Μάρτυρας εποχών που για τους περισσότερους από εμάς αποτελούν καρέ από παλιά ντοκιμαντέρ, πλάνα ταινιών ή παλιές ασπρόμαυρες φωτογραφίες αποτελεί ένα κτίσμα στην καρδιά του καταπράσινου Φόδελε.
Ο ανυποψίαστος διαβάτης που ακολουθεί τη φυσιολατρική διαδρομή, μέσα στην εντυπωσιακή σκηνογραφία της φύσης σε όλους τους τόνους του πράσινου, τις πορτοκαλιές και τις λεμονιές και τα νερά που συνθέτουν το μαγευτικό τοπίο του χωριού, κοντοστέκεται σε ένα οικοδόμημα λαβωμένο πια από τον χρόνο που έχει να διηγηθεί μια ξεχωριστή ιστορία.
Η ξυλοδεσιά και τα κεραμίδια έχουν λυγίσει από το βάρος των αιώνων και οι κισσοί και κάθε άλλη μορφή οργιώδους βλάστησης έχει τρυπώσει από τις χαραμάδες και τα ανοίγματα και έχει ριζώσει, σκαρφαλώσει και αποικίσει τις λαξευμένες πέτρες, δημιουργώντας κάτι μοναδικό... Με μια δεύτερη πιο προσεκτική ματιά το βλέμμα πέφτει στις γούρνες που βρίσκονται μέσα στο κτίσμα και «διηγούνται» εκείνες τις ιστορίες που ίσως κάποιοι να διατηρούν σαν μακρινή ηχώ από τις αναμνήσεις των διηγήσεων των γιαγιάδων.
Από εκείνα τα χρόνια που οι γυναίκες των χωριών συγκεντρώνονταν κοντά σε πηγές νερού για να πλύνουν τα ρούχα τους μέσα σε γούρνες λαξευμένες στην πέτρα, με την όλη διαδικασία να αποτελεί και μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να συζητηθούν όλα τα τελευταία νέα της τοπικής επικαιρότητας. Δύσκολοι καιροί, κοπιαστικοί, καθώς οι γυναίκες έπρεπε όχι μόνο να πλύνουν με τα χέρια τα ρούχα όλης της οικογένειας, αλλά και να τα μεταφέρουν από το πλυσταριό στο σπίτι.
Μια πραγματικότητα χαμένη, ευτυχώς, πια στον χρόνο.
Εκείνες τις ιστορίες διατηρεί ζωντανές το πλυσταριό, που, όπως μαρτυρεί η επιγραφή πάνω από την πόρτα της εισόδου, κατασκευάστηκε το 1915. Το λιθόκτιστο πλυσταριό κατασκευάστηκε με δαπάνες της τότε κοινότητας Φόδελε για τις ανάγκες των νοικοκυριών του χωριού στην περιοχή Κεφαλοβρύσα, και αποτελεί ένα από τα ελάχιστα που έχουν απομείνει σε ολόκληρο το νησί. Η θέση του στη δυτική όχθη του ποταμού δεν ήταν τυχαία και σχετιζόταν άμεσα με το άφθονο νερό, το οποίο αποτελεί άλλωστε ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του Φόδελε. Η ύπαρξη τόσο του ποταμού Παντομάντρη όσο και των πολλών ρυακιών που ξεπηδούν από τις πηγές κυρίως τους χειμερινούς μήνες ευθύνονται για το πράσινο αλλά και την εκτεταμένη καλλιέργεια εσπεριδοειδών, ενώ το νερό ήταν ο κινητήριος μοχλός των πολλών νερόμυλων που βρίσκονταν στο Φόδελε και μαρτυρούνται ήδη από την εποχή της Ενετοκρατίας. Μαρτυρία που διασώζεται στα πολλά σχετικά τοπωνύμια σε ολόκληρη την περιοχή...
Η ιστορία: Το όνομα «Φόδελε»
Το Φόδελε ως τοπωνύμιο αναφέρεται σε έγγραφο του Κατάστιχου των Μοναστηρίων του Κοινού στα 1248, παραπέμποντας στην περιοχή που η αυτοκρατορική Μονή Σφάκας κατέχει καλλιεργήσιμη γη. Το τοπωνύμιο Fodele ή Fodelle εντοπίζεται σε πηγές του 13ου και του 14ου αιώνα, ενώ στην παλαιότερη, γνωστή έως σήμερα, απογραφή του 1577 από το γενικό προβλεπτή Τζιάκομο Φοσκαρίνι, ο οικισμός αναφέρεται ως Fodhele της επαρχίας Μυλοποτάμου. Η ευρύτερη περιοχή, προνομιακή λόγω και της ύπαρξης νερού αλλά και του γειτονικού όρμου των Πέρα Γαλήνων, όπως μαρτυρούν σποραδικά ευρήματα αλλά και οι ανασκαφές στους Πέρα Γαλήνους που έφεραν στο φως μινωικό οικισμό, φαίνεται ότι κατοικούταν συνεχώς από τα προϊστορικά χρόνια.
