Σαν σήμερα πριν από 153 χρόνια πέθανε μία μεγάλη ηγετική μορφή της Ελληνικής Επανάστασης, ο Γιάννης Μακρυγιάννης. «Έλα στην ζωή μας πίσω, το στραβό να κάνεις ίσο», γράφει ο στιχουργός καί ποιητής Νίκος Γκάτσος. Σε ποιόν απευθύνεται; Στον «μπάρμπα Γιάννη Μακρυγιάννη». Τον ατρόμητο πολέμαρχο, τον αληθινό δημοκράτη, τον πιστό χριστιανό.
Το πραγματικό του όνομα ήταν 'Ιωάννης Τριαντάφυλλου, αλλά τον ονόμασαν Μακρυγιάννη γιατί ήταν πολύ ψηλός, μακρύς. Γιάννης Μακρυγιάννης. Ο αγράμματος σοφός! Γεννήθηκε στο μικρό χωριό Αβορίτη Δωρίδος το έτος 1797. Σε ηλικία 23 χρόνων μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Συμμετείχε στον απελευθερωτικό αγώνα, πολεμώντας πρώτα στην Ήπειρο και την Ρούμελη και αργότερα στην Αθήνα και τον Μοριά.
Μετά την απελευθέρωση υπήρξε πρωταγωνιστής για την απόκτηση Συντάγματος από το νεοσύστατο Κράτος. Επίσης μετά τον Αγώνα, σε μεγάλη ηλικία, μόνος του, αυτοδίδακτος έμαθε λίγη γραφή και ανάγνωση.
Το έτος 1853 καταδικάστηκε σε θάνατο για «συνωμοσία» κατά του Βασιλέως Όθωνος, ή ποινή του στην συνέχεια μετετράπη σε ισόβια και μετά από ένα χρόνο αποφυλακίστηκε. Επί βασιλέως Γεωργίου A' εγένετο αντιστράτηγος. Πέθανε ειρηνικά, πιστός χριστιανός, το έτος 1864 στην Αθήνα, σε ηλικία 67 χρόνων.
Το έτος 1846 έγραψε τα «Απομνημονεύματά» του, πολύτιμη ιστορική πηγή, με το «απελέκητό» του, όπως ο ίδιος το χαρακτηρίζει, γράψιμό του. 'Ένα έργο με γλώσσα απλή, λαϊκή, ολιγογράμματου ανθρώπου, γεμάτο όμως με πίστη στον Θεό, αγάπη για την Πατρίδα και σωστές -διαχρονικές ως απεδείχθη- παρατηρήσεις για τα καλά και τα ελαττώματα της Φυλής μας. Γράφει μία μεγάλη αλήθεια. «Χωρίς αρετή, πόνο εις την πατρίδα και πίστη εις την Θρησκεία, Έθνη δεν υπάρχουν».
Σημειώνει ακόμη μία μεγάλη αλήθεια. «Το φιλότιμο δεν φτάνει για να πάει κανείς μπροστά». Γιατί; Διότι οι Έλληνες έχουμε φιλότιμο, αλλά πρέπει ακόμα να «είμαστε εις το εμείς και όχι εις το εγώ». Ναι, «τούτην την Πατρίδα την έχουμε ούλοι μαζί και σοφοί και αγράμματοι και στρατιωτικοί και μικρότεροι άνθρωποι».
Δεν δίστασε να στηλιτεύσει άρχοντες, συμπολεμιστές και πολιτικούς, πού οδήγησαν την μικρή τότε γεωγραφικά Χώρα μας σε νέες περιπέτειες. Αγανακτεί και χωρίς βέβαια να το πιστεύει, καθ' υπερβολήν γράφει: «Αν μας έλεγε κανένας αυτήν τη λευτεριά όπου γευόμαστε, θα παρακαλούσαμε τον Θεό να μάς αφήσει μέ τούς Τούρκους, όσο να γνωρίσουν οι άνθρωποι τι θα ειπεί Πατρίδα, τί θα ειπεί Θρησκεία. τί θα ειπεί αρετή και τιμιότητα».
Αλλού καταγράφει ελαττώματα πού δυστυχώς διέτρεξαν όλον τον χρόνον από επανασυστάσεως του Ελληνικού Κράτους, μέχρι σήμερα. «Τις πρόσοδες(=τα έσοδα) της Πατρίδας τις κλέβομεν, από υποστατικά δεν της αφήνομεν τίποτας, ένα βάνομεν εις τό Ταμείον, δέκα κλέβομεν.». Για τούς ανάξιους της Εξουσίας γράφει: «Τέτοιοι μπαίνουν εις τα πράγματα, τέτοιους συντρόφους βάνουν. Οι περισσότεροι αγωνιστές και οι χήρες και ορφανά δυστυχούν. Πολυτέλεια και φαντασία εγεμίσαμεν. Οι δανεισταί μάς ζητούν τα χρήματά τους, λεπτό δεν τούς δίνομεν και κάνουν έπέμβασιν εις τα πράγματά μας. Και ποτές δέν βρίσκομεν ίσιον δρόμον. Ό Θεός να κάμη το έλεός Του».
Διαπιστώσεις για την εποχή του, που δυστυχώς διαιωνίζονται στον τόπο μας και ισχύουν μέχρι και τις ήμερες μας. «Ό Θεός να κάμη το έλεός Του» και το παράδειγμα και οι παρακαταθήκες τού Μακρυγιάννη και άλλων σπουδαίων και αγνών Ελλήνων, ας γίνουν επί τέλους αποδεκτές από εμάς, τους σημερινούς «Έλληνες, ώστε το στραβό να το κάμωμεν Ίσιο»!
Ο Μακρυγιάννης ως σημερινό πρότυπο
Ο φιλόλογος Γεώργιος Κ. Έξαρχος γράφει για τον υπερασπιστή του γένους Μακρυγιάννη ως σημερινό πρότυπο
Αν ποτ? το?τος ? δύσμοιρος τόπος ?ναδείξει πέντε-δέκα νεοέλληνες, σίγουρα ? Μακρυγιάννης θ? καταταχθ? ?νάμεσά τους. ? ρουμελιώτης στρατηγ?ς ?ποτελε? τ?ν ?νσάρκωση το? Ρωμηο? σ? το?τον τ?ν τόπο. Πρόκειται γι? μία ?π? τ?ς ?γνότερες κα? ?ρωικότερες μορφ?ς πο? συνετέλεσαν στ? «θα?μα» το? '21, προσωπικότητα ?νιδιοτελ?, ?λληνορθόδοξη, μ? ?κδηλη τ? λαϊκ? ε?λάβεια.
