Το 13ο Κρητολογικό Συνέδριο ήταν η αφορμή για να συζητηθεί περισσότερο το εύρημα στον Πέτρα Σητείας που ήρθε στο φως το 2019 και εντοπίστηκε στο ασύλητο ελίτ νεκροταφείο ανακτορικής Μινωικής θέσης.
Η Δρ. Μεταξία Τσιποπούλου, επίτιμη διευθύντρια του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, επικεφαλής των συστηματικών ανασκαφών που διεξάγονται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λασιθίου τα τελευταία 18 χρόνια στο μινωικό νεκροταφείο και συνολικά 39 χρόνια στην περιοχή του ανακτόρου και των τριών οικισμών του Πετρά Σητείας στην Κρήτη, μιλάει στο neakriti.gr για το εύρημα, αλλά και το ασύλητο νεκροταφείο που συνδέεται με τον ανακτορικό οικισμό του Πετρά.
Η Δρ. Μεταξία Τσιποπούλου
Κυρία Τσιποπούλου κατ’ αρχάς πότε έγιναν οι πρώτες ανασκαφικές εργασίες και τί έχει αποκαλυφθεί ως σήμερα;
Στον ανατολικό λόφο του Πετρά Σητείας, γνωστό ως Κεφάλα, ανασκάπτεται από το 2004 ασύλητο ελίτ νεκροταφείο, έκτασης μεγαλύτερης των τεσσάρων στρεμμάτων, από τα σημαντικότερα της Κρήτης, το μεγαλύτερο γνωστό της Προανακτορικής και Παλαιοανακτορικής περιόδου (2900-1750 π.Χ.), υπό τη διεύθυνσή μου ως συστηματική ανασκαφή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λασιθίου. Μέχρι σήμερα έχουν ερευνηθεί 24 μεγάλα ταφικά κτίρια με περίτεχνες κατόψεις, άλλες εννέα ταφικές δομές, κυρίως λάκκοι με επένδυση λίθων, καθώς και μια ταφική βραχοσκεπή.
Πόσα κτίρια εκτός των ταφικών κτήρια έχουν ανασκαφεί;
Το νεκροταφείο περιλαμβάνει επίσης άλλα 27 αρχιτεκτονικά στοιχεία, περίβολοι, δύο εκτεταμένοι χώροι τελετουργιών και διάδρομοι πρόσβασης, η διαμόρφωση των οποίων έγινε γύρω στο 2000-1900 π.Χ. Το γεγονός ότι το ελίτ νεκροταφείο του Πετρά βρέθηκε ασύλητο έχει μοναδική σημασία, καθώς τα πορίσματα των ανασκαφών και των μελετών έχουν ήδη αλλάξει πολλά από τα μέχρι σήμερα κοινώς παραδεκτά δεδομένα για το Μινωικό πολιτισμό, ιδιαίτερα στις πρώιμες φάσεις του.
Γιατί εντυπωσίασε το συγκεκριμένο εύρημα και τι προδίδει για την Παλαιοανακτορική Κρήτη;
Τα Παλαιοανακτορικά κτίρια του νεκροταφείου (2000-1800 π.Χ.) βρίσκονται κυρίως στο βόρειο τμήμα του, και συνδέονται με τον εκτεταμένο Χώρο Τελετουργιών. Το ταφικό Κτίριο 9 κτίσθηκε γύρω στο 1900-1850 π.Χ. Ο χώρος 8, περ. 17 τετρ. μέτρα, ήταν ανοικτός, και δεν περιείχε ταφές. Το 2019, πάνω στο δάπεδό ήρθαν στο φως τα λείψανα μιας τελετουργικής απόθεσης, μοναδικής για τον Πετρά και οπωσδήποτε εξαιρετικά σπάνιας για την Παλαιοανακτορική Κρήτη.
