Η επιστήμη δίνει τη μάχη για την αντιμετώπιση ασθενειών που συνδέονται με τη γήρανση, με τις πιθανότητες αύξησης του προσδόκιμου ζωής του ανθρώπου να μην είναι πια επιστημονική φαντασία.
Ελπιδοφόρα επιστημονικά μηνύματα από άλματα που αφορούν εν γένει την ποιότητα ζωής και τη μάχη ασθενειών, τα οποία μας έρχονται από τον πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), καθηγητή στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης, μέλους του Επιστημονικού Συμβουλίου European Research Council (ERC) και ακαδημαϊκού μέλους της Ακαδημίας Αθηνών κ. Νεκτάριου Ταβερναράκη.
Ένας κορυφαίος επιστήμονας της Κρήτης, ο οποίος μιλάει στη “Νέα Κρήτη” με την ευκαιρία μιας ακόμη βράβευσης στο πρόσωπό του, καθώς εξελέγη τακτικό μέλος της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών της Γερμανίας “Λεοπολντίνα” (Leopoldina), στην τάξη των Νευροεπιστημών, όντας ο δεύτερος Έλληνας επιστήμονας που γίνεται μέλος του κορυφαίου αυτού ευρωπαϊκού θεσμού.
* Κύριε Ταβερναράκη, μια ακόμη μεγάλη τιμή, αυτή τη φορά από την Εθνική Ακαδημία Επιστημών της Γερμανίας, της οποίας εκλεχθήκατε μέλος, έρχεται να προστεθεί στο βιογραφικό σας. Πώς νιώθετε που εκπροσωπείτε την Ελλάδα και την Κρήτη και ως επιστήμονας και ως πρόεδρος του ΙΤΕ;
«Το γεγονός ότι, παρ’ όλα τα σημαντικά προβλήματα, Έλληνες επιστήμονες οι οποίοι δραστηριοποιούνται σε ελληνικά ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια πετυχαίνουν να διεξάγουν έρευνα αντίστοιχη εκείνης που γίνεται σε φημισμένα ακαδημαϊκά και ερευνητικά Ιδρύματα του εξωτερικού, να εξασφαλίζουν εξαιρετικά ανταγωνιστικές χρηματοδοτήσεις, να δημοσιεύουν στα καλύτερα διεθνή επιστημονικά περιοδικά, με υψηλότατη απήχηση, και να τιμούνται με ιδιαίτερα σημαντικές διακρίσεις, αποδεικνύει ότι είναι εφικτό να γίνει έρευνα με αξιώσεις και στην Ελλάδα. Υπάρχουν, όπως τους αποκαλούμε, “θύλακες αριστείας” στη χώρα».
* Η σύνδεση της κοινωνίας με την επιστημονική και ερευνητική κοινότητα και η κοινή πορεία των κρητικών Ινστιτούτων και Ιδρυμάτων, που αποτελούν και προσωπικό σας στοίχημα, απέχει ακόμα πολύ από το να γίνει πράξη;
«Το ΙΤΕ αποτελεί ένα περιβάλλον ανοιχτό στην κοινωνία, διοργανώνοντας δράσεις όπως επισκέψεις σχολείων στα ερευνητικά του εργαστήρια, αλλά και ημερίδες, όπως η “Βραδιά Ερευνητή”, ένας πανευρωπαϊκός θεσμός που διοργανώνεται κάθε χρόνο την τελευταία Παρασκευή του Σεπτέμβρη σε πόλεις της Ευρώπης. Προς την ίδια κατεύθυνση, συνεργαζόμαστε στενά με τον Δήμο Ηρακλείου για την προώθηση της Διά Βίου Μάθησης και με την Περιφέρεια Κρήτης για την ανάπτυξη του εκπαιδευτικού τουρισμού. Εκτός από την πρωτογενή έρευνα, σημαντική προτεραιότητά μας στο ΙΤΕ είναι και η εκπαίδευση, η δημιουργία της επόμενης γενιάς επιστημόνων. Για τον σκοπό αυτό, το Ίδρυμα συνεργάζεται στενά, έχοντας συνάψει μνημόνια συνεργασίας, με τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά και τα Ερευνητικά Ιδρύματα του νησιού. Ειδικότερα για την Κρήτη, η αλληλεπίδραση με το Πανεπιστήμιο, το Πολυτεχνείο, το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο, το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, αλλά και το Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων, έχει δημιουργήσει ένα μοναδικό οικοσύστημα επιστημονικής έρευνας και ανάπτυξης καινοτομίας. Θεωρώ ότι το περιβάλλον που έχει διαμορφωθεί αποτελεί μια σπάνια όαση που χαρακτηρίζεται από τη διεπιστημονικότητα, κάτι μοναδικό για τα ελληνικά και σπάνιο για τα διεθνή δεδομένα».
