Όταν πλατσουρίζετε στα νερά μιας ζεστής πισίνας ή χαλαρώνετε στη ζέστη ενός χαμάμ, σκεφτείτε ότι κάνετε ένα caldarium. Η κούρα ομορφιάς δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει και το στάδιο της... ψυχρολουσίας - στην κυριολεξία - κι εσείς αν θέλετε μπορείτε να δώσετε λατινικό ορισμό στην κρυοθεραπεία, ήτοι frigidarium. Τώρα, αν προτιμάτε τις μέσες-χλιαρές καταστάσεις, η σχετική ορολογία είναι tepidarium.
Όπως σωστά αντιληφθήκατε, έχετε μόλις ολοκληρώσει τη διαδικασία που ακολουθούσαν αιώνες πριν οι Ρωμαίοι στα φημισμένα λουτρά, που ακόμα και σήμερα εντυπωσιάζουν αρχαιολόγους και επισκέπτες των μνημείων αυτών με το μέγεθος και την πολυτέλειά τους. Και φυσικά, κάνοντας εκείνα που θεωρούνται τα στοιχειώδη ενός spa, ανακαλέστε στη μνήμη τις ρίζες αυτού του αναζωογονητικού... σπορ, σε μια πόλη που δίνει και τον ορισμό του. Τη Σπα στην περιφέρεια της Λιέγης, στο Βέλγιο. Η μικρή αυτή πόλη, διάσημη από τα ρωμαϊκά χρόνια για τα λουτρά της, ως Aquae Spadanae, απέκτησε ακόμα πιο μεγάλη φήμη το 18ο αιώνα, όταν καθιερώθηκε σαν η βασική λουτρόπολη της Ευρώπης, όπου σύχναζε όλη η “καλή κοινωνία” της Γηραιάς Ηπείρου.
Τυπική μορφή ενός αραβικού χαμάμ
Ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο Αλέξανδρος Δουμάς ακόμα και ο Καζανόβας ήταν από τους θαμώνες στα ιαματικά λουτρά της Σπα, απολαμβάνοντας τα οφέλη της ευεξίας σε όλες τις εκδοχές της, από το ζεστό νερό έως την αρωματοθεραπεία. Είναι χαρακτηριστικό για τη φήμη της πόλης ότι αποκαλείτο το «καφενείο της Ευρώπης». Οι πρόγονοι του σημερινού spa μπορούν να εντοπιστούν στην αρχαιότητα με την ανακάλυψη της θεραπευτικής αξίας των ιαματικών πηγών. Στα Ασκληπιεία της αρχαίας Ελλάδας, τα οποία ήταν αφιερωμένα στον θεό θεραπευτή, το τελετουργικό, εκτός των άλλων, περιελάμβανε και υδροθεραπεία, λόγος για τον οποίο τα ιερά-ιατρεία του Ασκληπιού ιδρύονταν κοντά σε πηγές και ποταμούς. Για τους αρχαίους Έλληνες, τα θερμά και τα ψυχρά λουτρά αποτελούσαν μέρος τόσο της καθημερινότητας όσο και του τελετουργικού.
Αναφορές στα ιαματικά νερά των πηγών καταγράφονται εμπεριστατωμένα από τον Ηρόδοτο, ενώ η υδροθεραπεία καθιερώθηκε ως αποτελεσματική θεραπευτική μέθοδος για πολλές ασθένειες από τον Ιπποκράτη. Στα αρχαιοελληνικά Γυμνάσια καταγράφονται τα πρώτα οργανωμένα λουτρά, που περιελάμβαναν μασάζ αλλά και χρήση αιθέριων ελαίων για τους αθλητές από τον 5ο π.Χ. αιώνα. Μάλιστα, τα πρώτα αυτά δημόσια λουτρά θεμελίωσαν και τη μετέπειτα διαδεδομένη ρωμαϊκή πρακτική των ψυχρών, θερμών και χλιαρών υδάτων στα γνωστά ως “βαλάνεια”. Αυτή η πρακτική μετεξελίχθηκε και τελειοποιήθηκε από τους Ρωμαίους, οι οποίοι ενέταξαν τις θέρμες στην καθημερινότητά τους, με την ευρεία χρήση του τσιμέντου (opus caementicium) να δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μεγάλες δημόσιες εγκαταστάσεις και τις καινοτομίες στην ύδρευση, με την κατασκευή υδραγωγείων και δικτύων να οδηγεί στην αρχιτεκτονική και μηχανική τελειότητα των λουτρών που εξαπλώθηκαν σε όλα τα μήκη και πλάτη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Αναπαράσταση των θερμών του Διοκλητιανού στη Ρώμη
