Η ιστορία... του ρολογιού ανατρέχει χιλιάδες χρόνια πίσω, όταν ακόμη η «αποκάλυψη» της ώρας βασιζόταν αποκλειστικά στα... κέφια του ήλιου. Χρειάστηκε να περάσουν αιώνες, σκέψεις, μελέτες και πειράματα επί πειραμάτων προτού ο άνθρωπος κατορθώσει να εφεύρει το πρώτο αξιόπιστο ρολόι.
Ένας ιερωμένος, ο Αρχιεπίσκοπος του Δουβλίνου, ο Τζέιμς Ουσέρ, τον 17ο αιώνα επιχείρησε να απαντήσει στο αιώνιο ερώτημα: Πότε ξεκίνησε ο χρόνος; Αυτονόητα για την εποχή, ο ίδιος ως βαθιά θρησκευόμενος άνθρωπος ξεκίνησε από την Παλαιά Διαθήκη μελετώντας γράμμα προς γράμμα τα αρχαία κείμενα, σε ένα εγχείρημα κολοσσιαίων διαστάσεων για την εποχή.
Είκοσι χρόνια μετά και αφού αποδελτίωσε τους 10.000 τόμους της βιβλιοθήκης του, κατέληξε στα 1650 στο συμπέρασμα ότι ο κόσμος και άρα ο χρόνος δημιουργήθηκε το απόγευμα της 23ης Οκτωβρίου του 4040 π.Χ., σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο. Ο Ουσέρ δεν ήταν ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος που έκανε αυτή την αγωνιώδη ερώτηση και προσπάθησε να την απαντήσει. Ήταν όμως από τους πρώτους που επιχείρησε να δώσει ένα επιστημονικό υπόβαθρο σε αυτή την αιώνια αναζήτηση του χρόνου και την προσπάθεια ελέγχου του πανδαμάτορα, που ξεκίνησε από την πρώτη κιόλας στιγμή που ο άνθρωπος συνειδητοποίησε τον κύκλο των ουράνιων σωμάτων που καθόριζε την ύπαρξή του, τη μέρα, τη νύχτα και τις εποχές.
Τα ηλιακά ρολόγια
Έτσι, δεν πρέπει να προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι το απαύγασμα αυτής της συσσωρευμένης γνώσης πήρε τη μορφή των πρώτων ηλιακών ρολογιών, που χρονολογούνται τουλάχιστον από το 3500 π.Χ. Για την ακρίβεια, πρέπει να δωθεί στα πρώτα εκείνα ρολόγια τον χαρακτήρα της σκιάς και όχι τόσο του ήλιου, καθώς αυτό ακριβώς μετρούσαν, τον χρόνο βάσει της σκιάς που έπεφτε με τη βοήθεια του ήλιου πάνω σε μια επίπεδη διαιρεμένη σε χρονικά διαστήματα επιφάνεια, με τη βοήθεια ενός οριζόντιου άξονα. Είχαν προηγηθεί αιώνες παρατήρησης της κίνησης του ήλιου στον ουρανό και των αλλαγών ανά εποχή, με τις γνώσεις αυτές να φτάνουν σε εντυπωσιακά επίπεδα στους πολιτισμούς της Αιγύπτου, της Μεσοποταμίας και της αρχαίας Ελλάδας, συνθέτοντας την «αρχαιοαστρονομία», όπως την αποκαλούμε σήμερα.
Σοφία αιώνων που ακόμα και πριν από μερικά χρόνια μεταφερόταν από τους παλαιότερους από γενιά σε γενιά, με τους προγόνους μας στα χωριά μέχρι τουλάχιστον τη δεκαετία του ’60, όταν τα ρολόγια δεν ήταν διαδεδομένα σε τέτοιο βαθμό, να μπορούν με εντυπωσιακή ακρίβεια να προσδιορίζουν την ώρα της ημέρας.
Με νερό και άμμο
Καθώς τα χρόνια περνούσαν, οι άνθρωποι καλούνταν να βρουν πιο ασφαλείς μεθόδους μέτρησης του χρόνου, καθώς δεν ήταν προβληματική μόνο η διάρκεια της ημέρας σε αυτό, αλλά και η ηλιοφάνεια. Πρακτικά δηλαδή, χωρίς ήλιο τα ηλιακά ρολόγια δεν μπορούσαν να «δουλέψουν». Έτσι, περί τα 1400 π.Χ. επινοήθηκαν τα ρολόγια ύδατος και οι κλεψύδρες, οι γνωστοί σε όλους «δίδυμοι χώροι», που συγκοινωνούσαν μεταξύ τους μέσω ενός στενού ισθμού. Στον ένα από αυτούς υπήρχε είτε νερό είτε άμμος, που κυλούσε με σταθερή ροή στον δεύτερο. Έτσι η ώρα μπορούσε πια να γίνει κατάκτηση του ανθρώπου και τη νύχτα, με την ακρίβεια να γίνεται όλο και πιο... ακριβό ζητούμενο.
Η εξέλιξη δε σταμάτησε ποτέ. Οι εφευρέτες δεν έπαψαν ούτε στιγμή να εργάζονται για να ανακαλύψουν ακόμα πιο λεπτομερείς και πιο πρακτικές μεθόδους μέτρησης του χρόνου, με τα πρώτα μηχανικά ρολόγια να βρίσκουν τους προδρόμους τους κάπου στις αρχές του 13ου αιώνα.