?λα α?τ? δ?ν θ? μ?ς ?ταν γνωστά, ?ν ? γεννα?ος στρατηγ?ς δ?ν συνέγραφε τ? ?κπληκτικ? κείμενο τ?ν ?πομνημονευμάτων του. Σ? α?τ? τ? ?ργο ? Μακρυγιαννης σημειώνει ?ναμνήσεις κα? κρίσεις ?π? τ? χρόνια τ?ς ?πανάστασης ?ως τ? ?τος 1851. Τ? ?ργο α?τ? ? ?γωνιστ?ς τ? φύλαγε σ? χειρόγραφες σημειώσεις στ?ν κ?πο το? σπιτιο? του.
? Γ. Βλαχογιαννης τ? 1904 ?ξέδωσε, ?φο? βεβαίως πρ?τα μετέγραψε τ? ?ργο το? Στρατηγο?. ?στόσο τ? ?ργο α?τ? θ? ?μενε περαιτέρω στ?ν ?φάνεια, ?ν ? Γ. Σεφέρης, τ? 1943, δ?ν διέγειρε μέσα ?π? ?ρθρα κα? ?ργασίες του τ? ?νδιαφέρον ?χι μόνο μεγάλου κύκλου διαννοουμένων, ?λλ? κα? το? ε?ρυτέρου κοινο? γι? τ?ν Μακρυγιάννη. ? νομπελίστας μας ποιητ?ς γράφει: «τ? Α κα? τ? Ω στ?ν ζω? μου ε?ναι ? Μακρυγιάννης…».
? Σεφέρης, λοιπόν, τολμ? ν? ταυτίση τ?ν Στρατηγ? μ? το?ς ?ρχαίους ?λληνες συγγραφε?ς, κα? θεωρε? π?ς τ? ?πομνημονεύματα ε?ναι μαζ? μ? τ?ν Παπαδιαμαντη τ? μεγαλύτερο κατόρθωμα το? πεζο? λόγου στ?ν νέα ?λληνική. ? Κ. Ζουράρις ?ποστηρίζει «…??ν τ? γραπτό του ε?χε γραφ? σ? μία ?ποχ? ?που ? ?λληνικ? γλ?σσα κα? ? ?λληνικ? γραμματεία θ? ε?χαν τ?ν ?δια καθολικότητα ? ο?κουμενικότητα μ? τ?ν ?ποχ? τ?ς κλασσικ?ς ?λλάδας, τότε ? Μακρυγιάννης θ? ?βάραινε τ? ?διο -?π? τ?ν ?ποψη τ?ς ?πιστημονικ?ς ?γκυρότητας κα? τ?ς διαμορφώσεως τ?ν σχημάτων τ?ς πολιτικ?ς- μ? τ?ν παγκόσμιο Θουκυδίδη [1]».
Τ? 1983 ?να ?λλο χειρόγραφο τετράδιο βλέπει τ? φ?ς τ?ς δημοσιότητας. Στ? «?ράματα κα? Θαύματα» ? Μακρυγιάννης περιγράφει προσωπικ? βιώματα κα? ?γιοπνευματικ?ς ?μπειρίες μέσα ?π? τ?ν καθημερινότητα. Τ? δεύτερο α?τ? «πόνημα» το? Στρατηγο? καταδεικνύει περίτρανα π?ς ? ?διος ?ταν φορέας τ?ς Κολλυβαδικ?ς ?σκητικ?ς ?ρθοδόξου Παραδόσεως (μαζ? μ? τ?ν Παπουλάκο κα? τ?ν Κοσμ? Φλαμιάτο) κα? ?ξιος συνέχιστ?ς το? ?γίου Νικόδημου, το? ?γίου Μακαρίου Νοταρ?, το? Κωνσταντίνου Ο?κονόμου το? ?ξ Ο?κονόμων κα? ?λλων.
? Μακρυγιάννης γεννήθηκε πάμπτωχος κα? ?πέζησε στ? τέσσερα του χρόνια καθαρ?ς ?π? θα?μα. ?ταν «?πρεπε» μετ? ?π? «νουθεσίες» συγχωριαν?ν της ? μάνα του ν? τ?ν ?φήση μ?ς στ? δάσος γι? ν? σωθ? ? ?δια κα? ?λο τ? χωριό ?ξαιτίας τ?ν κλαμάτων το? τετράχρονου Γιαννάκη, α?τ? προτίμησε ν? παραμείνη μ? τ? παιδί της κι ?ς πέθαιναν μαζί. Γι' α?τ? θ? π? ? ?διος ?ργότερα, «? μητέρα μου κα? ? Θε?ς μ?ς ?σωσε». ?χι ?τι ? μάννα του ?ταν ?νώτερη ?π? τ?ν Θεό, ?λλ? ?πως λένε κα? ο? Πατέρες τ?ς ?κκλησίας, πρέπει κάποιος ν? ?χη τ?ν δεκτικότητα τ?ς Χάριτος, ο?τως ?στε ν? ?νεργήση ? Θεός, ?λλι?ς ? ?διος ε?ναι «?νήμπορος» ?πειδ? σέβεται τ?ν ?λευθερία μας. Α?τ? ? φράση το? Μακρυγιαννη δείχνει κα? τ?ν πρακτικ? κα? βιωματικ? θεολογία πο? κάτειχε ? στρατηγός. ? μάννα του λοιπόν, ?ταν τ? πηγα?ο πρότυπό το? Μακρυγιάννη. Το? ?νστάλλαξε τ?ν Πίστη κα? τ?ν Προσευχ? στ? Ζωή του. Α?τ? τ?ν καλ? «συνήθεια» τ?ς προσευχ?ς κληρονόμησε βεβαίως ?π? τ?ν μάννα του. Ε?ναι γνωστ?ς ο? συμφωνίες του μ? τ?ν ?ηγιάννη. Δεκατεσσάρων χρόνων παιδ? βρέθηκε στ? βουν? σ? ?να πανηγύρι κλέφτικο. Πάνω στ? πανηγύρι π?ρε τ? ?ρματα το? ?φεντικο? του κα? τ? φόρεσε. ?ταν τ?ν ε?δε ν? φορ? τ? σύνεργα τ?ς ?λευθερίας τ?ν «?σπασε» στ? ξύλο, ?πειδ? τ? «μαγάρισε». ? Μακρυγιάννης ?ρχισε ν? κλαίη μ? λυγμούς, ?χι ?πειδ? δ?ν ?ντεξε τ? ξύλο, ?λλ? ?πειδ? τ?ν θεώρησε ?νάξιο ν? φορ? ?ρματα. Τρέχοντας τότε στ? ε?κόνισμα το? ?ϊ-Γιάννη το? λέει, ε?δες τί ?παθα. ?ν μ? βοηθήσης κα? πάρω δικά μου ?ρματα, θ? σο? φέρω ?να μεγάλο καντήλι ν? φωτίζη. ?τσι κα? ?γινε.
