Ήταν 9 Ιουνίου του 1944. Βράδιασε, ξεφέγγει ο ουρανός και το “Τάναϊς”, με γερμανική σημαία, βυθίζεται μεταξύ Μήλου και Σαντορίνης. Όλοι όσοι βρίσκονταν στο φορτηγό πλοίο “Τάναϊς” ήταν... γραμμένοι του θανάτου. Αρκετές εκατοντάδες από Εβραίους, Κρητικούς και Ιταλούς αιχμαλώτους ακολούθησαν το σκοτεινό “ρουμάνι” του δρόμου που δεν είχε επιστροφή, ανάμεσά τους ήταν περισσότερα από 100 παιδιά. Ο ακριβής αριθμός των θυμάτων είναι άγνωστος, ενώ υπάρχουν και αναφορές στο ότι υπήρχαν 12-14 επιζώντες.
Στην αττική τραγωδία ο άνθρωπος παλεύει με τη μοίρα, σ' αυτήν την τραγωδία; Γιατί βαριά φουρτούνα πλάκωσε και οδήγησε νωρίτερα στον θάνατο εκατοντάδες ανθρώπους; Τι έφερε την καταιγίδα; Όλα χρειάζονται χρόνο, ακόμα και η αστραπή και η βροντή για να ’ρθει... Ας φύγουμε όμως μακριά από τον θολό ουρανό, ας ταξιδέψουμε στον χρόνο.
Η εβραϊκή παρουσία στην Κρήτη χρονολογείται, σύμφωνα με τις περισσότερες πηγές, από τον 1ο αιώνα π.Χ. και συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια των αιώνων σε όλες τις περιόδους της κρητικής Ιστορίας. Κατά τη διάρκεια της Βενετοκρατίας, οι Κρήτες Εβραίοι φορούσαν κονκάρδες, σημάδευαν τα σπίτια τους και ζούσαν σε γκέτο, από τον 16ο αιώνα το γκέτο θεσμοθετήθηκε και υπήρχε η εβραϊκή συνοικία.
Η κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς ορθώνει μια νέα πορεία Εβραίων προς την Κρήτη. Οι Εβραίοι μπορούσαν να κατοικήσουν σε περιοχές που είχαν εγκαταλειφθεί από τους Ενετούς, οπότε με γρήγορους ρυθμούς ο πληθυσμός τους αυξάνεται.
Η εβραϊκή ή οβραϊκή συνοικία στα Χανιά βρισκόταν στα βορειοδυτικά της πόλης, πίσω από το λιμάνι, στο τετράγωνο που περικλείεται από τους σημερινούς δρόμους Κονδυλάκη- Πόρτου- Σκουφών- Ζαμπελίου. Βέβαια, μερικές εύπορες οικογένειες ζούσαν σε μεγαλύτερα σπίτια, σε γειτονιές όπως η Χαλέπα και τα Δικαστήρια. Οι Τούρκοι ζούσαν κυρίως στις ανατολικές συνοικίες Καστέλι και Σπλάντζια, ενώ οι χριστιανοί κυρίως στη συνοικία Τοπανάς, στα δυτικά της πόλης.
Παρόλο που είχαν εξελληνιστεί, οι εντάσεις μεταξύ Εβραίων και χριστιανών δεν έλειπαν. Οι χριστιανοί, φοβούμενοι ότι οι Εβραίοι είχαν την εύνοια των Οθωμανών, δεν ήταν πάντοτε φιλικοί απέναντί τους. Μετά από την ενσωμάτωση της Κρήτης στο ελληνικό κράτος, ο εβραϊκός πληθυσμός μειώθηκε σε ολόκληρη τη χώρα. Η εβραϊκή κοινότητα Ηρακλείου σταδιακά έπαψε να υπάρχει και η μετανάστευσή τους συνεχίστηκε μέχρι το 1941. Το 1858 υπήρχαν 907 Εβραίοι σε όλο το νησί. Το 1881, 647 και οι περισσότεροι κατοικούσαν στα Χανιά. Το 1941 ήταν 1 στο Ρέθυμνο, 7 στο Ηράκλειο και 364 στα Χανιά.