Με την πάροδο των αιώνων, οι θέρμες αποτέλεσαν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας στη Ρώμη και στις επαρχίες της Αυτοκρατορίας, ακολουθώντας τις βασικές αρχές των αρχαίων Ελλήνων. Οι χώροι οργανώνονταν στο apodyterium, δηλαδή αποδυτήρια, και το frigidarium, δηλαδή το ψυχρό λουτρό. Λειτουργώντας ως χώροι υποδοχής, εισήγαγαν το “τελετουργικό” αυτού που αποκαλούμε σήμερα spa, με τους πολίτες να αλλάζουν ρούχα και να κάνουν το παγωμένο τους μπάνιο στην πισίνα που κυριαρχούσε στον μεγάλο ορθογώνιο χώρο, η οποία ονομαζόταν natatio. Ακολούθως, οι Ρωμαίοι πολίτες περνούσαν στην αίθουσα με το χλιαρό νερό, το tepidarium, για να προετοιμαστεί το σώμα τους προκειμένου να μπουν στο caldarium, την κατεξοχήν θερμή αίθουσα. Το caldarium, το οποίο ήταν προσανατολισμένο στα νοτιοδυτικά, ώστε να εκμεταλλεύεται τη θερμότητα του μεσημεριανού ήλιου, θερμαινόταν σε συνεχή βάση, με τους ατμούς να διοχετεύονται στους χώρους από τα υπόκαυστα (suspensurae). Επρόκειτο για υπόγειους χώρους με pilae, δηλαδή στυλίσκους, που επέτρεπαν στους ατμούς να διοχετεύονται και να θερμαίνουν τον χώρο και κυρίως την αίθουσα εφίδρωσης (laconica), ενώ αντίστοιχα κούφιοι ήταν και οι πλευρικοί τοίχοι, ώστε να περνούν οι ατμοί. Οι δε εστίες φωτιάς, που υπήρχαν στα υπόγεια, τα praefurnium, δε σταματούσαν ποτέ για να μην κρυώσει το caldarium. Τα περισσότερα από τα λουτρά ήταν πολυτελέστατα με εντυπωσιακή διακόσμηση από ψηφιδωτά, ακριβά μάρμαρα, έργα ζωγραφικής, τοιχογραφίες, αγάλματα (ανάμεσά τους βεβαίως και του Ασκληπιού) και περίτεχνους λύχνους για τον φωτισμό, ενώ η πληθώρα γυάλινων ρωμαϊκών μπουκαλιών, που ανακαλύπτονται σε αυτούς τους χώρους, μας διηγούνται τις φροντίδες που απολάμβαναν οι λουόμενοι με αιθέρια έλαια και αρώματα. Υπήρχαν, άλλωστε, ειδικοί χώροι γι’ αυτό, τα elaeotherium alipterium, όπου γινόταν η επάλειψη με τα έλαια, όπως βεβαίως το απαραίτητο γυμναστήριο, η palestra.
Αναπαράσταση των θερμών του Καρακάλλα
Τα λουτρά αποτελούσαν βασικό στοιχείο κάθε ρωμαϊκής πόλης, με πληθώρα από αυτά να έχουν εντοπιστεί και ανασκαφεί στην Κρήτη και τουλάχιστον τέσσερα, της Βυζαντινής όμως Εποχής, στο ιστορικό κέντρο του Ηρακλείου. Αποτελούσαν, δε, όχι μόνο χώρους συνδεδεμένους με ιαματικές πρακτικές αλλά και με τις κοινωνικές συναναστροφές, αφού εκεί οι Ρωμαίοι μάθαιναν τα νέα της ημέρας, έκλειναν σημαντικές συμφωνίες και βεβαίως χαλάρωναν. Ήταν δε τέτοια η σημασία τους στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, που η δημιουργία ενός πολυτελούς δημόσιου λουτρού ή η ανακαίνιση και συντήρησή του μπορούσε να αποτελέσει το πιο ασφαλές μέσο για την επανεκλογή τοπικών αρχόντων, ενώ βεβαίως εξασφάλιζε την εύνοια του λαού απέναντι στον εκάστοτε αυτοκράτορα.
