Στο Ηράκλειο θα βρίσκεται το αργότερο σε μία εβδομάδα η εικόνα του Αγίου Μηνά, η οποία αγοράστηκε σε δημοπρασία στη Γερμανία την παραμονή της γιορτής του πολιούχου του Ηρακλείου.
Το πολύτιμο κειμήλιο, με ιστορία που μένει να ανακαλυφθεί, θα τοποθετηθεί στον ναό του “μικρού” Αγίου Μηνά μαζί με τις άλλες εικόνες της περιόδου του 18ου αιώνα, στην οποία χρονολογείται, σύμφωνα με τον οίκο δημοπρασιών και την πρώτη οπτική “ανάγνωση” βάσει της φωτογραφίας που δημοσιοποιήθηκε, ενώ ακολούθως θα αποφασιστεί από την Ιερά Αρχιεπισκοπή Κρήτης ποια διαδικασία θα ακολουθηθεί για τη μελέτη και τη συντήρηση της εικόνας.
“Kονταροχτύπημα” επίδοξων αγοραστών
Το χρονικό του εντοπισμού και της απόκτησης της εικόνας αποκάλυψαν χθες ο Πρωτοπρεσβύτερος του Αγίου Μηνά, πατήρ Εμμανουήλ Σταυρουλάκης, και ο δημοσιογράφος Νίκος Ψιλάκης, στην πρωινή ζώνη του Ράδιο 98,4 με τον Γιώργο Σαχίνη. Η ιστορία ξεκίνησε όταν ο κατάλογος με τις 1.000 και πλέον ορθόδοξες εικόνες που θα έβγαιναν στο σφυρί στις 10 Νοεμβρίου τέθηκε υπόψη του κ. Ψιλάκη από τον δημοσιογράφο της “Ντόιτσε Βέλε” και συλλέκτη έργων τέχνης, Κρητικό, Μιχάλη Κρασάκη. Ακολούθησε μια ανάρτηση του κ. Ψιλάκη, που γνώρισε μεγάλη ανταπόκριση, με αποτέλεσμα να σχηματιστεί ένας πυρήνας ανθρώπων που ωρίμασε την ιδέα της αγοράς της εικόνας και της επιστροφής της στην Κρήτη, απ’ όπου μια σειρά από εικονογραφικά στοιχεία μαρτυρούν ότι προερχόταν, αν όχι άμεσα από το νησί μας, έμμεσα μέσω της φιλοτέχνησής της από αγιογράφους ντόπιου εργαστηρίου.
Την παραμονή της γιορτής του Αγίου Μηνά, ο κ. Μιχάλης Κρασάκης, χάρη και στην εμπειρία που είχε όντας συλλέκτης έργων τέχνης, κατάφερε να αγοράσει την εικόνα πριν αρχίσει το “κονταροχτύπημα” των επίδοξων αγοραστών, που θα μπορούσε να ανεβάσει την τιμή της, καταφέρνοντας να την αποκτήσει με το ποσό των 1.584 ευρώ, μαζί με φόρους και μεταφορικά, όπως αποκάλυψε ο πατήρ Εμμανουήλ Σταυρουλάκης.
Απομένει πλέον ο επαναπατρισμός της εικόνας, η τοποθέτησή της στον ναό του Αγίου Μηνά και η δρομολόγηση, σε συνεργασία με τον Σεβασμιότατο Αρχιεπίσκοπο Κρήτης κ.κ. Ειρηναίο, των διαδικασιών για τη συντήρηση και τη μελέτη που, όπως όλοι ελπίζουν, θα λύσει το μυστήριο. Το πρώτο που πρέπει να αποσαφηνιστεί είναι αν η εικόνα, διαστάσεων 38x49 εκατοστών, φέρει υπογραφή του καλλιτέχνη και ενδεχομένως όνομα δωρητή ή και χρονολογία, που είναι αόρατα στη φωτογραφία ή έχουν καλυφθεί από τον χρόνο. Αυτό θα μπορούσε να διαπιστωθεί με τεχνικές που έχουν εφαρμοστεί σε πολλές αντίστοιχες περιπτώσεις και τις αξιοποιεί το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας μέσω του εργαστηρίου που διαθέτει στο Ινστιτούτο Ηλεκτρονικής Δομής και Λέιζερ. Θα ήταν φυσικά πιθανό να είναι ορατά και με μια απλή οπτική εξέταση στην περίπτωση που τα στοιχεία αυτά υπάρχουν και δεν είναι ορατά στη φωτογραφία που δημοσιοποίησε ο οίκος δημοπρασιών, κάτι που δε φαίνεται όμως πιθανό.