Σ? ?λικία 17 ?τ?ν ?ταν ?νας ?κατομυριο?χος πωλητ?ς σιτηρ?ν. ?π? α?τ? μόνο μπορο?με ν? ?ντιληφθο?με τ? κοφτερ? μυαλό του, πο? ?ν κα? τίμιος ?κανε τόσο μεγάλη περιουσία. Καθ' ?λη τ? διάρκεια τ?ς ?παναστάσεως «διηύθυνε» τ? δικό του ?σκέρι ?π? ρουμελι?τες, πο? χρηματοδοτο?σε μό- νος του! ? Μακρυγιαννης δ?ν μπορο?σε καμμία στιγμ? ν? μείνει ?εργος, ?κόμη κα? μ?ς στ? φωτι? το? πολέμου! ?ταν ε?ρισκε ε?καιρία ?φηνε γι? λίγο τ? γιαταγάνι καί… πήγαινε γι? μεροκάματο! Κάπως ?τσι λοιπ?ν ?μαθε κα? γράμματα. Διηγε?ται ? ?διος: «? σταθμός μου ε?ναι ?δ? ε?ς ?ργός. Κάθομαι κα? ?γρικι?μαι μ? τ?ν Κυβέρνηση κα? παντο? ε?ς τ?ς ?παρχίες μ' ?ρχ?ς κι ?ξιωματικο?ς κα? ?ποτε κάνει χρεία, φέρνω κα? γύρα σ? ?λα τ? μέρη α?τ? δι? τ?ν γενικ? ?συχία ξακολουθ? τ? χρέη μου καθήμενος τ?ν περισσότερον καιρ?ν ?δ?.
Κα? γι? ν? μ?ν τρέχω ε?ς το?ς καφενέδες κα? σ? ?λα τοιο?τα κα? δ?ν τ? συνηθ? -(?ξερα ?λίγον γράψιμο, ?τι δ?ν ε?χα πάγει ε?ς δάσκαλο ?π? τ? α?τία ?που θ? ξηγηθ?, μ?ν ?χοντας το?ς τρόπους) περικαλο?σα τ?ν ?να φίλον κα? τ?ν ?λλον κα? μ' ?μαθαν κάτι περισσότερο ?δ? ε?ς ?ργος, ?που κάθομαι ?νεργος. ?φο? λοιπ?ν καταγίνηκα ?να δύο μ?νες ν? μάθω ?το?τα τ? γράμματα ?που βλέπετε, ?φαντάστηκα ν? γράψω τ?ν βίον μου… δ?ν ?πρεπε ν? ?μπω ε?ς α?τ?ν τ? ?ργον ?νας ?γράμματος…». ? Στρατηγ?ς ?μαθε γράμματα μέσα σ? δύο μ?νες! Τόσο ?ξυδερκ?ς νο?ς ?ταν. Τ? ?ξιοσημείωτο ?μως ε?ναι π?ς δ?ν σύχναζε στ?ν «?λεύθερο» χρόνο του στο?ς καφενέδες, ?λλά ?θελε ν? κάνει κάτι πι? δημιουργικό, ν? μάθη γράμματα! ?λήθεια πόσο διαφέρει ? μπαρμπα-Γιάννης ?π? το?ς Νεοέλληνες…
?να ?λλο χαρακτηριστικ? πο? διακατε?χε τ?ν Μακρυγιάννη ?ταν κα? ? α?τοθυσία του, πο? συνοδευόμενη μ? τ? λεβεντιά του ?κανε «θαύματα». Βρισκόμαστε στ?ν πι? κρίσιμη καμπ? το? ?γ?να. Τ? Μεσολόγγι ?χει πέσει, ? ?μπρα?μ σπέρνει τ?ν τρόμο κα? τ?ν πόνο στ?ν Μωρι?. ?ν ? ?μπραήμ (τ?ν ?πο?ο ?ποβοηθο?σαν Γάλλοι ?ξιωματικο? μαζ? μ? τ? πυροβολικ? τους) κατελάμβανε τ? Ναύπλιο ? ?γ?νας θ? ?θεωρε?το λ?ξας. Τότε ? Μακρυγιάννης παίρνει τ?ν ?πόφαση ν? τ?ν ?ντιμετωπίση μ? 350 παλληκάρια στο?ς Μύλους. Λίγο πρ?ν ?π? τ?ν μάχη ε?χε μία συνομιλία μ? τ?ν Γάλλο ναύαρχο Δεριγνύ. «?κε? ?πού 'φτιαχνα τ?ς θεσες ε?ς το?ς Μύλους ?ρθε ? Ντερν?ς ν? μ? ?δ?. Μο? λέγει: Τί κάνεις α?το?; Α?τ?ς ο? θέσες ε?ναι ?δύνατες. Τί πόλεμο θ? κάνετε μ? τ?ν Μπραΐμη α?το?; Το? λέγω: ε?ναι ?δύνατες ο? θέσεις κα? ?με?ς, ?μως ε?ναι δυνατ?ς ? Θε?ς ?που μ?ς προστατεύει, κα? θ? δείξωμεν τ?ν τύχη μας σ' α?τ?ς τ?ς θέσες τ?ς ?δύνατες. Κι ?ν ε?μαστε ?λίγοι ε?ς τ? πλ?θος το? Μπραΐμη, παρηγοριόμαστε μ' ?ναν τρόπον, ?τι ? τύχη μ?ς ?χει το?ς ?λληνες πάντοτε ?λίγους. ?τι ?ρχ? κα? τέλος, παλαιόθεν κα? ?ς τώρα ?λα τ? θερι? πολεμο?ν ν? μ?ς φ?νε κα? δ?ν μπορο?νε, τρ?νε ?πό μ?ς κα? μένει κα? μαγιά. Κα? ?λίγοι ?ποφασίζουν ν? πεθάνουν, κα? ?ταν κάνουν α?τείνη τ?ν ?πόφασιν, λίγες φορ?ς χάνουν κα? πολλ?ς κερδαίνουν. ? θέση ?πού ε?μαστε σήμερα ?δ? ε?ναι τοιούτη κα? θ? ?δο?μεν τ?ν τύχη μας ο? ?δύνατοι μ? το?ς δυνατούς. «Τρ? μπιεν» μο? λέγει κι ?ναχώρησε ? ναύαρχος». ? Μακρυγιαννης σ?ν ?λλος Δαυίδ νικ? τ?ν Γολιάθ. ? Πίστη του στ?ν Θε? τ?ν ?κανε ν? μεγαλουργήση. Παρολίγον ?μως ν? χάση τ? χέρι του, τ? ?πο?ο χτυπήθηκε σοβαρά. ?λλο ?να παράσημο γι? τ?ν γεννα?ο Στρατηγό. «?χω δύο πληγ?ς ε?ς τ?ν κεφαλήν, ?λλην ε?ς τ?ν λαιμόν, ?λλην ε?ς τ?ν χείρα, ?τις δ?ν ?χει κόκκαλα, ?λλην ε?ς τ?ν πόδα κα? ?λλην ε?ς τ?ν γαστέρα κα? ε?μαι ζωσμένος μ? τ? σιδερ? κα? φυλάττω τ? ?ντερα ?ντ?ς α?τ?ς… α?τ?ς τ?ς πληγ?ς τ?ς ?λαβα δι? τ?ν πατρίδα κα? ?ταν ?λλάζη ? καιρός, ο? δριμύτατοι πόνοι μ? κάνουν παράφρονα…».