Ένα πολύτιμο ζώο, όπως ο ταύρος θυσιάζεται. Εντοπίστηκε κάτι άλλο κοντά στο συγκεκριμένο εύρημα;
Συγκεκριμένα στο ΒΔ άκρο του Χώρου 8 ανασκάφθηκε κεφαλή ταύρου ολόκληρη, μαζί με μερικά αγγεία στο δάπεδο και δύο όστρεα τρίτωνα. Η απόθεση δεν περιείχε άλλα οστά του ταύρου, ούτε άλλων ζώων, ούτε και ανθρώπινα. Προφανώς η θυσία του ταύρου έγινε σε άλλο τμήμα του νεκροταφείου ή του πλατώματος.
Aεροφωτογραφία του νεκροταφείου του Πετρά
Τα αγγεία, σκορπισμένα σε όλη την έκταση του Χώρου 8, ήταν ένα κύπελλο, τρεις κανάτες, ένα θυμιατήρι και ένας λύχνος (1800 π.Χ.) Μαζί τους βρέθηκαν και δύο όστρεα τρίτωνα. Είχαν αποτεθεί όλα μαζί, αφού χρησιμοποιήθηκαν στην τελετουργία, που περιελάμβανε:
- Mεταφορά αρκετής ποσότητας υγρού, ή ίσως τριών υγρών, η καθεμιά από τις τρεις κανάτες έχει χωρητικότητα περίπου 3 λίτρων.
- Tο κύπελλο θα μπορούσε να είχε χρησιμοποιηθεί τόσον για πόση, όσον και για μια χοή ή για ράντισμα της κεφαλής του ταύρου με το, ή τα, υγρά.
- Mε το θυμιατήρι είχαν μεταφερθεί μικρά κάρβουνα και κάποια αρωματικά βότανα πιθανότατα,
- Tέλος, εφόσον ο χώρος 8 ήταν κλειστός, ο λύχνος θα μπορούσε να είχε χρησιμεύσει είτε για τη μεταφορά της φωτιάς για να ανάψει το περιεχόμενο του θυμιατηριού, ή ακόμα και για φωτισμό, δηλώνοντας ότι η τελετουργία έλαβε χώρα τη νύχτα.
- Ως προς τα δύο όστρεα τρίτωνα είναι γνωστή η σημασία τους για τη μινωική θρησκεία.
- Σημαντικό είναι εξάλλου ότι σε ελάχιστη απόσταση από τον νότιο τοίχο του Χώρου 8 έχει ανασκαφτεί ζεύγος διπλών κεράτων από ασβεστόλιθο περ. 50 εκ. με επένδυση κονιάματος.
Αεροφωτογραφία του νεκροταφείου του Πετρά
Πως υπολογίζεται ότι γινόταν η θυσία σ ένα ταφικό κτήριο;
Δεν είναι εύκολο να προταθεί μια γενικά αποδεκτή ερμηνεία για τους λόγους της τελετουργικής πράξης που επικεντρώνεται γύρω από μια κεφαλή ταύρου. Είναι οπωσδήποτε συνδεδεμένη αποκλειστικά, με το Ταφικό Κτίριο 9, το οποίο, όπως υποδεικνύουν τα κτερίσματά του χρησιμοποιείτο από επιφανή κοινωνική ομάδα του Πετρά, ενώ ο γειτονικός, εκτεταμένος Χώρος Τελετουργιών 2, αφορούσε ευρύτερες κοινωνικές ομάδες και συνδεόταν με όλα τα ταφικά κτίρια της βόρειας πλευράς του νεκροταφείου.
Kεφαλή ταύρου στη διάρκεια της συντήρησης
H χρονική στιγμή της τελετουργίας εξάλλου συνδέεται με ένα, προφανώς μείζον, γεγονός, ιδιαίτερης σημασίας για τους χρήστες του Ταφικού Κτιρίου 9 και μόνον (σεισμός, τσουνάμι, μερική κατάρρευση του κτιρίου, σωτηρία από μια πανδημία). Πάντως το μόνο βέβαιο είναι ότι η τελετουργία με τον ταύρο δεν σφράγισε το τέλος της χρήσης του Ταφικού Κτιρίου 9, το οποίο συνέχισε να δέχεται ταφές για τουλάχιστον 50 χρόνια ακόμα.
