Τρομαγμένος από την άγνωστη ασθένεια που εξαπλώνεται, ο πληθυσμός στρέφεται προς τις αυτοσχέδιες μάσκες, παρά το γεγονός ότι οι ειδικοί αμφισβητούν τη χρησιμότητά τους. Σας φαίνεται γνωστό; Κι όμως, αυτό συνέβαινε πριν από έναν αιώνα κατά τη διάρκεια της επιδημίας της “πανώλης της Κίνας”.
Η ιδέα ότι μια ασθένεια μπορεί να μεταδοθεί από άνθρωπο σε άνθρωπο υφίσταται από τουλάχιστον τον 16ο αιώνα «ως σοβαρή ιατρική θεωρία», εξηγεί ο William Summers, ειδικός στην Ιστορία της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Yale.
Ωστόσο, εκείνη την εποχή, οι μάσκες είναι «μάλλον φυλαχτά με αποστολή να απομακρύνουν την κακή επιρροή».
Όμως, στο μέσον του 19ου αιώνα, εντοπίζονται τα μικρόβια και ακολουθεί η δημιουργία των «θεωριών των μικροβίων» που εξηγούν τους μηχανισμούς μόλυνσης.
Το 1890, οι μάσκες κάνουν την εμφάνισή τους στα χειρουργεία. Εκείνη τη στιγμή, εμφανίζεται στο Χονγκ Κονγκ η πανώλη και αρχίζει να εξαπλώνεται.
Εκείνη η πανδημία ονομάζεται “πανώλη της Κίνας” και φτάνει το 1910 στη Μαντζουρία. Ο φόβος είναι μεγάλος καθώς η ασθένεια, με θνητότητα που φτάνει σχεδόν το 100%, εξαπλώνεται με άξονες όλες τις νέες σιδηροδρομικές γραμμές προς το Πεκίνο, έως και την Ευρώπη. «Σκότωνε όλους όσους πρόσβαλλε μέσα σε 24 με 48 ώρες μετά την εμφάνιση των πρώτων συμπτωμάτων», λέει ο Χρήστος Λυντέρης, καθηγητής Κοινωνικής/Ιατρικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο St Andrews της Σκοτίας.
“Αποκάλυψη!”
Ο Wu Lien Teh, νεαρός γιατρός από την Μαλαισία, σπουδασμένος στο Cambridge, στέλνεται επιτόπου. Και αγωνίζεται για να πείσει τους συναδέλφους του ότι η πανώλη δεν είναι μόνο βουβωνική, συνδεόμενη με το τσίμπημα μολυσμένων ψύλλων, αλλά επίσης πνευμονική. «Πίστευε ότι ένας ασθενής με πνευμονική πανώλη, οι πνεύμονες του οποίου είναι μολυσμένοι, μπορούσε να μεταδώσει τη νόσο στους άλλους μέσω του αέρα, χωρίς τη συμμετοχή των ψύλλων. Ήταν μια άποψη καινοτόμα και σκανδαλώδης για την εποχή». Και σήμαινε χρήση μάσκας.
Όμως, οι υγειονομικές Αρχές της εποχής «βρίσκονται αντιμέτωπες με δύο προβλήματα», επισημαίνει ο William Summers, συγγραφέας βιβλίου για την επιδημία αυτή στη Μαντζουρία. Το πρώτο πρόβλημα είναι πολιτικό: Το “χάος” κυριαρχεί στη Μαντζουρία, την κυριαρχία επί της οποίας διεκδικούν Ρώσοι και Ιάπωνες από τη δυναστεία Τσινγκ που βρίσκεται σε παρακμή. Το δεύτερο πρόβλημα είναι να γίνει αποδεκτή από τον πληθυσμό, που είναι συνηθισμένος να προσφεύγει στην παραδοσιακή ιατρική, μια προσέγγιση που βασίζεται σε μια επιστημονική ανακάλυψη.
