Θα τρώγατε για πρωινό κόλλυβα; Μάλλον όχι, αφού υποσυνείδητα η σκέψη και μόνο παραπέμπει στην ιδέα του θανάτου από τη στιγμή που αποτελούν το βασικό στοιχείο κάθε μνημόσυνου και φυσικά σημείο αναφοράς και για τα Ψυχοσάββατα.
Και όμως, η διατροφική τους αξία τα καθιστά θησαυρό με έναν τρόπο μάλλον ειρωνικό, καθώς όσο χαρίζουν ενεργειακό... χρυσάφι στον οργανισμό μας, άλλο τόσο παραπέμπουν στο ίδιο το πολύτιμο μέταλλο, ανακαλώντας φυσικά την ίδια στιγμή μνήμες από τα αρχαιοελληνικά νεκρόδειπνα.
Αυτά τα ταπεινά κόλλυβα, που μας κάνουν να ανατριχιάζουμε όταν τα βλέπουμε - σε αντίθεση με την ηδονή που νιώθουν οι ουρανίσκοι όταν τα απολαμβάνουν - παραπέμπουν στη γη απ' όπου προήλθε το σιτάρι, βασικό συστατικό του εδέσματος που συνοδεύει πλέον το διάσημο ανά τον κόσμο... μενού της υγιεινής κρητικής διατροφής.
Ως εκ τούτου, ήταν το σύμβολο της αιώνιας ζωής για τους αρχαίους, καθώς συνδέεται με τη λατρεία της Δήμητρας και της Περσεφόνης. Σπόρος που βγαίνει από τη Γη, σπόρος που ξαναγυρίζει στη γη και καρπίζει... Τι πιο ιδανικό για την έννοια της αθανασίας.
Από τον "κόλλυβο"
Τα κόλλυβα, δηλαδή βρασμένο σιτάρι, με διάφορα άλλα υλικά που επίσης έχουν τη δική τους συμβολική αξία (όπως για παράδειγμα το ρόδι που τα στολίζει), ετυμολογικά "πηγάζουν" από τη λέξη "κόλλυβος", που σήμαινε τον κόκκο σταριού, ο οποίος είχε το ρόλο σταθμικού μέτρου για το ζύγισμα του χρυσού και στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε για την περιγραφή μικρού είτε σε μέγεθος είτε σε αξία νομίσματος. Ως κόκκος σταριού, η λέξη πέρασε και στη λατρεία στα αρχαιοελληνικά νεκρόδειπνα.
Μνημόσυνα αρχαίων
Σε όλους τους σταθμούς της ανθρώπινης ιστορίας, οι τελετές προς τιμήν των νεκρών είχαν ιδιαίτερη σημασία, κάτι που έχουν τεκμηριώσει οι αρχαιολόγοι και στη μινωική Κρήτη, με πληθώρα αποδείξεων στα ταφικά οικοδομήματα ειδικά στους θολωτούς τάφους του Καμηλαρίου στη Μεσαρά.
Προσκτίσματα για τις ταφικές ή επιμνημόσυνες τελετουργίες, βωμοί για προσφορές, κεραμική και ειδώλια αποτελούν ορισμένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία για τις τελετουργίες στα πρώιμα μινωικά χρόνια, που βεβαίως κληροδοτήθηκαν στις επόμενες γενιές.
Δε γνωρίζουμε αν το έθιμο του βρασμένου σίτου είχε τις ρίζες του στην προϊστορία, έχουμε όμως πληθώρα σχετικών στοιχείων για την κλασική αρχαιότητα.
Η πανσπερμία
Είναι γνωστό ότι στην Αθήνα έριχναν σιτάρι στους τάφους, ενώ μια φορά το χρόνο προσέφεραν στους νεκρούς την πανσπερμία, ένα μείγμα καρπών όλων των ειδών της εποχής.
Καθώς αρκετές από τις τελετουργίες προς τιμήν των νεκρών σχετίζονταν με τα Ανθεστήρια, που αποτελούν την πηγή των σημερινών Αποκριών, ο απόηχός τους είναι ακόμα ζωντανός στο Ψυχοσάββατο, που αντικατέστησε, όπως συνέβη με όλες τις μεγάλες γιορτές, τις αρχαίες τελετουργίες με τις χριστιανικές.
Τα Ανθεστήρια, τα οποία σχετίζονταν και με τις εκδηλώσεις υποδοχής της άνοιξης, τελούνταν στην αρχαία Αθήνα κατά το μήνα Aνθεστηριώνα, ο οποίος χρονικά αντιστοιχεί στα τέλη του Φλεβάρη και στις αρχές του Μάρτη, διαρκούσαν τρεις ημέρες και ήταν αφιερωμένες στον Λιμναίο Διόνυσο και το χθόνιο Ερμή.
Την τρίτη ημέρα, των λεγόμενων χυτρών, οι Αθηναίοι αφιέρωναν στον ψυχοπομπό Ερμή την πανσπερμία με μνήμες από τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, την αρχαιοελληνική εκδοχή του Κατακλυσμού του Νώε.
