Η Ιερά Μονή Σαββαθιανών παρουσιάζει έντονο ιστορικό ενδιαφέρον. Έχει μια μακρά και ενδιαφέρουσα ιστορία, βρίσκεται σε μια κατάφυτη τοποθεσία, ενώ ταξιδιώτες από το εξωτερικό έρχονται κυρίως τους θερινούς μήνες να την επισκεφτούν.
Συνδέεται άμεσα με την ιστορία γένεσης του ελληνικού κράτους, ενώ κατά καιρούς λειτούργησε ως καταφύγιο για τους αδύναμους.
Στο πλαίσιο αυτό, επισκεφτήκαμε τη μονή και καταγράψαμε την ιστορία και το παρόν της, με σκοπό να δώσουμε την ευκαιρία σε όσους αναγνώστες της εφημερίδας “Ν.Κ.” δεν τη γνωρίζουν καλώς, να αποκτήσουν μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα...
Τοποθεσία και ονομασία
Η Ιερά Μονή Σαββαθιανών βρίσκεται σε μια γραφική περιοχή στον νομό Ηρακλείου. Ατενίζοντας την όψη της μονής, μπορεί κάποιος να αντικρίσει τη βουνίσια φύση, η οποία είναι κατάφυτη από ποικίλα δένδρα. Βρίσκεται κοντά στο χωριό Ροδιά το οποίο ανήκει στον δήμο Μαλεβιζίου, ενώ απέχει 21 χιλιόμετρα βορειοδυτικά από την πόλη του Ηρακλείου στο όρος Βασιλικός.
Η ονομασία της μονής, σύμφωνα με την παράδοση, οφείλεται σε παλαιότερη παραθαλάσσια Μονή του Αγίου Σάββα, η οποία βρισκόταν στην περιοχή του Αλμυρού Ποταμού. Είχε πολλούς μοναχούς, ο ι οποίοι όμως εγκατέλειψαν το μοναστήρι τους λόγω πειρατικών επιδρομών και εγκαταστάθηκαν σε θέση δυσπρόσιτη και ασφαλή, εκεί όπου βρίσκεται σήμερα η Μονή Σαββαθιανών.
Στα αρχεία της Βενετίας υπάρχουν πολλά έγγραφα τα οποία αναφέρονται στην Ιερά Μονή Σαββαθιανών. Συγκεκριμένα, ένα έγγραφο του 1549 μ.Χ. κάνει λόγο για τη «Μονή του Αγίου Αντωνίου, του κυρ. Σαββατίου», ενώ σε μεταγενέστερα έγγραφα μνημονεύεται άλλοτε ως «Μονή του Αγίου Αντωνίου του κυρ. Σαββάτιου», άλλοτε ως «Μονή των Σαββαθιανών», ώστε αφενός ο Άγιος Σάββας της Μονής του Αλμυρού και αφετέρου ο κυρ. Σαββάτιος, ο πρώτος κτήτοράς της ή ο αρχικός ιδιοκτήτης της, ήταν οι λόγοι για την ονομασία της Ιεράς Μονής Σαββαθιανών.
Βέβαια, το όνομα Σαββάτιος είναι γνωστό από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια και η Ορθόδοξη Εκκλησία εορτάζει τον μάρτυρα Σαββάτιο στις 12 Σεπτεμβρίου. Επίσης, το ίδιο όνομα απαντάται ακόμη και στα βυζαντινά χρόνια.
Η Γερόντισσα Μελάνη Βρυωνάκη
Αξίζει για λόγους συμβολικούς και ιστορικούς να γίνει λόγος για την πρώτη ηγουμένη και κτητόρισσα της Ιεράς Μονής Σαββαθιανών, σύμφωνα με αναφορά του βιβλίου τη Ιεράς Μονής Σαββαθιανών (Ηράκλειο, 2016). Η ίδια ήταν στην Ιερά Μονή από το έτος 1946 (έτος κατά το οποίο η Μονή μετατράπηκε από ανδρική σε γυναικεία) μέχρι και τον θάνατό της, που χρονικά εντοπίζεται το έτος 1983. Σύμφωνα με αναφορές του βιβλίου, η Γερόντισσα Μελάνη Βρυωνάκη υπήρξε η ψυχή, η μητέρα της αδελφότητας, η οποία κατέστησε τη μονή υπόδειγμα ευσέβειας, εργατικότητας, υπακοής και θείας λατρείας.
