Ο Κρουσώνας, μόλις 15 χιλιόμετρα από το Ηράκλειο, είναι ένα χωριό με δική του ιστορία και παράδοση. Αυτό το στοιχείο της περιοχής, την παράδοση και δη τη μουσική, επιχειρεί να διασώσει και να διαδώσει στις επόμενες γενιές το Μουσείο Παραδοσιακής Μουσικής, μουσικών οργάνων έρευνας και τεκμηρίωσης με το χαρακτηριστικό όνομα "Θύραθεν", που λειτουργεί εδώ και περίπου δύο χρόνια στην καρδιά του χωριού.
Σε ένα ανακαινισμένο παραδοσιακό σπίτι, στο σημείο όπου οι ήχοι της φύσης "γονιμοποιούν" τα παραδοσιακά όργανα και γεννούν αενάως αξεπέραστες μελωδίες, επιφυλάσσοντας στον επισκέπτη ένα ταξίδι στη γοητεία της μουσικής.
Σκοπός του μουσείου; Η γνωριμία της τοπικής κοινωνίας, και όχι μόνο, με την ελληνική παραδοσιακή μουσική στο σύνολό της και την εξοικείωσή της με τα παραδοσιακά όργανα αρχικά του τόπου και κατόπιν των γειτονικών χωρών. Φιλοδοξία του μουσείου; Η ανάδειξή του σε κοιτίδα πολιτισμού μέσω ποικίλων εκδηλώσεων και δράσεων, με άξονα πάντα την παραδοσιακή μουσική και τη μεταλαμπάδευσή της στα νέα παιδιά, τους αυριανούς συνεχιστές της. Ένας επιπλέον στόχος του όμως είναι και η δημιουργία κέντρου έρευνας και τεκμηρίωσης της μουσικής μας παράδοσης, με την ομάδα που λειτουργεί το μουσείο να γυρνά πίσω στο χρόνο και στην ιστορία, αναζητώντας στοιχεία για το κάθε όργανο και την κάθε μουσική παράδοση, τα οποία στη συνέχεια κάνει γνωστά στα παιδιά που θα θελήσουν να επισκεφτούν το χώρο του μουσείου, να παρακολουθήσουν τα μαθήματα που πραγματοποιούνται στις αίθουσές του ή να συμμετάσχουν σε κάποια από τις εκδηλώσεις που διοργανώνονται.
"Θύραθεν" σημαίνει κοσμική παιδεία
Το όνομα "Θύραθεν", που φέρει το μουσείο, είναι παρμένο από τη φράση "Θύραθεν παιδεία", που χρησιμοποιούσαν οι πατέρες της Εκκλησίας και σημαίνει «κοσμική παιδεία», όπως μας λέει ο Αλέξανδρος Πιτσικάκης, ο οποίος έχει αναλάβει την ευθύνη του μουσείου. Πρόκειται για την παιδεία πλην της εκκλησιαστικής. Διότι η εκκλησιαστική παιδεία ήταν προαπαιτούμενη και προϋπήρχε της θύραθεν παιδείας τα παλιά τα χρόνια.
Ο χώρος στον οποίο λειτουργεί το μουσείο είναι ιδιωτικός. Πρόκειται για το πατρικό σπίτι του πατέρα Κωνσταντίνου Πιτσικάκη, το οποίο αφιέρωσε στην παράδοση. Η σκέψη για τη μετατροπή του χώρου σε μουσείο ανήκε σε όλη την οικογένεια Πιτσικάκη. Ωστόσο, το σπίρτο άναψε η μητέρα της οικογένειας, όντας μουσικός. Η ίδια μάλιστα λέει χαρακτηριστικά πως, αν και μητέρα τριών παιδιών, αισθάνεται πολύτεκνη, βλέποντας το μουσείο ως το τέταρτο παιδί της.
Σπάνια μουσικά όργανα
Το μουσείο φιλοξενεί 100 και πλέον όργανα, έγχορδα, πνευστά, κρουστά, ιδιόφωνα, τοξωτά, κ.λπ. Όργανα από την αρχαία Ελλάδα (πιστά αντίγραφα των αυθεντικών), την Κρήτη, τον Πόντο, τη Θράκη, τη Μικρά Ασία, τα νησιά του Αιγαίου, καθώς και από άλλα μέρη του κόσμου, όπως η Τουρκία, η Συρία, η Ρωσία, η Βουλγαρία κ.λπ., τα οποία ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να θαυμάσει από κοντά και να αγγίξει τις χορδές τους. Να ακούσει το μαγευτικό τους ήχο και να γνωρίσει την ιστορία και την εξέλιξή τους μέσα στο χρόνο.