Στα Χανιά υπήρχε η συναγωγή Ετζ Χαγίμ, αλλά και μία δεύτερη συναγωγή, η συναγωγή Μπεθ Σαλόμ. Κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών των Χανίων το 1941, η παλιά πόλη είχε υποστεί μεγάλες ζημιές και η συναγωγή Μπεθ Σαλόμ είχε καταστραφεί εντελώς. Όσο για τη συναγωγή Ετζ Χαγίμ, το 1997 ξεκίνησε η αναστήλωσή της, μετά από τις προσπάθειες του Νίκου Χανάν Σταυρουλάκη (τότε διευθυντή του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδας) και ολοκληρώθηκε μετά από δύο χρόνια.
Μετά τη Μάχη της Κρήτης, τον Αύγουστο του 1941, με επιστολή από τη Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση Κρήτης, είχε ζητηθεί η απογραφή όσων ήταν εβραϊκής καταγωγής, ανεξαρτήτως θρησκευτικής πίστης, επαγγέλματος, τόπου διαμονής, καθώς και ο λόγος εγκατάστασής τους στην Κρήτη. Ο διαχωρισμός των Εβραίων δεν ήταν κάτι που τους προξένησε φόβο και ανησυχία. Οι Εβραίοι ήξεραν ότι οι ναζί έβλεπαν τη φυλή τους κατώτερη και επικίνδυνη, τους κατηγόρησαν για την ήττα της Γερμανίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και η προκατάληψη εναντίον τους εξακολουθούσε να υπάρχει, όμως δεν είχαν το αίσθημα απειλής της ζωής τους, δεν ήταν υποψιασμένοι και πίστευαν ότι δε θα τους πείραζε κανείς διότι δεν είχαν εχθρότητες. Η απογραφή παραδόθηκε και επαναλήφθηκε τον Φεβρουάριο του 1943.
Ήταν χαράματα της 20ής Μαΐου του 1944, δηλαδή ακριβώς τρία χρόνια μετά την επιχείρηση “Ερμής”, όταν δόθηκε διαταγή σε όλους τους Εβραίους να προετοιμάσουν την αναχώρησή τους. Είχαν 46 μόνο λεπτά για να προετοιμαστούν και έπρεπε να έχουν μαζί τους ταυτότητα, κοσμήματα, τραπεζικά έγγραφα, συμβόλαια γης και επιχειρήσεων, μαζί με κουβέρτες, ρούχα και τρόφιμα για 8 ημέρες. Ακολούθησε η σύλληψη και η μεταφορά τους στη φυλακή Αγιάς, η λεηλασία σε εβραϊκά σπίτια, η αφαίρεση σε όλα τα θρησκευτικά και λειτουργικά αντικείμενα, βιβλία από τη Συναγωγή Ετς Χαγίμ. Στη φυλακή Αγιάς, τόπο μαρτυρίου για εκατοντάδες άλλους Κρητικούς, έμειναν για ημέρες και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στις φυλακές Μακάσι στο Ηράκλειο. Έπειτα υποχρεώθηκαν να επιβιβαστούν στο εμπορικό πλοίο “Τάναϊς”.
Το “Holywood” έγινε “Τάναϊς”
Το ατμόπλοιο “Τάναϊς” ναυπηγήθηκε στο Sunderland της Αγγλίας ως “Holywood” από την εταιρεία John Blumer & Co Ltd. Οι εργασίες κατασκευής του είχαν ξεκινήσει στα τέλη του 1906 και ολοκληρώθηκαν στις αρχές του 1907. Στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου το “Holywood” φαίνεται να ήταν ένα από τα πλοία που επιτάχθηκαν.
Ο Έλληνας εφοπλιστής, Στέφανος Συνοδινός, αγόρασε το “Holywood” το 1935 και το ονόμασε “Τάναϊς” από την αρχαία ονομασία του ποταμού Ντον στην περιοχή της νοτιοδυτικής Ρωσίας. Η εταιρεία διέθετε και άλλα πλοία, που έφεραν αρχαιοελληνικά ονόματα ρωσικών ποταμών. Το πλοίο αξιοποιήθηκε από την εταιρεία του, τη Synodinos Bros. Mgrs, για πέντε έτη, για μεταφορά ξυλείας και διακίνηση άλλων εμπορευμάτων. Στις 11 Ιουνίου 1940 και ενώ ο πόλεμος μαινόταν στην Ευρώπη, το “Τάναϊς” επιτάχθηκε.