?μως ? Μακρυγιαννης στ?ν ?γ?να δ?ν ?π?ρξε μόνο γεννα?ος πολεμιστ?ς μ? κα? σώφρων κα? τίμιος συνάνθρωπος. Ε?ναι γνωστ?ς πλέον urbi et orbi ο? μηχανορραφίες πολλ?ν πολιτικ?ν ?ναντι τ?ν στρατιωτικ?ν. ?ν κα? ? Μακρυγιάννης τάχθηκε μ? τ?ν πλευρ? τ?ν πρώτων, ?στόσο δ?ν παραλείπει ν? ?ντιμάχεται κάθε τους ?τιμία κα? ?διοτέλεια. Στ?ν «δελεαστικ?» πρόταση το? Κωλέττη πρ?ς τ?ν Γκο?ρα ν? σκοτώση τ?ν καπετάνιο του, τ?ν ?δυσσέα ?νδρο?τσο, μ? ?ντάλλαγμα χρήματα κα? τ?ν ?ρχηγία τ?ς Λειβαδι?ς, ? Γκο?ρας τ? σκέφτεται. ? Μακρυγιάννης τότε λέει στ?ν Γκο?ρα: «τώρα βάνουν ?σένα ν? σκοτώσης τ?ν Δυσσέα, α?ριο θ? βάνουν ?μένα ν? σκοτώνω ?σένα. Κα? ν? τ? καρτερ?ς! Κι ?τζι θ? μ?ς φ?νε ?λους». ? Μακρυγιάννης ?πεισε μία-δύο φορ?ς τ?ν Γκο?ρα ν? μ?ν προχωρήση στ? ?γκλημα, τελικ? ?μως ? τελευτα?ος κάμφθηκε ?π? τ?ν Κυβέρνηση. Τότε ? Μακρυγιάννης ?ν? βρισκόταν μαζί του μ?ς στ?ν ?κρόπολη πο? ?πολιορκε?το το? λέει ?νάμεσα στ? πολλ?: «Θυμήσου πόσα σο? ε?πα ε?ς τ?ν ?γόργιανη, ?τι θ? μ?ς βάλουν ν? σκοτώνωμεν ? ?νας τ?ν ?λλον. Τότε μ' ?κουσες, δ?ν τ? κάμες, ?στερα ?γινε. Τώρα ?μως ν? γνωρίσης το?ς φίλους σου κα? το?ς ?πατε?νες. Δ?ν πλουταίνει ? ?νθρωπος μ? χρήματα μοναχά, πλουταίνει κι ?π? τ? καλά του ?ργα.
Δάκρυσαν τ? μάτια το? καημένου, τ?ν ?τυπτε ? συνείδησή του δι? τ? κάμωμα ?πουκαμεν ε?ς τ?ν Δυσσέα. Μο? ε?πε: ?ν ζήσω κα? ?βγω ?ξω, δ?ν θέλω ματαξέρει ?π? α?το?ς το?ς μπερμπάντες. Κα? τ? χρήματα, μο? ε?πε, καταγίνομαι ν? φκιάσω τ?ν διαθήκη μου κα? θ? κάμω σχολε?α κι ?λλα καλ? δι? τ?ν πατρίδα. Κα? θ? ?φήσω ?λων ?σ?ς τ? μερίδιόν σας. -Νά ζήσης ν? τ? χαρ?ς ?δελφέ, κα? ν? κάμης καλ? πράγματα δι? τ?ν πατρίδα, ν? βγάλης α?τ?ν τ?ν λεκ? ?π? πάνου σου, ?τι ?ποιος σ? ?χει φίλο λυπ?ται. ?γω δ?ν θέλω ?π? μέρους μου τίποτα».
? Μακρυγιάννης σκέπτεται, ?νεργε? κα? πράττει πάντοτε σ?ν καλ?ς πατριώτης. Πρ?τα ?μως προσεύχεται. Ε?ναι γνήσιο τέκνο κα? «μαθητ?ς» τ?ν κολλυβάδων πατέρων. ? ε?λάβεια κα? ? Πίστη του δ?ν ε?ναι καρπ?ς ?δεολογήματος, ?λλ? βίωμα κα? καθημεριν?ς τρόπος ζω?ς. Τ? μυστήρια κα? ? Λατρευτικ? ζω? τ?ς ?κκλησίας ε?ναι ? δύναμη ?π? ?που ?ντλο?ν ? Στρατηγ?ς κα? ? ο?κογένειά του τεράστια ψυχικ? ?ποθέματα: «τ? μεσάνυχτα περν?ντας ?στειλα κα? π?ρα τ?ν παπ? κα? μ?ς ξεμολόγησε κα? λειτούργησε κα? μεταλάβαμε». Γράφει ?λλο? στ? «?πομνημονεύματα»: «Σήμερα Παρασκευή, ?γω- νίστηκα ?ρκετ?ς ?ρες κα? μ? ?μαρτωλ? δάκρυα, τ?ς ?λλες μέρες κάνω τέσσερις ?ρες, α?γ? κα? βράδυ, ε?ς τ?ν προσευχή μου, κα? ?ταν θ? φύγω ?ξω ?π? τ? σπίτι μου, κα? ?ταν θ? γυρίσω, κα? ?ταν θ? ?ποφάγω». Στ? δεύτερό του βιβλίο σημειώνει μ? παιδικ? ?θωότητα κα? χωρ?ς ?χνος ταπεινολογιας «Ε?πα, τ?ν Μεγάλη Τετράδη κα? τ?ν Μεγάλη Παρασκευή, ν? κάμω α?τ?ς τ?ς δύο μέρες ?π? τρε?ς χιλιάδες τρακόσες μετάνοιες τ? μεριόνυχτον… ?λλο τίποτας δ?ν ?χω ν? ε?χαριστήσω (τ?ν Θεόν), μόνον κα? μόνον τ?ν ?μαρτωλή μου προσευχή, α?γ? κα? βράδυ ?π? χίλιες τρακόσες μετάνοιες κα? ?κατ? μ? τ? κομπολόγι, κα? ?,τι μπορέσω ?ταν θ? πάγω ε?ς τ?ν δουλει? μου κα? ?ταν γυρίσω ?πίσω, ν? τ?ν ε?χαριστήσω ? ?μαρτωλός».