Η ιστορία της Μονής
Η ιστορία της Ιεράς Μονής μετράει μερικούς αιώνες χωρίς να έχει προσδιοριστεί η χρονιά δημιουργίας της. Κατά τη διάρκεια των αιώνων αυτών, η Ιερά Μονή υπέστη δεινά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτύπωσης των δεινών που υπέστη αποτελεί η περίοδος της Τουρκοκρατίας. Η τουρκική επίθεση κατά το 1647 και η μεγάλη πολιορκία του Χάνδακα σημάδεψαν ανεξίτηλα την πορεία της Μονής των Σαββαθιανών και των κοντινών μονυδρίων. Οι μοναχοί φονεύτηκαν σχεδόν όλοι, ενώ μόνο λίγοι διασώθηκαν.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, το μοναστήρι πέρασε μια περίοδο οικονομικής καταστροφής, όπως όλη η μεγαλόνησος. Ο 17ος και ο 18ος αιώνας ήταν αιώνες σκληρής δουλείας, στεναγμών και δακρύων, οι οποίοι άφησαν το αποτύπωμά τους στην Ιερά Μονή.
Η κατάσταση αυτή συνεχίστηκε μέχρι και τις αρχές του 19ου αιώνα. Στο δεύτερο μισό του συγκεκριμένου αιώνα, η μονή είχε αποκτήσει σημαντικό εκκλησιαστικό εξοπλισμό και αξιόλογα περιουσιακά στοιχεία από αφιερώματα πιστών.
Σύμφωνα με πληροφορίες που παρατίθενται στο βιβλίο “Ιερά Μονή Σαββαθιανών”, με τον ανέκδοτο κώδικα ο οποίος συντάχτηκε το 1870, η μονή διέθετε 2.197 ελαιόδεντρα - 40 στην περιοχή της μονής, 4 στην Αγία Πελαγία, 1.061 στην περιφέρεια του χωριού Ροδιά και 1.092 στην περιφέρεια του χωριού Καμάρι Μαλεβιζίου. Κατείχε ακόμα αγρούς στην περιφέρεια του μοναστηριού, αλλά και 106 μουζούρια (μονάδα βάρους που χρησιμοποιούταν στην Κρήτη και αντιστοιχεί σε 15 οκάδες σιταριού ή 13 οκάδες κριθαριού) στην περιοχή, 99,5 στην Αγία Πελαγία, 310,5 στη Ρογδιά και 111 στο Καμάρι. Επίσης κατείχε αμπελώνες συνολικά 310 εργατών, 2 ελαιοτριβεία, έναν υδρόμυλο και πολλές εκατοντάδες καρποφόρων και άλλων δέντρων.
Ιδιαίτερης αναφοράς αξίζει το γεγονός πως οι μοναχοί της μονής έλαβαν μέρος στην Επανάσταση του 1821. Κατά δε την επανάσταση του 1866-69, ο μοναχός της και αρχιδιάκονος της Μητρόπολης Κρήτης Ρογδιανός Ευμένιος Βουρεξάκης συγκρότησε ομάδα και πολέμησε γενναία στα στενά του Αλμυρού τον Σεπτέμβριο του 1866, κι έπεσε ηρωικά μαχόμενος υπέρ «πίστεως και πατρίδος». Σαράντα Τούρκοι όρμησαν καταπάνω του, του έκοψαν το κεφάλι και το περιέφεραν επί δύο ημέρες στην πόλη του Ηρακλείου πάνω σε μια λόγχη.
Η Μονή των Σαββαθιανών είχε συνδεθεί επίσης με έναν από τους πιο παράτολμους μαχητές της κρητικής ελευθερίας, τον νεαρό Ηρακλή Κοκκινίδη, ο οποίος τον Μάρτιο του 1868, επικεφαλής μιας μικρής ομάδας αγωνιστών, βρήκε άδοξο τέλος, αφού πρώτα αναμετρήθηκε με πολλαπλάσιο τουρκικό στρατό κοντά στο Γάζι. Το κεφάλι του πετάχτηκε σ’ ένα πηγάδι και αργότερα μεταφέρθηκε στη μονή. Εκεί ετάφη αργότερα και ο πατέρας του Ηρακλής Κοκκινίδης.
Από την Πελοπόννησο στην Κρήτη
Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, η μονή προσέφερε καταφύγιο σε πολλούς πεινασμένους και καταδιωκόμενους από το Ηράκλειο και τα κοντινά χωριά. Η σημαντική μείωση του αριθμού των μοναχών αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα ώστε να μετατραπεί η μονή από ανδρική σε γυναικεία. Τελευταίοι μοναχοί ήταν ο ιερομόναχος Καλλίνικος και ο μοναχός Ιωαννίκιος. Το 1946, η Μονή μετατρέπεται σε γυναικεία.