Συγκεκριμένα, στο χώρο του μουσείου, πέρα από τα παραδοσιακά όργανα του νησιού μας, φιλοξενούνται μεταξύ άλλων: η rababah είδος λύρας από τη Συρία, την οποία έπαιζαν οι Βεδουίνοι της περιοχής, το kempak και το kemane - τουρκικές λύρες, όργανα κατασκευασμένα από γλυκοκολοκύθα, τσούκους και καρύδα, η balalaika, ρωσικό παραδοσιακό όργανο, ποντιακές λύρες, λύρα Θράκης, λύρες κρητικές με συμπαθητικές χορδές, ταμπουράδες, αρχαία λύρα και κιθάρα, αρχαίος ελληνικός δίαυλος, οκαρίνα από την Ιταλία (πνευστό), καλίμπα (ιδιόφωνο) από την Αφρική, ney (πνευστό Ανατολής), καβάλι (βουλγαρικό πνευστό) και ζουρνάδες, παραδοσιακά παλιά όργανα, όπως ο αθάνατος, η στάμνα, οι νταϊρέδες, το ρεκ και τα νταούλια, το σείστρο, το 1ο όργανο της ιστορίας (σημερινή κουδουνίστρα), η ροκάνα, το τσίμπαλο (βουλγαρικό έγχορδο), ntuntuk (πνευστό από την Αρμενία), γκάιντες, μπουλγαρί, βιολιά, κανονάκι, σαντούρι, παλιά αιγυπτιακά κρουστά, ασκομαντούρες, μαντουράκια, φιαμπόλια, φλογέρες, κλαρίνα, τσαμπούνες και λαλίτσες, κεραμική κατασκευή σε σχήμα πουλιού που σφυρίζει κανονικά, ενώ αν τοποθετήσετε μέσα νερό, σφυρίζοντας, ακούγεται το κελάηδισμα του πουλιού, ένα πολύ παλιό παιχνίδι, που διασκέδασε γενιές και γενιές. Επίσης, μουσικά όργανα από το βυθό της θάλασσας.
Ωστόσο, μέλημα των υπευθύνων είναι ο αριθμός των οργάνων που φιλοξενούνται στο μουσείο να μη μένει στάσιμος, αλλά να εμπλουτίζεται συνεχώς.
«Πάντα υπάρχει η διάθεση να εμπλουτίζουμε τη συλλογή μας, γι' αυτό και είμαστε ανοιχτοί στις δωρεές των ανθρώπων», μας λέει ο Αλέξανδρος Πιτσικάκης, γιος της οικογένειας, που βρίσκεται πάντα εκεί για να υποδεχτεί τους επισκέπτες του μουσείου, ταξιδεύοντάς τους στα μαγικά μονοπάτια της μουσικής.
Τιμή στους ντόπιους καλλιτέχνες
Συνεχίζοντας την εξερεύνηση στους χώρους του μουσείου, στο ισόγειο συναντάμε την αίθουσα που είναι αφιερωμένη, ως ελάχιστος φόρος τιμής, στον Διομήδη (Μίμη) Τσικανδυλάκη, τον Κρουσανιώτη λαουτιέρη που έχασε πρόσφατα τη ζωή του σε τροχαίο δυστύχημα. Παράλληλα όμως θα δούμε ότι τους χώρους του μουσείου κοσμούν φωτογραφίες γνωστών Κρουσανιωτών καλλιτεχνών και μουσικών της Κρήτης, αλλά και πολλές δωρεές φίλων του μουσείου, που εκτίθενται στις προθήκες του. Μια από αυτές αποτελεί η λύρα του αγαπητού καλλιτέχνη "Ξεφλούδη". Ο "Ξεφλούδης" ήταν Κρουσανιώτης λυράρης από τους κορυφαίος της περιοχής του Μαλεβιζίου και γνωστός σε όλη την επικράτεια της Κρήτης. Φημολογείται ότι γνώριζε γύρω στα 100 γυρίσματα στο μαλεβιζιώτη και ότι αρκετές είναι οι φορές που τον επισκεπτόταν ο Κώστας Μουντάκης για να ανταλλάξουν απόψεις και να παίξουν παρέα.
Κατά τη διάρκεια του 1ου εθνομουσικολογικού συνεδρίου, που διοργάνωσε το Μουσείο Παραδοσιακών Οργάνων "Θύραθεν", ο κ. Γιάννης Μαστοράκης δώρισε τη λύρα του πατέρα του Ζαχαρία Μαστοράκη, γνωστού και ως "Ξεφλούδη", στο μουσείο, με το γεγονός να αποτελεί μεγάλη τιμή για τους υπεύθυνους του χώρου, τοποθετώντας τη σε περίοπτη θέση.