* Τα τελευταία χρόνια και η Ελλάδα δείχνει να συνειδητοποιεί ότι η έρευνα και η τεχνολογία μπορούν να αποτελέσουν την αιχμή του δόρατος για τη χώρα, τόσο σε επίπεδο “ανάπτυξης” και παραγωγής πρωτότυπης καινοτομίας, όσο και για την ανάσχεση της φυγής των νέων στο εξωτερικό. Νιώθετε ότι η πολιτική ζωή της Ελλάδας είναι έτοιμη να δώσει τα χέρια για το μεγάλο αυτό άλμα; Πώς το βιώνετε σε επίπεδο στήριξης των προσπαθειών σας στο ΙΤΕ;
«Στην Ελλάδα είναι σημαντικό να δημιουργηθεί ένα κατάλληλο και ευνοϊκό θεσμικό πλαίσιο, το οποίο να μη “φιμώνει” αλλά να απλοποιεί και να διευκολύνει τη δημιουργία spin-offs από ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια. Είναι εξίσου σημαντικό να καλλιεργήσουμε μια κουλτούρα που να ενθαρρύνει τους ερευνητές και τους πανεπιστημιακούς καθηγητές να δραστηριοποιηθούν επιχειρηματικά, αξιοποιώντας έτσι τα ερευνητικά τους αποτελέσματα. Πρωτοβουλίες όπως αυτές που προαναφέρθηκαν συμβάλλουν καταλυτικά στη δημιουργία ενός ευνοϊκού ερευνητικού οικοσυστήματος, για εκείνους που επιθυμούν να επιστρέψουν. Είμαι όμως αισιόδοξος, καθώς τα τελευταία χρόνια παρατηρώ μια αυξανόμενη τάση προς την ανάπτυξη της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας. Το ΙΤΕ, μέσω του Δικτύου “ΠΡΑΞΗ”, παρέχει ενεργή υποστήριξη στους Έλληνες ερευνητές σε θέματα προστασίας και αξιοποίησης των ερευνητικών αποτελεσμάτων. Ελπίζω σύντομα να διαμορφωθεί και στην Ελλάδα ένα κατάλληλο και αποτελεσματικό θεσμικό πλαίσιο, αντίστοιχο εκείνου άλλων ευρωπαϊκών χωρών, που θα στοχεύει στη διευκόλυνση της επιστημονικής έρευνας και της αξιοποίησης των ερευνητικών αποτελεσμάτων. Όλα όσα απολαμβάνουμε και θεωρούμε πλέον δεδομένα στην καθημερινή μας ζωή από τις συσκευές επικοινωνίας και το διαδίκτυο, ως τις εξελίξεις στην υγεία και τις νέες θεραπείες, έχουν προκύψει μέσα από έρευνα και επιστημονική ενασχόληση. Η έρευνα που γίνεται σήμερα είναι αυτή που οδηγεί στο “αύριο” και αποτελεί την απάντηση στην κρίση. Είναι προς όφελος της Ελλάδας η σύνδεση της επιστήμης και της έρευνας με την κοινωνία να αποτελέσει στρατηγικό στόχο στον αναπτυξιακό της σχεδιασμό. Έτσι θα μπορέσουμε να έχουμε πραγματικό όφελος από την έρευνα, θα μπορέσουμε να έχουμε ουσιαστική ανάπτυξη, ώστε τελικά να ξεπεράσουμε την κρίση. Έρευνα και ανάπτυξη αποτελούν συνυφασμένες έννοιες, καθώς η επένδυση στην έρευνα είναι απαραίτητη για να υπάρξει ανάπτυξη. Είναι σημαντικό ότι, παρ’ όλα τα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας, η Πολιτεία έχει στρατηγικά στραφεί προς την ενίσχυση της έρευνας. Θεωρώ ότι η έρευνα αποτελεί παρακαταθήκη για το μέλλον, είναι η επένδυση και οδηγός προς στο μέλλον».
