιότητα του Φρουρίου στο Παλαιόκαστρο
Οι Βενετοί ανακτούν το νησί το 1210. Τώρα το νησί ονομάζεται «Βασίλειο της Κρήτης» και πρωτεύουσα της είναι ο Χάνδακας ή «Βενετία της Ανατολής» όπως τον αποκαλούν.
Οι Βενετοί φέρνουν νέους αποίκους, στους οποίους δίνουν μεγάλες εκτάσεις γης ως φέουδα και άλλα προνόμια. Η κοινωνία οργανώνεται κατά τα φεουδαρχικά πρότυπα της Ευρώπης.
Με τα χρόνια ο τουρκικός κίνδυνος γίνεται όλο και πιο απειλητικός και έτσι οι Βενετοί ενισχύουν τις οχυρώσεις της Κρήτης.
Το φρούριο του Παλαιόκαστρου, εντάσσεται μέσα στο ένα ευρύτερο πρόγραμμα ανοικοδόμησης. Το νέο «Παλαιόκαστρο» χτίστηκε τα χρόνια 1573 - 1595.
Κρίνεται σκόπιμο να δημιουργηθούν τρεις ανισόπεδες «πλατείες» (piazze) προκειμένου το φρούριο να αποκτήσει επίπεδους χώρους.
Το σχέδιο του Φρουρίου
Στο σχέδιο που ζωγράφισε ο Φ. Μπαζιλικάτα γύρω στο 1618, αποδόθηκαν με αρκετή πιστότητα τα τρία επίπεδα του κάστρου μαζί με όλα τα κτίρια που κάλυπταν τις ανάγκες ενός τόσο σημαντικού φρουρίου. Η πρόσβαση προς την είσοδο γινόταν με πολύ ψηλά σκαλοπάτια που είχαν χαραχθεί πάνω στον βράχο. Η καμαρωτή πύλη (2Χ5 μέτρα) οδηγούσε στην κατώτερη πλατεία. Η πύλη αυτή βρίσκεται νότια και είναι η μοναδική πύλη σε κάστρο της Κρήτης, που είναι σκαλισμένη κατά το ήμισυ πάνω στο βράχο.
Βορειοανατολικά, και για να φαίνεται από μακριά, είναι ενσωματωμένος πάνω στην κεντρική τοιχοποιία ο φτερωτός λέοντας του Αγίου Μάρκου, αντίστοιχο έμβλημα βρίσκουμε στο Κάστρο του Κούλε.
Το φρούριο του Παλαιοκάστρου χτισμένο για να προστατεύει μαζί με τις οχυρώσεις του Χάνδακα τον κόλπο της Αμμουδάρας, βασίστηκε σε σχέδιο του αρχιστράτηγου Latino Orsini.
Η άλωση του Παλαιοκάστρου από τους Οθωμανούς αναφέρεται από τον Μ. Τζάνε - Μπουνιαλή, «Ο Κρητικός Πόλεμος (1645 - 1669)».
Η μελέτη ανάδειξης του Ενετικού Φρουρίου του Παλαιόκαστρου
Με τα χρόνια το κάστρο ερημώθηκε. Αφέθηκε και ρήμαξε. Η εικόνα που παρουσιάζει σήμερα είναι αποκαρδιωτική. Είναι άλλο ένα μνημείο που αφέθηκε στη μοίρα του και ο χρόνος το πληγώνει. Παραγνωρισμένο και μισό γκρεμισμένο ξεχάστηκε απ’ όλους.
Τα τελευταία χρόνια ο Δήμος Μαλεβιζίου σε συνεργασία με την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Παλαιοκάστρου είχαν ξεκινήσει τις διαδικασίες να ενταχθεί σε πρόγραμμα χρηματοδότησης και να ξεκινήσουν άμεσα οι εργασίες συντήρησης, ανάδειξης και αποκατάστασής του.
Τα σχέδια της μελέτης για την αποκατάσταση του Παλιόκαστρου ήταν εντυπωσιακά.
Στη μελέτη παρουσιάζονταν, τον Οκτώβριο του 2013, όλες οι προβλεπόμενες παρεμβάσεις που αποσκοπούσαν στη διάσωση του μνημείου, αλλά και οι τρόποι δημιουργίας των κατάλληλων συνθηκών που θα το έκαναν προσβάσιμο σε ντόπιους και ξένους επισκέπτες.
Αναλυτικότερα, προτείνονταν λύσεις για την ασφαλή πρόσβαση στο χώρο, η δημιουργία πεζογέφυρας καθώς και η κατασκευή όλων των υποστηρικτικών, λειτουργικών χώρων που απαιτούνταν, όπως κυλικείο, τουαλέτες, κλπ, ενώ μαζί με τη συντήρηση και ανάδειξη του μνημείου, προτεινόταν επίσης η συνέχιση της ανασκαφής, έτσι ώστε να αποκαλυφθεί ολόκληρο το φρουριακό συγκρότημα.
Ως επιπλέον κίνητρο επίσκεψης, προβλεπόταν η διαμόρφωση ειδικού χώρου διεξαγωγής πολιτιστικών εκδηλώσεων, στα πρότυπα άλλων ενετικών φρουρίων της Κρήτης.
Με τις υποδείξεις της αρχαιολογικής υπηρεσίας η μελετήτρια: Μουτσοπούλου Ευαγγελία, αρχιτέκτων µηχ. Ε.Μ.Π. / διπλ. ειδίκευσης: Προστασία Μνηµείων Ε.Μ.Π και ο συνεργάτης της Ζαχαράκης Γεώργιος, αρχιτέκτων µηχ. Ε.Μ.Π. κατέθεσαν την πρόταση - μελέτης στην αρμόδια εφορία αρχαιοτήτων Ηρακλείου, για υπογραφή και έγκριση για να σταλεί έπειτα στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο.
Δυστυχώς, η μελέτη αυτή καθυστέρησε για τρία ολόκληρα χρόνια να υπογραφεί.
Όταν τελικά ο φάκελος έφτασε στο ΚΑΣ μετά από τρία ολόκληρα χρόνια, είχαν λήξει οι χρηματοδοτήσεις τέτοιων μεγάλων έργων από την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Αυτή η αδικαιολόγητη καθυστέρηση, καταδίκασε το Παλιόκαστρο στην αφάνεια και στέρησε από το μνημείο μια καλή ευκαιρία για ανάδειξη, συντήρηση και αναστήλωση.
Δείτε την εκπομπή «Ιστορίες του Δρόμου» με τον Στέλιο Ζερβό πατώντας εδώ.