Τ? 1941 ? Γ. Βλαχογιάννης, ?ταν ?δειξε τ? «?ράματα κα? Θάματα» στ?ν Γ. Θεοτοκά, το? ε?χε πε? κατ? λέξη: «ε?ναι τ? ?ργο ?ν?ς τρελλο?». Κα? ? Λίνος Πολίτης προλογίζοντας τ?ν ?κδοση α?τ? σημειώνει: «? ?νοχλητικ? γι? μ?ς θρησκοληψία το? γερασμένου πι? Μακρυγιάννη [2] ». Βέβαια κα? ? Πολίτης κα? ? Θεοτοκ?ς κα? ? Βλαχογιάννης δ?ν μπορο?ν ν? κατανοήσουν τ?ν ε?λάβεια το? πιστο? λαο? τ?ς Τουρκοκρατίας, ?φο? ο? ?διοι σπουδαγμένοι στ? Δύση κα? ?ρχόμενοι κατόπιν στ?ν ?λλάδα (μ? ?λες τ?ς συνέπειες το? ?λλαδισμο?, ?τοι τ? ψευτορωμαίικο κατ? Πατρο-Κοσμ?) κομίζουν ?ντιλήψεις κα? νοοτροπίες ξένες πρ?ς τ? Ρωμηοσύνη. Μόνο ?σοι ?χουν ?μπειρία τ?ς ?συχαστικ?ς παραδόσεως, πο? διασώζεται στ?ς λαϊκ?ς πρακτικές, μπορο?ν ν? κατανοήσουν τ?ν δυναμική τ?ς Πίστεως μέχρι τ?ν 19ο α??να. Παρόμοιες καταστάσεις παλαισμάτων κα? Νοερ?ς Προσευχ?ς συναντο?με σ? ?στορίες το? γεροντικο? παλαιότερα καθ?ς και στ?ν Γέροντα ?ωσήφ τ?ν ?συχαστή, πι? πρόσφατα. ? Άγιος Παΐσιος ε?χε πε? γι? τ?ν Μακρυγιάννη «? Μακρυγιαννης ζο?σε πνευματικ?ς καταστάσεις. ?ν γι- νόταν καλόγερος, πιστεύω ?τι ?π? τ?ν Μ. ?ντώνιο δ?ν θ? ε?χε μεγάλη διαφορά. Τρε?ς χιλιάδες μετάνοιες ?κανε κα? ε?χε κα? τραύματα κα? πληγές. ?νοιγαν ο? πληγές του, ?βγαιναν τ? ?ντερά του, ?ταν ?κανε μετάνοιες, κα? τ? ?βαζε μέσα. Τρε?ς δικ?ς μου μετάνοιες κάνουν μία δικ? του. ?βρεχε τ? πάτωμα μ? τ? δάκρυά του. ?με?ς, ?ν ?μασταν στ?ν θέση του, θ? πηγαίναμε στ? νοσοκομε?ο ν? μ?ς ?πηρετο?ν. Θ? μ?ς κρίνουν ο? κοσμικοί [3] !».
?να ?λλο γνώρισμα πο? χαρακτηρίζει τ?ν Μακρυγιάννη ε?ναι ? ?κρα τιμιότητά του. Μ?ς διασώζει ? ?διος ?να περιστατικ? ?που ?πιασε κάποιον προύχοντα τ?ς ?ποχ?ς ν? κλέβη. ? Στρατηγ?ς τ?ν πιάνει ?π' α?τοφώρ?! «?σο ν? σ' ?πολύσω,» το? ε?πα, θ? τρ?με μαζί». ?γ? ε?χα ?νάγκη ν? τ?ν βαστήσω μαζί μου πέντ'-?ξι ?μέρες, ν? μάθω γνώση α?τόν, ν? μ? ματακλέψη ξένα χρήματα, κα? ν? λάβουν προσοχ? ο? ?λλοι. Τ? παζάρι ε?ς τ?ν ?θήνα, ?που συνάζονται τ? χωρι? κι' ?λλος κόσμος κα? ψωνίζουν, γίνεται τ?ν Δευτέρα, τ?ν κλέφτη τ?ν ?πιασα τ?ν Τρίτη τ?ν ε?χα ?νάγκη ?ξι μέρες ?ς τ?ν Δευτέρα. Τ?ν π?ρα, ?φο? ?λαβα τ? χρήματα σωστ? κα? τά 'δωσα το? ?νθρώπου ?πού τ? 'χασε, κα? φάγαμε ψωμ? κατ? τ?ν συνφωνίαν μας. Το? φκειάνω κ' ?να γκιουλ? ?ς πέντε ?κάδες κα? βάνω ?πάνου ε?ς τ?ν γκιουλ? α?τ?. ?ποιος θέλει ν? κλέβη, καθ?ς ? ?φεντειά του ?ς τηράγη τ?ν ?διον κι' ?ς «κλέβη ?ποιος ?γαπάη». Το? πέρασα ε?ς τ?ν λαιμ?ν τ?ν γκιουλέ, κα? τ? γράμματα ?πάνου, τ?ν π?γα ε?ς τ?ν μέση τ? παζάρι, ?που 'ναι ? καμάρα το? παζαριο?, τό 'δωσα μόνος μου ?κατ? ξυλι?ς κα? καμπόση ?ρα κρεμασμένος ?π? τ? χέρια -?τι ?κε?να ?κλεψαν.