Η κεφαλή ταύρου, η οποία ανασκάφηκε που μεταφέρθηκε και ποια ήταν η διαδικασία μελέτης;
Η συντήρηση της κεφαλής ταύρου, η οποία ανασκάφθηκε πολύ προσεκτικά και μεταφέρθηκε στο εργαστήριο συντήρησης του Ινστιτούτου Αιγαιακής Προϊστορίας στην Παχειά Άμμο με πολύ χώμα, ήταν μια επίπονη διαδικασία η οποία διήρκεσε δύο μήνες και πραγματοποιήθηκε από την επικεφαλής του εργαστηρίου συντήρησης του Κέντρου Μελέτης Ανατολικής Κρήτης του Ινστιτούτου Αιγαιακής Προϊστορίας Kathy Hall. Xρησιμοποιήθηκαν διάφορα υλικά και μέθοδοι, γνωστά και πειραματικά, και το αποτέλεσμα ήταν άριστο.
Κεφαλή ταύρου μετά τη συντήρηση
Σημείωμα της παλαιοζωολόγου Δρ Βαλασίας Ισαακίδου (Πανεπιστήμιο Οξφόρδης)
Αποκαλύφθηκε ένα σύνολο από αγγεία που ανάμεσά τους είχε αποτεθεί ακέραιο το πάνω μέρος του κρανίου ενός μεγαλόσωμου ενήλικου βοοειδούς περίπου 4-6 ετών. Λόγω διάβρωσης δεν σώζονται οι οστέινοι πυρήνες των κεράτων, λόγω διάβρωσης. Η αναγνώρισή του έγινε χάρη στην παρατήρηση μορφολογικών χαρακτηριστικών και μετρήσεων που ήταν δυνατές χάρη στην προσεκτική συντήρησή του στο εργαστήριο του Ινστιτούτο Αιγιακής Προϊστορίας στην Παχειά Άμμο, από την συντηρήτρια Δρ. Cathy Hall.
Από τη σύγκριση των μετρήσεων με ανάλογες από αποθέσεις της Μινωικής και Μυκηναϊκής περιόδου στην Κρήτη και την ηπειρωτική Ελλάδα, καθώς και δεδομένα από τη ΒΔ Ευρώπη προέκυψαν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Ο ταύρος του Πετρά, που φαίνεται να έχει αποτεθεί στα πλαίσια τελετουργίας, μετά τη σφαγή, και κατά πάσα πιθανότητα την κατανάλωσή του.
Η σύγκρισή του με άγρια βόδια της Ευρώπης, δείχνει ότι ήταν ανάλογος σε μέγεθος με τα πιο μεγαλόσωμα θηλυκά και τα πιο μεγαλόσωμα κατοικίδια αρσενικά. Τα άγρια βόδια δεν υπήρξαν μέρος της φυσικής πανίδας του νησιού (και κατά συνέπεια θα είχε χρειαστεί να παγιδευτεί και να μεταφερθεί στην Κρήτη από την ηπειρωτική Ελλάδα σε νεαρή ηλικία). Εξάλλου ένα κατοικίδιο αρσενικό απαιτεί ιδιαίτερη φροντίδα για τουλάχιστον τέσσερα χρόνια, για τα οποία ανατράφηκε ο ‘ταύρος’ του Πετρά. Είτε πρόκειται λοιπόν για άγριο θηλυκό, είτε για κατοικίδιο ταύρο, η θυσία, και η κατανάλωση ενός ζώου που αποκτήθηκε ή εκτράφηκε με τόσο κόπο είναι μια σημαντική συμβολική χειρονομία που τονίζει την ισχύ της κοινωνικής ομάδας που σχετίζεται με τη απόθεσή του.