«Όμως ένα συμβάν θα βγάλει τον πληθυσμό από τον λήθαργο», διηγείται στην αυτοβιογραφία του ο Wu Lien Teh: Ο θάνατος του Γάλλου συναδέλφου του Gérald Mesny, ο οποίος δεν έπαιρνε στα σοβαρά τις απόψεις του νεαρού γιατρού για τη μεταδοτικότητα της ασθένειας από άνθρωποι σε άνθρωπο. Έτσι, επισκέφτηκε χωρίς προφυλάξεις ένα νοσοκομείο. Μολύνθηκε και κατέληξε μέσα σε λίγες ημέρες.
Ράμφος πουλιού
Ξαφνικά η ζήτηση για μάσκες εκτοξεύεται. «Όλοι φορούσαν στον δρόμο, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο», διηγείται ο Wu Lien Teh.
Εικόνες από την επιδημία αυτή της Μαντζουρίας δείχνουν γιατρούς και νοσηλευτές με τα κεφάλια τυλιγμένα με ύφασμα. Όσοι μεταφέρουν νεκρούς κρατούν ύφασμα στη μύτη και το στόμα.
Ο Wu Lien Teh «προσπαθεί να επινοήσει ένα σύστημα με κορδόνια ώστε να γίνεται δυνατή η μεταφορά ενός πτώματος χωρίς να πέφτει το προστατευτικό κάλυμμα του προσώπου», λέει ο Χρήστος Λυντέρης, κάνοντας λόγο για μια πρωτοφανή εξέλιξη: μάσκες για τους εργαζόμενους σε επικίνδυνες συνθήκες και για τον γενικό πληθυσμό. Οι φωτογραφίες στον Τύπο της εποχής «καθιερώνουν τις μάσκες ως σύμβολο της πανώλης και τις καθιστούν στη συνείδηση του πληθυσμού αναπόσπαστο κομμάτι της έννοιας της επιδημίας», λέει.
Οι στολές και οι μάσκες προστασίας
Ο Μεσαίωνας και οι γιατροί της πανώλης
Όμως ήδη εκατοντάδες χρόνια πριν από τις θεωρίες περί μικροβίων οι άνθρωποι προστάτευαν το πρόσωπό τους. Για παράδειγμα, απέναντι στη βουβωνική πανώλη του Μεσαίωνα, η στολή των γιατρών στην Ευρώπη περιλάμβανε ένα είδος μάσκας σε σχήμα ράμφους πουλιού με αποστολή την προστασία απέναντι στο «μίασμα», μολυσμένο από οργανικές ουσίες σε αποσύνθεση αέρα.
«Τότε πίστευαν ότι τα επικίνδυνα άτομα δεν μπορούσαν να εισχωρήσουν σε δερμάτινα παντελόνια και σε μπλούζες από κερωμένο ύφασμα», εξηγεί ο ιστορικός Frank Snowden στο βιβλίο του “Επιδημία και κοινωνία: από τη μαύρη πανώλη στις μέρες μας”. Περιγράφει τη μάσκα σε σχήμα μεγάλου ράμφους πουλιού, «που προεκτείνει τη μύτη και περιέχει αρωματικά χόρτα που προστατεύουν από τις θανατηφόρες οσμές του μιάσματος». Λίγους αιώνες αργότερα, οι ανακαλύψεις των επιστημόνων, από τον Λουί Παστέρ στον Ρόμπερτ Κοχ, αποτελούν επανάσταση στην κατανόηση των μηχανισμών της λοίμωξης. Όμως, η αυτοκρατορική Κίνα αντιστέκεται μέχρι την πανώλη της Μαντζουρίας. Τότε η Κίνα εξελίχθηκε σε πρωτεργάτη του ιατρικού μοντερνισμού, σύμφωνα με τον Χρήστο Λυντέρη.
Με την επιδημία του SARS το 2003, οι μάσκες επανεμφανίστηκαν και έγιναν απαραίτητο αξεσουάρ στις πληγείσες περιοχές, κυρίως στο Χονγκ Κονγκ. Όμως όχι στη Δύση. Ακόμη και αν οι μάσκες χρησιμοποιήθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά την επιδημίας της γρίπης του 1918, οι δυτικές κοινωνίες «δε διατηρούν τη μνήμη» αυτής της κρίσης, σημειώνει ο ανθρωπολόγος. «Κατά συνέπεια, η εισαγωγή της μάσκας σήμερα στην Ευρώπη και την Αμερική αποτελεί μια τελείως νέα εμπειρία».