Τ?ν κατέβαζα, πηγαίναμε τρώγαμε ψωμί. Τ? δειλιν? μισ? ?ρα κρεμασμένος κα? δέκα ξυλι?ς ?σο ?που 'ρθε ? Δευτέρα. Τελειώσαμε, φάγαμε μαζί, ?πιαμε ?ς ?δελφοί, τό 'δωσα κα? τ' ?γώγι κα? τ?ν ?διωξα. Ε?ς τ' ?νάπλι τ?ν ?ντάμωσα κα? μ? 'καμε ?να τραπέζι κα? μο? συχώρεσε τ?ν μάννα κα? τ?ν πατέρα, ?τι ?γινε τίμιος ?νθρωπος κα? καζάντησε ?π? τ?ν δουλειά του. Κα? τ' ?ργαστήρια τ?ν ?θηναίων μέναν ?νοιχτ? τ?ν νύχτα κα? κλεψι?ς δ?ν ματάγιναν.». ? ?ντιμετώπιση το? Μακρυγιάννη ε?ναι ?μπλεος παιδαγωγίας ?λλ? κα? ?γάπης συγχρόνως. Τ?ν δένει στ?ν ?γορ? ?νώπιον ?λων, το? ρίχνει ?κατ? «ξυλι?ς» γι? ν? τ?ν ταπεινώση, ?μως τ? βράδυ σ?ν ?γαθ?ς πατέρας τ?ν κατεβάζει κα? το? κάνει τ? τραπέζι! Μετ? ?π? καιρ? τ?ν ?νταμώνει τυχα?α στ? Ναύπλιο κα? τ?ν ε?γνωμονε? μ? ?λη τ?ν καρδιά του. ?δ? «καταργο?νται» ?λες ο? ?πιες σύγχρονες παιδαγωγικ?ς μέθοδοι πο? φοβο?νται, μήπως τυχ?ν πάθουν ψυχολογικ? τ? παιδιά μας! ?μως ? παιδαγωγική το? Μακρυγιάννη κρίνεται ?ν τέλει ?κρως ?πιτυχής, ?φο? διακρίνεται ?π? τ?ν ?γάπη, στοιχε?ο πο? λείπει ?π? τ? σύγχρονη ?ρθολογούμενη ?ποχή μας.
? Μακρυγιάννης ε?ναι συνεχιστ?ς τ?ς Παράδοσης το? Γένους μας. Θεωρε? φραγκικ?ς ?ρρώστιες α?τ? πο? συμβαίνουν στ?ν ?λλάδα. Πονάει γι? τ?ν κατάσταση πο? ?πάρχει. Θεωρε? π?ς μετ? τ?ν «?νεξαρτησία» της ?π? το?ς Τούρκους, ?χει γίνη ?ποχείριο τ?ν Ε?ρωπαίων, κα? δ? τ?ς ?γγλικ?ς πολιτικ?ς, μέσ? βεβαίως τ?ν Βαυαρ?ν. Κάποια στιγμ? ξεσπ? κα? λέει: «κάλλιο ν? καθόμαστε μ? κε?νον τ?ν Βασιλέα (Σουλτ?νο) ?που χαμεν - κα? ε?χαμεν κα? τ?ν τιμήν μας κα? βαστούσαμεν κα? τ?ν θρησκεία μας, κα? ?χι τοιούτως ?που καταντήσαμεν». ? Μακρυγιάννης τ? λέει α?τά, ?χι ?πειδ? ε?ναι φιλότουρκος, ?λλ? ?πειδ? βλέπει τ? μικρόβια πο? ?ρχονται ?π? τ?ν Ε?ρώπη ν? βρίσκουν ?γαθ? γ? στο?ς Νεοέλληνες. «…Τ? ?θνος ?φανίστη ?λως-διόλου κα? ? θρησκεία-?κκλησία ε?ς τ?ν πρωτεύουσα δ?ν ε?ναι κα? μ?ς γελ?νε ?λος ? κόσμος. Ο? φατρίες σας, τ? 'να τ? μέρος κα? τ' ?λλο, θέλετε θέατρο τ? φκειάσετε κι' α?τ? δι?-ν? μ?ς μάθη τ?ν παραλυσία. Κα? δι' α?τ? «παίρνουν δύο ?δέλφια δύο ?δελφές. «?,τι το? λ?ς -» ? θρησκεία δ?ν ε?ναι τίποτας!» Κα? τ? παιδι? ?που τ? στέλνουν ν? φωτιστο?ν γράμματα κι' ?ρετή, ?π?μέσα τ? κράτος κι' ?πόξω, φωτίζονται τ?ν τραγουδικ? κα? ?θικ? το? θεάτρου κα? πουλο?νε τ? βιβλία το?ς ο? μαθητα? ν? π?νε ν' ?κούσουνε τ?ν Ρίττα-Βάσσω τ?ν τραγουδίστρια το? θεάτρου ?τι παλαβώσανε ο? γέροντες ?χι τ? παιδάκια ν? μ?ν πουλήσουνε τ? βιβλία τους. Τ?ν γέρο Λόντο, ?πο? δ?ν ?χει ο?τε ?να δόντι, τ?ν παλάβωσε ? Ρίτα-Μπάσσω το? θεάτρου κα? τ?ν ?φάνισε τόσα τάλλαρα δίνοντας κι' ?λλα πισκέσια».