Σε διαφορετική περίπτωση, τον ρόλο της εξονυχιστικής εξέτασης της εικόνας, ώστε να εξαχθούν τα απαραίτητα στοιχεία για τη χρονολόγηση και την τεχνοτροπική της κατάταξη, θα αναλάβουν οι ειδικοί στον χώρο της Βυζαντινής Τέχνης. Ας μην ξεχνάμε ότι το Πανεπιστήμιο Κρήτης διαθέτει αξιόλογους καθηγητές Ιστορίας της Τέχνης και Βυζαντινής Αρχαιολογίας.
Μια πρώτη “ανάγνωση” της εικόνας
Η εικόνα, διαστάσεων 38x49 εκατοστών, μοιάζει να έχει σαν πηγή της κάποιο από τα κρητικά εργαστήρια αγιογραφίας, που λειτουργούσαν τον 18ο αιώνα στο Ηράκλειο και παρά το ότι η Κρητική Αναγέννηση αποτελούσε πια μια μακρινή ανάμνηση, η δράση τους υποδηλώνει μεγάλη σημασία και δυναμική που ακτινοβολούσε σε όλη την ευρύτερη περιοχή, από τη Συροπαλαιστίνη ως την Αίγυπτο, με επίκεντρο το Σινά.
Η εικόνα τεχνοτροπικά θυμίζει έντονα εικόνες της εποχής που βρίσκονται σε ναούς της Κρήτης, παρουσιάζοντας στοιχεία που παραπέμπουν στο νησί μας. Πόσω μάλλον εικονογραφώντας έναν Άγιο δημοφιλή μεν στην ευρύτερη περιοχή, με καταγωγή από την Αίγυπτο, κυρίαρχο όμως στη ζωή του Ηρακλείου τον 18ο αιώνα.
Από τα πλέον χαρακτηριστικά αυτά στοιχεία είναι, εκτός βεβαίως από την επιλογή του Αγίου, η νεφέλη στην οποία βρίσκεται ο Χριστός, ευλογώντας και κοιτώντας τον Άγιο Μηνά, και βεβαίως ο τρόπος με τον οποίο εικονίζεται ο πολιούχος του Ηρακλείου, πάνω σε άλογο και όχι σε καμήλες, όπως εικονογραφείται στις κοπτικές εικόνες που παραπέμπουν στην αιγυπτιακή καταγωγή του.
Την ίδια στιγμή, η εικονογράφηση των μαρτυρίων παραπέμπει σε κρητικό “χέρι”, καθώς οι κόπτες είχαν διαφορετική οπτική στην επιλογή του θέματος. Ο Άγιος Μηνάς δεσπόζει στο κέντρο της εικόνας ως στρατηλάτης σε προχωρημένη ηλικία, πάνω σε άλογο σε ένα υπαίθριο τοπίο έξω από τα τείχη μιας πόλης. Ο καλλιτέχνης εικονογραφεί σε δέκα μικρότερα εικονίδια που πλαισιώνουν το κεντρικό “κάδρο” τα μαρτύρια του Αγίου Μηνά, θυμίζοντας έντονα μικρογραφίες μεσαιωνικών χειρογράφων.
Τα χαρακτηριστικά που παραπέμπουν σε κρητικό εργαστήριο δεν προσδιορίζουν απαραίτητα και τον τόπο όπου φιλοτεχνήθηκε ή βρισκόταν η εικόνα πριν μεταφερθεί - επίσης άγνωστο πώς - στο εξωτερικό. Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι ο Πρωτοπρεσβύτερος του Αγίου Μηνά τόνισε ότι δεν υπάρχει κανένα στοιχείο στα αρχεία που να υποδηλώνει ότι υπήρξαν λεηλασίες εικόνων από τον Άγιο Μηνά, γεγονός που θα μπορούσε να προσφέρει μια υπόνοια για τον “ξενιτεμό” της εικόνας.
Σε κάθε περίπτωση, έχει ζητηθεί από τον γερμανικό οίκο δημοπρασιών να αποστείλει ό,τι διαθέσιμο στοιχείο κατέχει που θα μπορούσε να ρίξει φως στο μυστήριο της καταγωγής της εικόνας.