Σε δεσπόζουσα όμως θέση βρίσκεται και το βιολί του μουσικού δασκάλου Γιώργου Δαφέρμου, δωρεά από την Αξό Μυλοποτάμου. Ένα βιολί με απίστευτα όμορφο ήχο, κατασκευής του 1740. Στις δωρεές ανήκει επίσης μια στολή Κρητικιάς, της Κρουσανιώτισσας κ. Μαρίας Μακριδάκη-Μαρούση, ιδιοκτήτριας παιδικού σταθμού, που μόλις έμαθε ότι θα κατασκευαστεί το μουσείο τη δώρισε για να κοσμεί τους χώρους του, αλλά και η προτομή του Νίκου Ξυλούρη από τη γλύπτρια Ασπασία Παπαδοπεράκη, δώρο της κ. Έλλης Πιργιαννάκη.
Εκείνο ωστόσο που τραβά τα βλέμματα και προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση, καθότι πρόκειται για κάτι που ειδικά οι νέοι δεν έχουν ξαναδεί, είναι το σύμβολο του μουσείου, η Χελιδόνα. Μια κατασκευή την οποία έπαιζαν τα παιδιά την 1η του Μάρτη, τραγουδώντας ένα συγκεκριμένο στίχο, για να υμνήσουν την άφιξη των χελιδονιών και της άνοιξης. Ένα έθιμο ξεχασμένο στην Κρήτη, που όμως αναβίωσε στον Κρουσώνα και συγκεκριμένα στο χώρο του μουσείου.
Φυτώριο μουσικών του Κρουσώνα
Πέρα από την έκθεση στο χώρο του μουσείου, γίνονται και μαθήματα μουσικών οργάνων από σπουδαίους μουσικούς, όπως: μαντολίνου από τον Ηρακλή Πρινιανάκη, λύρας από τον Δημήτρη Βερεράκη και κιθάρας από τον Άρη Κουτεντάκη. Ακόμη, όποιος επιθυμεί, μπορεί να μάθει την τέχνη της ξυλογλυπτικής από το γνωστό ξυλογλύπτη Μιχάλη Τσαγκαράκη και της οργανοποιίας από τον Γιώργο Χριστονάκη.
«Αυτό που προσπαθεί να κάνει το μουσείο είναι να διασώσει και να μεταλαμπαδεύσει την παράδοση. Και αυτό που κάνουν οι παραπάνω δάσκαλοι είναι να μάθουν στα νέα παιδιά όλες αυτές τις παραδόσεις, ώστε να περάσουν από γενιά σε γενιά και να υπάρχει μια διάδοχη κατάσταση. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν πολλοί μαθητές. Τα μαθήματα μπορεί να τα παρακολουθήσει όποιος επιθυμεί, Κρουσανιώτης ή μη. Ωστόσο, το πιο σπουδαίο είναι ότι πρόκειται για το μοναδικό μουσικό μουσείο στην Κρήτη. Δεν υπάρχει δεύτερο. Όμως, αν σταθώ στο ενδιαφέρον των παιδιών να μάθουν μουσική και ξυλογλυπτική και στις ερωτήσεις που κάνουν για τα όργανα, διακρίνω ότι υπάρχει αγάπη για την παράδοση και αυτό μας δίνει κουράγιο και δύναμη να συνεχίσουμε», λέει ο Αλέξανδρος Πιτσικάκης.
Το μουσείο είναι ανοικτό σε κάθε συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς φορείς της Περιφέρειας, προκειμένου να υλοποιούνται επισκέψεις σχολείων στο χώρο, εκπαιδευτικού χαρακτήρα, συνοδευόμενες από ποικίλες δράσεις, όπως μουσικοκινητικά παιχνίδια, ξενάγηση, προβολές κ.λπ. Παράλληλα οργανώνονται και συνέδρια, όπου πολλοί καταξιωμένοι άνθρωποι μιλούν για τη μουσική, τα ήθη και τα έθιμα, ενώ βραβεύονται σημαντικές προσωπικότητες του τόπου και της κρητικής παράδοσης.
Το καλοκαίρι έξω από το μουσείο υπάρχει το "Σοκάκι", το μουσικό καφενείο όπου οι φίλοι του μουσείου κάνουν παρέα και αυθόρμητα αναβιώνουν τις παλιές βεγγέρες με μουσική και μεζέ, διασώζοντας την παράδοση. Η πρόσκληση είναι ανοιχτή στον καθένα που θα ήθελε να λάβει μέρος σε αυτό το γλέντι της παράδοσης, μακριά από ξενόφερτες επιρροές.
Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί πως ο χώρος του μουσείου πληροί τις προδιαγραφές που οφείλει να έχει ένα μουσείο, αλλά και όλες τις προϋποθέσεις για τα ΑμεΑ.
Ρεπορτάζ: Μαρία Αντωνογιαννάκη