Τον Οκτώβριο του 1946, μια γυναικεία αδελφότητα από οκτώ αδελφές, προερχόμενες από τη Μονή Δίβρη της Πελοποννήσου, ήρθε να εγκατασταθεί στη Μονή Σαββαθιανών. Ο αοίδιμος Μητροπολίτης Κρήτης Βασίλειος είχε πνευματικό σύνδεσμο με την καθηγουμένη της αδελφότητας Μελάνη Βρυωνάκη, η οποία επιθυμούσε να μεταφέρει την αδελφότητα από την Πελοπόννησο στην Κρήτη, λόγω των σκληρών καιρικών συνθηκών που επικρατούσαν στο ορεινό μοναστήρι τους.
Η Γερόντισσα Μελάνη επέλεξε τη Μονή Σαββατιανών ανάμεσα σε άλλες μονές του Ηρακλείου, διότι ήταν απομακρυσμένη, τελείως ερημική και με πλούσιο φυσικό κάλλος και ησυχία.
Σήμερα στην Ιερά Μονή Σαββαθιανών διαβιούν 16 ηγούμενες.
Λαξευμένο στον βράχο του σπηλαίου
Το καθολικό της μονής είναι δίκλιτος κεραμοσκεπής ναός χωρίς τρούλο, αφιερωμένος στο Γενέσιο της Θεοτόκου και στους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες. Το υπέρθυρο της θύρας του ναού είναι διακοσμημένο με φύλλα άκανθας και φέρει χρονολογία ΑΧΛΕ (1635 μ.Χ.).
Ο κυρίως ναός χωρίζεται από το ιερό με παλαιό ξύλινο ανάγλυφο τέμπλο. Το κλίτος των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων έχει οικοδομηθεί κατά το έτος 1950 από τη νέα αδελφότητα των μοναζουσών, όταν η μονή μετατράπηκε από ανδρική σε γυναικεία κοινοβιακή. Στα δυτικά της μονής υπάρχει το κατανυκτικό εκκλησάκι του Αγίου Αντωνίου, το οποίο ήταν και ο πρώτος ναός του μοναστηριού. Μεγάλο τμήμα του ναού είναι λαξευμένο στον βράχο του υπάρχοντος σπηλαίου.
Το 1955, δίπλα στον ναΐσκο του Αγίου Αντωνίου, χτίστηκε ο Ιερός Ναός του Αγίου Σάββα από τη νέα αδελφότητα των μοναζουσών. Νοτιοανατολικά του ναού βρίσκεται το κοιμητήριο της μονής, όπου υπάρχουν οι τάφοι των Ηρακλή και Νικολάου Κοκκινίδη.
Τον χώρο του μοναστηριού διασχίζει ένας μικρός χείμαρρος. Η πρόσβαση και επικοινωνία μεταξύ του καθολικού με τα δύο εξωκλήσια γίνεται με ένα κιβολιθόστρωτο μονοπάτι και με μια πετρόκτιστη γέφυρα πάνω από τον χείμαρρο, η επιγραφή της οποίας μαρτυρεί ότι χτίστηκε το 1535 μ.Χ. Ακριβώς πάνω από το πέτρινο γεφυράκι σώζεται τμήμα του νερόμυλου.
Ο νεόδμητος ναός του Αγίου Αντωνίου
Την περίοδο 2003-2008, έξω από τον χώρο του παλιού μοναστηριού και δίπλα στο παλιό υδραγωγείο της μονής, οικοδομήθηκε ο νέος θαυμάσιος πετρόκτιστος μεγαλοπρεπής ναός του Αγίου Αντωνίου, μεγάλης χωρητικότητας, βασισμένος στην παλαιά κρητική αρχιτεκτονική χριστιανικών ναών. Τα εγκαίνια του νέου επιβλητικού ναού με τα δύο παρεκκλήσια τελέστηκαν την 11η Ιουλίου 2009 με σεμνή τελετή και με τη συμμετοχή ιερέων, μοναχών μοναζουσών πολλών Ιερών Μονών της Εκκλησίας της Κρήτης και την παρουσία του Σεβασμιότατου Αρχιεπισκόπου Κρήτης κ.κ. Ειρηναίου, του Σεβασμιότατου Μητροπολίτη Πέτρας και Χερονήσσου κ.κ. Νεκτάριου και του Θεοφιλέστατου Επισκόπου Κνωσού κ.κ. Ευγενίου.
* Ευχαριστούμε τη Γερόντισσα Μαρκέλλα για τις χρήσιμες πληροφορίες που μας παραχώρησε. Ένα μέρος των πληροφοριών αντλήθηκαν από το βιβλίο της Ιεράς Μονής Σαββαθιανών, “Ιερά Μονή Σαββαθιανών - Σύντομη ιστορική αναφορά” (Ηράκλειο, 2016).