Στ? θέμα τ?ς Πίστης μας ? Μακρυγιαννης θ? ?ποδειχθ? κα? θ? ?ναδειχθ? συγχρόνως μέγας ?πολογητ?ς τ?ς ?ρθοδόξου Παραδόσεως. ?ρχόμενη ? ?ντιβασιλεία στ?ν ?λλάδα, ?να ?π? τ? πρ?τα μελήματά της ε?ναι ν? ?κπροτεσταντίση το?ς «δεισιδαίμονες» Ρωμηούς! ?ς θυμηθο?με τ? προφητικ? γι? σήμερα λόγια το? Γάλλου περιηγητ? Μαλ?ρμπ πρ?ς τ?ν Μακρυγιάννη: «…?να θ? σ?ς βλάψη ?σ?ς, τ? κεφάλαιον τ?ς θρησκείας, ?που ε?ναι α?τείνη ? ?δέα σ' ?σ?ς πολ? τυπωμένη». ? ?γγλία στέλνει μισσιονάριους ?εραποστόλους. Ο? «κοραϊκο?» συνεργάζονται ε?χαρίστως μαζί τους. ? ?γγλος Korck διορίζεται διευθυντ?ς το? ?λληνικο? Διδασκαλείου. ? μισσιοναριος Leeves συνεργάζεται μ? τ?ν Φαρμακίδη κα? ? Νεόφυτος Βάμβας μεταφράζει τ?ν ?γία Γραφή, ? ?ποία ?πιβάλλεται παραποιημένη στ? Λατρεία κα? τ?ν ?κπαίδευση. Τ? ?γκλημα ?μως ε?ς βάρος τ?ς ?ρθόδοξης πατρίδας ?ταν ? διάλυση 412 ?πανδρωμένων μοναστηρι?ν κα? ? βίαιη ?ποσχημάτιση μοναζουσ?ν! Ο? Βαυαρο? ε?χαν καταλάβη πο? ?πρεπε ν? χτυπήσουν. Στ?ν καρδι? το? Γένους, τ? μοναστήρια. Α?τ? ?πρεπε ν? χτυπήσουν στ? ρίζα τους. Α?τ? τ? στάση τ?ν Μοναστηρι?ν στ?ν ?γ?να ?μολογε? κα? προσδιορίζει ? Μακρυγιάννης: «Τ' ?για τ? μοναστήρια, ?που 'τρωγαν ψωμ? o? δυστυχισμένοι […] ?π? το?ς κόπους τ?ν Πατέρων, τ?ν Καλογήρων. Δ?ν ?ταν καπιτσίνοι δυτικοί, ?ταν ?πηρέτες τ?ν Μοναστηρι?ν τ?ς ?ρθοδοξίας. Δ?ν ?ταν τεμπέληδες· δούλευαν κα? προσκυνο?σαν (=λάτρευαν). Κα? ε?ς τ?ν ?γ?να τ?ς πατρίδος σ' α?τ? τ? μοναστήρια γινόταν τ? μυστικοσυμβούλια, συναζόταν τ? ?λίγα ?ναγκα?α το? πολέμου, κα? ε?ς τ?ν πόλεμον θυσίαζαν κα? σκοτωνόταν α?τε?νοι, ο? 'περέτες τ?ν μοναστηρι?ν κα? τ?ν ?κκλησι?ν. Τριάντα ε?ναι μόνον μ? μένα σκοτωμένοι ?ξω ε?ς το?ς πολέμους κα? ε?ς τ? Κάστρο, τ? Νιόκαστρο κα? ε?ς τ?ν ?θήνα». ? φράση «δ?ν ?ταν καπιτσίνοι δυτικο?» γι? μ?ς σημαίνει: δ?ν ε?χαν καμμι? σχέση μ? τ? δυτικ?-μοναχικ? τάγματα, πο? βρίσκονταν στ?ν ?ξουσία το? Πάπα. ?ταν στ?ν ?πηρεσία το? Γένους, στ? ?πο?ο κα? ?ν?καν. Ε?ναι πολ? ε?κολο λοιπ?ν ν? καταλάβη κανε?ς γιατί καταδικάστηκε ?ργότερα ? Μακρυγιάννης (?πως ?λλωστε κυνηγήθηκαν τόσο ?ντονα κα? ο? Φλαμι?τος κα? Παπουλ?κος). ?ταν ?νας ?ντιδραστικ?ς Ρωμη?ς μ? κοφτερ? μυαλό. Μπορε? βέβαια ν? το? ?δόθη χάρη, ?λλ? πέθανε στ? τέλος πάμπτωχος, ?ν κα? ε?χε δώση στ?ν πατρίδα δώδεκα παιδιά! Ο? τότε κυβερνήσεις κάλλιστα μπορε? ν? παραλληλιστο?ν μ? τ?ς σημεριν?ς ?σον ?φορ? τ? ραγιαδοσύνη (ΜΗΠΩΣ ΑΛΛΗ ΛΕΞΗ;) τους (βλ. φορολόγηση παιδι?ν!).
?ντούτοις, δ?ν φτα?νε σύμφωνα μ? τ?ν Μακρυγιάννη ?ξολοκλήρου ο? Δυτικοί. Α?το? τ? δουλειά τους κάνουν, ?πλ?ς βρίσκουν κάθε φορά καλοθελητ?ς πο? το?ς «διακονο?ν». «?στε ?ποιος δ?ν ε?ναι ε?ς τ?ν σημαία το? Μαυροκορδάτου φατριαστ?ς κι ?γγλιστής, Κωλέττη κα? Γαλλιστής, Μεταξ? κα? Ρουσιστ?ς κα? ε?ναι ?λληνας δι? τ?ν πατρίδα του κα? θρησκεία του, α?τ? παθαίνει».
? σοφ?ς Στρατηγ?ς ?που βρεθ? χτυπ? κάθε δυτικ? νεωτερισμό, ε?τε α?τ?ς βάλλει κατ? τ?ς Πίστεως ε?τε κατ? τ?ς Παραδόσεως. Χαρακτηριστικ? ε?ναι τ? ?ξ?ς πειστατικό: «Το? ?Γιαννιο? το? Θεολόγου τ? βράδυ», μετ? τ?ν ?πελευθέρωση, «?ταν κάτι λογιώτατοι ε?ς τ? σπίτι μου, μισομαθε?ς κα? ?θρησκοι…». ?κε? ?ρθε σ? σύγκρουση μ? τ?ν Σοφιανόπουλο γι? τ?ν ?ειπαρθενι? τ?ς Θεοτόκου. ? Σοφιανόπουλος σπουδαγμένος στ? Δύση, κα? σαφ?ς ?πηρεασμένος ?π? τ?ν ?θεο Διαφωτισμ? ?μφισβητο?σε ?ντονα κα? μ? ?παρση (ε?χε σπουδάση φιλοσοφία στ?ν Ε?ρώπη) τ?ν Μέγα Βασίλειο. Τότε ? Μακρυγιάννης το? λέει: «Ε?ς τ? σχολε?ο πο? πάτε, θεολογία σπουδάζετε κα? φιλοσοφία ? τ? ?να;» Λέγει: «Φιλοσοφίαν μόνον» [...] το? λέω: «?σ? δ?ν μπορε?ς ν? τ? γνωρίζεις, ?τι ε?σαι κουτσός. Α?τ?ς ? ?γιος Βασίλειος κα? ο? ?λλοι Πατέρες τ?ς ?κκλησίας, τ? γνωρίζουν, ?τι ε?χαν πρ?τα ?ρετή, ?θική, κα? σπούδαξαν κα? τ? θεολογία πρ?τα κα? τ?ν φιλοσοφία κα? γνώρισαν μ? τ?ν ?ντέλειαν τ? ?να κα? τ? ?λλο κα? ?γιναν κα? καλο? χριστιανο? ?ρθόδοξοι θεολόγοι κα? καλο? φιλόσοφοι, κα? τότε ?λαβαν κα? τ?ν Φώτιση το? Θεο? κα? τ?ν ε?λογίαν του…».