Τα λουτρά άρχισαν να παρακμάζουν με την επικράτηση του Χριστιανισμού, για να επιστρέψουν σταδιακά στην καθημερινότητα των πολιτών από τον μεσαίωνα, ειδικά στην Κεντρική Ευρώπη, που έχει παράδοση λόγω των πολλών ιαματικών πηγών. Στο Βυζάντιο, η πρακτική των λουτρών, αν και παρέμενε δημοφιλής, εντούτοις δεν εντασσόταν στα πλαίσια της “καθωσπρέπει” κοινωνίας, ακολουθώντας ωστόσο την “αρχιτεκτονική” των ρωμαϊκών με τους τρεις διακριτούς χώρους, του ψυχρού, του χλιαρού και του θερμού, ενώ ο μουσουλμανικός κόσμος υιοθέτησε την πρακτική με τα γνωστά ακόμα και σήμερα “χαμάμ”.
Τα αραβικά χαμάμ χαρακτηρίζονται από μια κατασκευαστική ιδιαιτερότητα με τη δημιουργία διάτρητων θόλων, οι οπές των οποίων καλύπτονταν από πολύχρωμο γυαλί, με αποτέλεσμα οι αντανακλάσεις από το φως του ήλιου να δημιουργούν μια μοναδική ατμόσφαιρα μέσα στους χώρους. Το Ηράκλειο δεν αποτελούσε εξαίρεση στον κανόνα που ήθελε τα δημόσια λουτρά να αποτελούν βασικό στοιχείο της βυζαντινής κοινωνίας της εποχής, έστω και περιθωριοποιημένα από την “καλή κοινωνία”. Οι ανασκαφές στο ιστορικό κέντρο της πόλης στο διάβα των χρόνων έχουν αποκαλύψει τέσσερα λουτρά, τρία τουλάχιστον από τα οποία ήταν δημόσια. Επίσης, υπήρχαν πάμπολλα χαμάμ την περίοδο της οθωμανικής κατάκτησης, τόσο δημόσια όσο και ιδιωτικά.
Οι θέρμες του Καρακάλλα
Οι πιο εντυπωσιακές θέρμες σε ολόκληρη την ιστορία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν εκείνες του Καρακάλλα, στη Ρώμη, τόσο λόγω μεγέθους όσο κυρίως της περίτεχνης και πολυτελούς διακόσμησής τους. Ακόμα και σήμερα, τα “λείψανα” του τεράστιου συγκροτήματος προκαλούν δέος. Η κατασκευή των δημόσιων λουτρών του Καρακάλλα ξεκίνησε το 212 μ.Χ. και ολοκληρώθηκε το 216 μ.Χ., οπότε και εγκαινιάστηκαν οι θέρμες. Είναι δε χαρακτηριστικό για το μέγεθος του εγχειρήματος ότι για τα λουτρά εργάστηκαν 9.000 εργάτες, ενώ κατασκευάστηκε μια ειδική διακλάδωση του γνωστού υδραγωγείου της Ρώμης, του Άκουα Μάρτσια, προκειμένου να υδροδοτηθούν.
Ό,τι απομένει σήμερα από το Caldarium των θερμών του Καρακάλλα στη Ρώμη
Οι μόνες θέρμες που κατάφεραν να ξεπεράσουν σε μέγεθος εκείνες του Καρακάλλα ήταν τα λουτρά του Διοκλητιανού, τα οποία εγκαινιάστηκαν το 306 μ.Χ. και σώζονται σε ικανοποιητική κατάσταση. Ενδεικτικό είναι, επίσης, το ότι οι θέρμες του Καρακάλλα, τις οποίες επισκέπτονταν κατά μέσο όρο 8.000 Ρωμαίοι την ημέρα, μπορούσαν να εξυπηρετήσουν ταυτόχρονα 1.500 λουόμενους. Τα λουτρά ήταν καταστόλιστα από έργα τέχνης, πολλά από τα οποία ήρθαν στο φως από τις ανασκαφές που ξεκίνησαν τον 16ο αιώνα, ανάμεσά τους το σύμπλεγμα του Ηρακλή και του ταύρου, γνωστού ως Φαρνέζε.
Οι θέρμες του Καρακάλλα σταμάτησαν να λειτουργούν το 537, με την καταστροφή των υδραγωγείων από τους Γότθους, ενώ κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα, όπως συνέβη με όλα τα αρχαία μνημεία της Ρώμης, λεηλατήθηκαν, με το δομικό υλικό να χρησιμοποιείται σε δεύτερη χρήση. Το μνημείο απογυμνώθηκε από τα μάρμαρα, ενώ οι κίονες διαλύθηκαν για να αφαιρεθούν οι μεταλλικοί τους σύνδεσμοι. Ό,τι απέμεινε μετατράπηκε σε κατοικίες, πανδοχείο, ακόμη και νεκροταφείο.
Ακόμα και σήμερα τα λείψανα του τεράστιου συγκροτήματος των θερμών του Καρακάλλα στη Ρώμη προκαλούν δέος