Τη συγκεκριμένη ημέρα οι αρχαίοι πίστευαν ότι οι ψυχές επέστρεφαν στον κόσμο των ζωντανών και περιφέρονταν ανάμεσά τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ανάμνηση αυτής της δοξασίας επιβιώνει ακόμα και σήμερα, καθώς, σύμφωνα με την παράδοση που τηρείται ευλαβικά από τους Κρητικούς, οι νοικοκυρές δε μαζεύουν το τραπέζι μετά το δείπνο της τελευταίας Κυριακής της Αποκριάς, πιστεύοντας ότι οι νεκροί που βρίσκονται στη γη θα γευτούν από τα φαγητά.
Οι αρχαίοι τηρούσαν ευλαβικά τα έθιμα προς τιμήν των νεκρών τους και, εκτός από τις νεκρώσιμες τελετές και τα νεκρόδειπνα, τελούσαν μνημόσυνα την 3η, την 9η και την 30ή επέτειο από την ημέρα του θανάτου τους, καθώς και σε ετήσια βάση.
Ο Χριστιανισμός
Τα κόλλυβα απέκτησαν το απαραίτητο συμβολικό υπόβαθρο από τη Χριστιανική Εκκλησία με την υιοθέτηση του τελετουργικού, παραπέμποντας στη φθορά των σωμάτων των νεκρών και στην προσμονή της Ανάστασής τους, όπως ο καρπός που πέφτει στη γη και βλασταίνει. Ταυτόχρονα τα κόλλυβα καθιερώθηκαν και σε λατρευτικό επίπεδο ως έθιμο μέσω του θαύματος του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος.
Σύμφωνα με την παράδοση, στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ιουλιανός ο παραβάτης θέλησε να μολύνει τους χριστιανούς που νήστευαν, διατάζοντας να ποτιστούν κρυφά όλα τα τρόφιμα με αίματα από σφάγια ειδωλολατρικών θυσιών.
Τότε ο Αρχιεπίσκοπος της Κωνσταντινούπολης, ο Ευδόξιος, είδε στον ύπνο του το μάρτυρα Θεόδωρο, ο οποίος προέτρεψε τους χριστιανούς να μην πάρουν τρόφιμα από την αγορά, αλλά να καλύψουν τις διατροφικές του ανάγκες βράζοντας σιτάρι και φτιάχνοντας κόλλυβα, τα οποία με τη γνωστή διατροφική αξία τους θα μπορούσαν να αποτελέσουν πρώτης τάξεως τροφή.
Καθώς το περιστατικό μαρτυρείται ότι έλαβε χώρα το πρώτο Σάββατο των νηστειών, τα κόλλυβα συνδέθηκαν με το λεγόμενο Ψυχοσάββατο, μια παράδοση που πέρασε αργότερα σε όλες τις επιμνημόσυνες τελετές. Έτσι καθιερώθηκε το Ψυχοσάββατο, το οποίο γιορτάζεται δύο φορές το χρόνο.
Φέτος το πρώτο πέφτει στις 18 Φεβρουαρίου προ της Κυριακής των Αποκρεών και το δεύτερο το Σάββατο πριν την Κυριακή της Πεντηκοστής, στις 3 Ιουνίου για το 2017.
Συμβολισμοί: Μαϊντανός «εν τόπω χλοερώ»
Εκτός από το σιτάρι, συμβολικό χαρακτήρα έχουν όλα τα συστατικά που περιλαμβάνονται στα κόλλυβα. Το ρόδι, που τα κοσμεί, κατά κανόνα είναι από τα πιο γνωστά σύμβολα της αιώνιας ζωής και της καλοτυχίας ήδη από την αρχαιότητα λόγω των καρπών του, όπως βεβαίως και ο μαϊντανός ή σε κάποιες παραλλαγές ο δυόσμος, που βεβαίως θυμίζει το «εν τόπω χλοερώ».
Το τρίμα από τα στραγάλια έχει σχέση με το συμβολισμό του ελαφριού χώματος, η ζάχαρη γλυκαίνει τις ψυχές από τον πόνο, ενώ η σταφίδα παραπέμπει ευθέως στον άμπελο, ένα από τα σύμβολα του Χριστού. Αξιοσημείωτη είναι, επίσης, η σύνδεση μεταξύ των δυο εννοιών του αρχαίου κόλλυβου, δηλαδή του σιταριού και του νομίσματος, καθώς για κάποιους διατηρήθηκε μέσω της ελεημοσύνης που συνήθιζαν να δίνουν οι πρώτοι χριστιανοί κατά τις τελέσεις των μνημοσύνων.
Αξίζει να σημειωθεί ότι αντίστοιχα με τα δικά μας έθιμα υπάρχουν σε πολλές περιοχές του κόσμου. Στο Μεξικό και σε άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής κατά τη λεγόμενη ημέρα των νεκρών, η οποία σχετίζεται με τα δικά τους έθιμα της γιορτής των Αγίων Πάντων (Χάλογουιν), οι Μεξικανοί ζυμώνουν και μοιράζουν ένα ειδικό γλυκό ανθρωπόμορφο ψωμί, το pan de muerto (ψωμί του νεκρού), αντίστοιχο με τις "ψυχόπιτες" που υπάρχουν σε περιοχές της Ελλάδας, επίσης σε ανάμνηση αρχαιοελληνικών εθίμων. Τέλος, σε χώρες της Μέσης Ανατολής τα κόλλυβα αποτελούν μέρος του διαιτολογίου ως γλύκισμα.
Επιμέλεια: Σταύρος Μουντουφάρης