Σύμφωνα με τον Χρήστο Ντούνη, στις 17 Μαΐου 1941 το πλοίο κατέπλευσε στο λιμάνι της Σούδας, με εμπορικό φορτίο και πλοίαρχο τον Μιλτιάδη Παπαγγελή. Κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης, το “Τάναϊς” βυθίστηκε από γερμανικά αεροπορικά πυρά στον κόλπο της Σούδας. Στη συνέχεια επιτάχθηκε από τις γερμανικές δυνάμεις και με τη σημαία του Ράιχ πλέον, το “Τάναϊς” μετέφερε στρατεύματα, αιχμαλώτους, πολεμικό υλικό και εφόδια. Το πλοίο διέθετε πολιτικά πληρώματα με στρατιωτική δικαιοδοσία και αποστολή του ήταν η μεταφορά φορτίων και επιβατών μεταξύ ηπειρωτικής χώρας και νησιών του Αιγαίου.
Το τελευταίο ταξίδι - Ποιος βύθισε το πλοίο;
Στις 8 Ιουνίου 1944, το “Τάναϊς” απέπλευσε με προορισμό τον Πειραιά. Στα αμπάρια βρίσκονταν οι Εβραίοι που απελάθηκαν από τα Χανιά, μαζί με Κρητικούς κρατούμενους από διάφορες φυλακές της Κρήτης, καθώς και Ιταλούς αιχμαλώτους πολέμου που είχαν συλληφθεί. Προγραμματισμένη ήταν η μεταφορά τους στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Χαϊδαρίου και από εκεί η απέλασή τους στο Άουσβιτς.
Το Άουσβιτς αποτελείτο από τρία στρατόπεδα, καθώς και ένα κέντρο δολοφονίας. Εκεί έχασαν τη ζωή τους περισσότεροι από 1,1 εκατ. άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένου ενός εκατομμυρίου Εβραίων. Όσοι δεν είχαν σταλεί απευθείας σε θαλάμους αερίων, καταδικάστηκαν σε καταναγκαστική εργασία. Οι νεοαφιχθέντες περνούσαν από διαλογή. Το προσωπικό έκρινε την πλειοψηφία των κρατουμένων ως ακατάλληλη για καταναγκαστική εργασία και τους έστελνε αμέσως στους θαλάμους αερίων, που παρουσιάζονταν ως εγκαταστάσεις λουτρών για να παραπλανήσουν τα θύματα. Τα υπάρχοντα όσων δολοφονούνταν στους θαλάμους αερίων κατάσχονταν.
Ήταν 8 Ιουνίου 1944, όταν το “Τάναϊς” απέπλευσε με προορισμό τον Πειραιά και τα χαράματα της 9ης Ιουνίου του 1944, το υποβρύχιο του Βασιλικού Ναυτικού “HMS Vivid” (P77) παρατήρησε το “Τάναϊς”, 14 ναυτικά μίλια βορειοδυτικά της νησίδας Ντία. Εκτόξευσε μια εξάπλωση τεσσάρων τορπιλών και οι δύο χτύπησαν το “Τάναϊς”. Το πλοίο βυθίστηκε σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, βυθίζοντας παράλληλα και τη μακραίωνη ιστορία των Εβραίων της Κρήτης.
Αν και αρχικά είχε θεωρηθεί ότι το πλοίο βυθίστηκε από τους ίδιους τους Γερμανούς, έχει αποδειχτεί πλέον ότι την ευθύνη της επίθεσης έφερε βρετανικό υποβρύχιο. Σύμφωνα με το Uboat.net, το “HMS Vivid” εντόπισε το “Τάναϊς” να πλέει συνοδεία γερμανικών περιπολικών σκαφών και δεν υπήρξε αντεπίθεση από τα παραπλέοντα πλοία. Επίσης, κατά την αναχώρηση του πλοίου “Τάναϊς” δε χρησιμοποιήθηκε από τη Γερμανική Φρουρά της Κρήτης κρυπτογραφικός κώδικας με τον ασύρματο στη λιμενική Αρχή του Πειραιά, προκειμένου να ειδοποιηθούν οι βρετανικές Αρχές για το είδος της μεταφοράς και να αφήσουν το πλοίο να περάσει από τον αποκλεισμό.
Μνημείο στα Χανιά
Στα Χανιά υπάρχει ένα μνημείο σε σχήμα πλοίου, που μνημονεύει το τραγικό αυτό γεγονός, το οποίο έφερε την ολοκληρωτική καταστροφή της εβραϊκής κοινότητας των Χανίων. Φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Μίλτο Παπαστεργίου και τοποθετήθηκε το 2013 στην ακτή Μιαούλη.