* Έχετε κουραστεί να απαντάτε σε παρόμοιες ερωτήσεις, όμως ο πειρασμός είναι μεγάλος. Πιστεύετε ότι το να βρούμε το “κλειδί” για την αντιμετώπιση ασθενειών που στοιχειώνουν τη ζωή μας είναι εφικτό στο κοντινό μέλλον;
«Στη σημερινή εποχή, ακούμε συχνά ότι βρέθηκε το ελιξίριο της γήρανσης ή της νεότητας, το φάρμακο για τον καρκίνο, για το AIDS, για το Αλτσχάιμερ. Όλα αυτά απέχουν πολύ από την πραγματικότητα, καθώς η επιστημονική έρευνα είναι μια επίπονη και μακροχρόνια ερευνητική προσπάθεια, ενώ η πρόοδος που συντελείται είναι σταδιακή. Στις ανεπτυγμένες κοινωνίες όπου υπάρχουν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, το προσδόκιμο ζωής αυξάνει και υπάρχουν χώρες όπως η Ιαπωνία και η Σουηδία όπου το ποσοστό των υπεραιωνόβιων, δηλαδή των ανθρώπων πάνω από 85 ετών, έχει εκτιναχτεί. Ωστόσο, “ου γαρ έρχεται μόνο το γήρας”, καθώς το συνοδεύουν ασθένειες που σχετίζονται με τη γήρανση, όπως οι νευροεκφυλιστικές νόσοι, τα καρδιαγγειακά νοσήματα, τα εγκεφαλικά επεισόδια, ο διαβήτης τύπου 2, ο καρκίνος και άλλα νοσήματα. Όμως, υπάρχει αποτελεσματική στρατηγική αντιμετώπισης των παραπάνω; Ενδέχεται η στρατηγική να αντιμετωπίζουμε μία-μία τις παθολογικές καταστάσεις που σχετίζονται με τη γήρανση να μην είναι η καταλληλότερη. Αν ακολουθούσαμε μια ουσιαστική και όχι συμπωματική αντιμετώπιση, δηλαδή αν καταφέρναμε να επιβραδύνουμε τη γήρανση αντί να θεραπεύουμε σταδιακά κάθε ένα από τα νοσήματα που σχετίζονται με αυτή, θα επιτυγχάναμε πολύ μεγαλύτερη αύξηση του προσδόκιμου ζωής, και θα είχαμε περισσότερα οφέλη».