Το μηχανικό ρολόι
Οι πρώτες τεκμηριωμένες αναφορές οδηγούν σε μια εποχή όπου οι επιστήμονες ήταν σχεδόν πανεπιστήμονες, στον Ιταλό αστρονόμο και γιατρό, Τζιάκομο Ντόντι, ο οποίος εγκαινίασε με το πρώτο μηχανικό ρολόι που γνωρίζουμε στην Πάδοβα τη νέα εποχή στην ιστορία των ρολογιών. Το επόμενο εξελικτικό βήμα ήταν η επινόηση του μηχανισμού της ταλαντευόμενης ράβδου, τον οποίο εντοπίζουμε σε όλα τα μεγάλα ρολόγια από τον 14ο αιώνα και μετά, κυρίως σε πύργους και δημόσια κτήρια στην Ευρώπη. Ο μηχανισμός κινούταν χάρη σε ένα βαρίδι κρεμασμένο με σκοινί, που ταλάντωνε τη ράβδο γυρίζοντας από ένα δόντι του τροχού.
Το πρώτο ρολόι τσέπης
Το πρώτο ρολόι τσέπης εμφανίζεται στη Γαλλία διά χειρός του ωρολογοποιού Ζουλιέν Κουντρό, ο οποίος υλοποίησε με αυτόν τον τρόπο την επιθυμία του Γάλλου μονάρχη Λουδοβίκου XI στα 1481. Ο Κουντρό αξιοποίησε την ανακάλυψη του σπειροειδούς ελατηρίου, που ήταν σε θέση να διατηρεί την ενέργεια και τη διανέμει σταδιακά, βάζοντας τις βάσεις για τη δημιουργία των νέων ρολογιών, που το μόνο πια που απαιτούσαν ήταν κούρδισμα. Το πρώτο από αυτά τα μηχανικά κουρδιστά ρολόγια τσέπης κατασκευάστηκε στα 1500 από τον Γερμανό Πίτερ Χένλαϊν.
Ο Γαλιλαίος και οι πολυέλαιοι
Γύρω στα 1582, ο Γαλιλαίος κατέγραφε τη χαρακτηριστική χρονομετρική ιδιότητα του εκκρεμούς, μετρώντας τον χρόνο που έκαναν οι πολυέλαιοι του καθεδρικού ναού της Πίζας όταν ταλαντεύονταν. Ο Γαλιλαίος ανακάλυψε ότι οι ταλαντώσεις τους ήταν ισόχρονες και σκέφτηκε ότι μπορούσαν να χρησιμεύσουν για τη μέτρηση του χρόνου. Την παρατήρηση αυτή αξιοποίησε ο Ολλανδός Κρίστιαν Χόυχενς από το 1656 και μετά, κατασκευάζοντας ένα ρολόι με εκκρεμές που διατηρούσε σταθερό συγχρονισμό, το οποίο παρείχε εντυπωσιακή για την εποχή ακρίβεια ενός λεπτού, ανοίγοντας τον δρόμο για την αντικατάσταση των μεσαιωνικών ρολογιών που παρέμεναν σε λειτουργία. Έπρεπε όμως ακόμα να επιλυθεί ένα σημαντικό ζήτημα, εκείνο του κουρδίσματος.
Ο Ναυτικός Χρονομέτρης
Κομβικό σημείο στην εξέλιξη του ρολογιού ήταν η διαπίστωση του ωρολογοποιού Τζον Χάρισον, ότι για τον ακριβή προσδιορισμό του γεωγραφικού μήκους απαιτείται η ακριβής μέτρηση του χρόνου. Έτσι ο ίδιος εφηύρε στα 1735 τον Ναυτικό Χρονομέτρη, γνωστό με το όνομά του, Harrison Marine Chronometer, ο οποίος μετρούσε τον χρόνο με τη μεγαλύτερη ως εκείνη την εποχή ακρίβεια. Μετά από δοκιμές από γνωστούς θαλασσοπόρους, όπως ο Κάπτεν Κουκ, κέρδισε το βραβείο της βασίλισσας και την πρωτοκαθεδρία στην κατασκευή του πρώτου ρολογιού ακριβείας.
Το ηλεκτρικό ρολόι
Το πρώτο ηλεκτρικό ρολόι μπαταρίας εφευρέθηκε το 1840. Το ρολόι αυτό διέθετε κινητήριο μηχανισμό ελατηρίου και χρησιμοποιούσε ηλεκτρικές παλμωθήσεις για την οδήγηση των δεικτών. Η τελειοποίηση αυτού του ηλεκτρικού ρολογιού επιτεύχθηκε το 1905, με κατάληξη το αυτόνομο ρολόι με ενσωματωμένες μπαταρίες.
Το quartz
Η μέτρηση της ώρας έγινε ακόμα πιο ακριβής στα 1920 με την ανακάλυψη του μηχανισμού quartz, ενός κρυστάλλου χαλαζία που με ηλεκτρονικό τρόπο εγγράφει την ώρα σε ένα καντράν. Στα 1955 ο φυσικός Λούι Έσεν, βασιζόμενος στο έργο του Ίζιντορ Ράμπι του Πανεπιστημίου Κολούμπια και σε πρωτότυπα ρολόγια του αμερικανικού Εθνικού Ινστιτούτου Προτύπων και Τεχνολογίας του Μπόλντερ του Κολοράντο, έφτιαξε το πρώτο αξιόπιστο ατομικό ρολόι. Το ρολόι αυτό κατασκευάστηκε στο Εθνικό Εργαστήριο Φυσικής του Ηνωμένου Βασιλείου και βασίστηκε στο άτομο καισίου-133, το οποίο ταλαντώνεται ακριβώς 9.192.631.770 κάθε δευτερόλεπτο. Από τότε ως τα σήμερα η εξέλιξη έφτασε στο σημείο τα ρολόγια να επιτυγχάνουν πια ακρίβεια με καθυστέρηση ενός δευτερολέπτου ανά περίπου 80 εκατομμύρια χρόνια.