Ο Σοφιανόπουλος ?ρθολογιστ?ς ?ν, δ?ν ?δειχνε ν? πείθεται. Θυμωμένος ? Μακρυγιάννης τ?ν σηκώνει μ? τ? στανι? κα? το? λέει ν? βάλει τ? α?τί του στ?ν κλειδαρότρυπα. ? ?διος φύσηξε μ? δύναμη μέσα κα? το? λέει: «?βγα ν? μ?ς ε?π?ς τί σο? ε?πα. Βγ?κε. Λέγει: ?νας ?γέρας μο? γιόμωσε τ? α?τί μου. Το? λέγω: κα? α?τ? τ?ς Θείας πρόνοιας μ? τ?ν Θεοτόκο ?γέρας ε?ναι, ε?πε κα? ?γινε, δ?ν ε?ναι ?θρώπινον ?ργο, κα? δι? το?το ?γεννήθη κα? ?μεινε παρθένος…. κα? το?ς ε?πα ε?ς τ? ?ξ?ς ν? πάψουν ?π? α?τ? κα? δ?ν θέλω τέτοιες ?μιλίες μπερμπάντικες κα? καϊριστές». ? Στρατηγ?ς καταλαβαίνει π?ς ?χθρ?ς σ? ?κείνη τ?ν περίοδο ?ταν ο? πεφωτισμένοι τ?ς Δύσεως (Κοραής, Καΐρης κ.?.) κα? ο? ?ντορθόδοξες δοξασίες τους. «Ε?ς τ? 1839 μάθαμεν κι' ? περίφημος δάσκαλος Καγίρης δ?ν πιστεύει τ?ν ?γίαν Τριάδα κι' ?λλα τέτοια». ?πως λέει ? παπα-Γιώργης ? Μεταλληνός, ? φωτισμένη ?πάντηση το? Μακρυγιάννη θυμίζει τ? θα?μα τ?ς κεράμου μ? τ?ν ?γιο Σπυρίδωνα, κα? τ?ν ε?λογία πο? ?δωσε ? ?γιος Δημήτριος στ?ν Νέστορα ν? ?ντιμετωπίση τ?ν Λυα?ο. Θεολογία κάνει ? ?γιος Νέστορας. ? Θεολογία του ?ταν τ? σπαθ? ?κείνη τ?ν στιγμή. Θεολογία κάνει κα? ? Μακρυγιάννης. Μέσα σ? α?τ? τ? κλίμα κινε?ται ? Στρατηγός.
?ξιον μνείας ?σον ?φορ? κα? τ? ?στε?ον το? πράγματος ε?ναι κα? τ? ?ξ?ς περιστατικ?. Ε?χε προσκληθ? ? ?διος τ?ν ?μέρα τ?ν Χριστουγέννων ?π? τ?ν γνωστ? ?θηνα?ο πρόξενο τ?ς Ρωσίας [4] . Φθάνοντας στ? σπίτι το? Παπαρηγόπουλου μαζ? μ? τ?ν φίλο του κα? συναγωνιστή του Κ?τσο Λιδωρικιώτη, ? στρατηγ?ς μ? ?κπληξη ε?δε ?να δίμετρο ?λατο στ? σαλόνι το? προξένου, κούνησε τ? κεφάλι του κα? το? ε?πε: «?ρα?ο ε?ναι κυρ Γιάννη. Κα? το? χρόνου ν? ε?μαστε καλά. ?λλ? τ? δένδρα μου ?γω δ?ν τ' ?φήνω ν? φυτρώνουν μέσα στ?ν κάμαρά μου!… Μόνο τ' ?ρματά μου φυτρώνουν ?κε?!…» [5]. ?π? τότε τ? Δένδρο ?πεκτάθηκε στ?ς λίγες ?ριστοκρατικ?ς ο?κογένειες τ?ν ?θην?ν.
? μίμηση πο? ?χουμε ?κρίτως κα? ?διακρίτως ?ς Νεοέλληνες, μ?ς κάνει ν? πιθηκίζουμε! ?χουν καλλιεργηθ? στ?ν λαό μας σ? ?περβολικ? βαθμ? συναισθήματα μειονεξίας ?ναντι τ?ν Ε?ρωπαίων. ?ς ?πίλογο κα? παρακαταθήκη ?ς ?χουμε στ?ν νο? μας τ? λόγια το? τίμιου κα? πιστο? ?γωνιστ?: «…?σως ?σε?ς ο? μεταγενέστεροι, σ?ν ?δ?τε τ?ν ?ρετή μας, θ? ε?στε ε?λικρινώτεροι δι? τ?ν πατρίδα. Γλυκώτερον πράμα δ?ν ε?ναι ?λλο ?π? τ?ν πατρίδα κα? θρησκεία. ?ταν δι' α?τ? τ?ν ?νθρωπον δ?ν τ?ν τύπτη ? συ- νείδησή του, ?λλ? τ? δουλεύει ?ς τίμιος κα? τ? προσκυν?, ε?ναι ? πλέον ε?τυχ?ς κα? ? πλέον πλούσιος».
1. «Ν? τ?ν χέσω τέτοια λευτεριά, ?που θ? κάμω ?γ? ?σένα πασιά!» ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΖΟΥΡΑΡΙΣ
2. «?ράματα κα? Θάματα», σελ. 114
3. Πνευματικ? ?φύπνιση, ΛΟΓΟΙ Β΄ σελ. 206. (?ξιοσημείωτη ε?ναι κα? ? ?πιστολ? το? Γέροντα γι? τ?ν Μακρυγιάννη.
4. «Κείμενα -?πιστολές Γέροντος Παϊσίου το? ?γιορείτου»)
5. ?πως ?γραψε κα? ? καθηγητ?ς λαογραφίας Δ. Λουκ?τος ?μφανίστηκε γι? πρώτη φόρα τ? 1833 στ? Ναύπλιο ?π? ?θωνος, κα? τ? Χριστούγεννα το? 1843 στ?ν ?θήνα, στ? σπίτι το? ?. Παπαρηγοπούλου, το? προξένου τ?ς Ρωσίας. Δ. Λουκάτου, «Χριστουγεννιάτικα κα? τ?ν ?ορτ?ν» Καθημεριν? 22/12/1996.
Πηγές: (enromiosini.gr, agiameteora.net, newsbomb.gr)