* Πόσο μακριά βρίσκεται το όνειρο να νικήσουμε τα γηρατειά και τον θάνατο; Είναι τελικά ένα λάθος στον... προγραμματισμό μας ή μια φυσική επιλογή;
«Έχουμε διαπιστώσει ότι μπορούμε να αυξήσουμε τη διάρκεια ζωής πειραματόζωων κατά 6 έως 7 φορές, μέσω του θερμιδικού περιορισμού και της μείωσης των επιπέδων της ινσουλίνης. Εφαρμόζοντας τις ίδιες παρεμβάσεις στον άνθρωπο, θα μπορούσαμε να αυξήσουμε το προσδόκιμο ζωής του στα 600 χρόνια, κάτι που όμως δε συμβαίνει λόγω τεχνικών και ηθικών θεμάτων. Παρόλο που ακόμη δεν έχει βρεθεί το ελιξίριο της νεότητας, μπορούμε, μέσω της Γηριατρικής, πολλά από τα οφέλη που έχουμε ανακαλύψει σε οργανισμούς-ζωικά μοντέλα να τα μεταφέρουμε στον άνθρωπο κι έτσι να αντιμετωπίσουμε ασθένειες που συνδέονται με τη γήρανση και ίσως να αυξήσουμε το προσδόκιμο ζωής του ανθρώπου. Μέσα από την έρευνα, μάθαμε ότι η γήρανση προκαλείται από συσσώρευση βλαβών, ότι οι οργανισμοί δεν είναι προγραμματισμένοι να πεθαίνουν, ότι δεν υπάρχουν εγγενή όρια για το πόσο μπορεί να ζήσει ένας οργανισμός και άλλες σημαντικές πληροφορίες. Παράλληλα, η γήρανση αποτελεί και προσωπική υπόθεση, καθώς η γενετική μας ταυτότητα, η φυσιολογική μας κατάσταση, και το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουμε είναι παράμετροι οι οποίες οδηγούν σε μια μοναδική πορεία προς τη γήρανση για τον καθένα από εμάς. Συνεπώς, η εξατομικευμένη Ιατρική, δηλαδή οι εξατομικευμένες παρεμβάσεις είναι πολύ σημαντικές για να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε ατομικά τα προβλήματά μας. Παρόλο που έχουν γίνει σημαντικά βήματα, υπάρχουν ακόμα πολλά αναπάντητα ερωτήματα, στα οποία οι απαντήσεις δε θα αργήσουν να έρθουν. Για παράδειγμα, το αν μπορούν τα βλαστοκύτταρα να χρησιμοποιηθούν για να νικήσουμε τη γήρανση και για την αναγέννηση ιστών και οργάνων, καθώς και το κατά πόσο θα μπορούσε η κλωνοποίηση να χρησιμοποιηθεί για να δημιουργούμε μοσχεύματα που να μην απορρίπτονται από τον οργανισμό μας».
* Το “αύριο” σάς τρομάζει; Πώς το φαντάζεστε μέσα από την οπτική του επιστήμονα που ασχολείται με τους γρίφους της ίδιας μας της ύπαρξης;
«Στο πλαίσιο της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης, οι νέες τεχνολογίες υπόσχονται να ξεπεράσουν ή να επιβραδύνουν προβλήματα του ανθρώπου όπως οι αρρώστιες, οι αναπηρίες και η διαδικασία της γήρανσης. Τίθενται μάλιστα ζητήματα συγχώνευσης ανθρώπων με μηχανές και δημιουργίας νέων οργανισμών, τόσο διαφορετικών, οι οποίοι δε θα εντάσσονται στη διαδικασία της βιολογικής εξέλιξης και θα αποτελούν νέα είδη. Η επιστήμη είναι το μέσο που οδηγεί την κοινωνία στην ανάπτυξη, αρκεί να αξιοποιηθεί με σωφροσύνη και με γνώμονα το όφελος της ανθρωπότητας. Χρειάζεται προσεκτική αναδιοργάνωση σχεδόν σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, καθώς και να είμαστε προετοιμασμένοι να προσαρμοστούμε στις σημαντικές αλλαγές που η μετάβαση αυτή θα επιφέρει. Υιοθετώντας σταδιακά προσεγγίσεις, προσαρμοσμένες στις εκάστοτε εξελίξεις, που έχουν ως προτεραιότητα τον άνθρωπο, μπορούμε να διαχειριστούμε καλύτερα τις επικείμενες μεγάλες αλλαγές».
