Μετά τα Δημοτικά Συμβούλια των μεγάλων Δήμων του Βορρά της Κρήτης, από τα Χανιά μέχρι τη Σητεία, η Παγκρήτια Ανοικτή Επιτροπή για την Εγκατάσταση Μέσου Σταθερής Τροχιάς στην Κρήτη πρόκειται να ενημερώσει και να ζητήσει δέσμευση από το Περιφερειακό Συμβούλιο Κρήτης, σύμφωνα με το μέλος της Επιτροπής και πρώην δήμαρχο Χανίων Τάσο Βάμβουκα, ο οποίος μίλησε στην εκπομπή “Ελεύθερο Σημείο” της “ΚΡΗΤΗ TV” με τον Λευτέρη Συμβουλάκη για τη διεκδίκηση του νησιού να αποκτήσει τρένο. Την ίδια ώρα, ο πρώην υφυπουργός Μεταφορών, Μανώλης Στρατάκης, αποκάλυψε ότι το 2004 είχε φέρει την ΤΡΑΙΝΟΣΕ στην Κρήτη, ώστε να διερευνηθεί η δυνατότητα να εγκατασταθεί σιδηροδρομική γραμμή παράλληλα με τον ΒΟΑΚ και σε συνάρτηση με το νέο αεροδρόμιο και ήταν θετικοί ωστόσο δεν προχώρησε, γιατί άλλαξε κυβέρνηση τότε.
Ο δε πρόεδρος του ΤΕΕ/ΤΑΚ, Γιώργος Ταβερναράκης, προχώρησε σε ακόμη μεγαλύτερες αποκαλύψεις, λέγοντας ότι στο σχέδιο του υπουργείου Υποδομών το 2015 ο σιδηρόδρομος στην Κρήτη χαρακτηριζόταν στρατηγικός μαζί με τον ΒΟΑΚ και το νέο Αεροδρόμιο Καστελίου, όμως θα έπρεπε να είχε μελετηθεί παράλληλα με τον ΒΟΑΚ, καθώς οι κλίσεις του δρόμου σήμερα δε δίνουν τη δυνατότητα να υλοποιηθεί το τρένο, αλλά απαιτείται να γίνει νέα μελέτη. Πρακτικά αυτό που είπε ο κ. Ταβερναράκης σημαίνει ότι ήταν μία πολιτική επιλογή να “τρέξει” ο ΒΟΑΚ και το αεροδρόμιο και να μείνει πίσω το τρένο, αν και το υπουργείο Υποδομών αρχικώς είχε θεωρήσει ότι ήταν απαραίτητος για την Κρήτη. Αυτό συνέβη γιατί θα έπρεπε να μελετηθεί μαζί με τον ΒΟΑΚ που σημαίνει ότι ο ΒΟΑΚ θα έπρεπε να καθυστερήσει κι άλλο, ώστε να μελετηθούν μαζί. Έτσι, “κόπηκε” το έργο του σιδηροδρόμου και τότε προωθήθηκε το αεροδρόμιο και ο ΒΟΑΚ για δημοπράτηση. Ωστόσο, η Κρήτη διεκδικεί τώρα τρένο και φυσικά αυτό σημαίνει νέα μελέτη. Μάλιστα, ο κ. Ταβερναράκης, όπως εξήγησε, οι κλίσεις Α1 κατηγορίας του ΒΟΑΚ είναι περίπου στο 6-7%, ενώ το τρένο και ειδικά τα ήπια μέσα, όπως μετρό, δεν πρέπει να ξεπερνούν το 2-3%. Συνεπώς, θα έπρεπε να μελετηθούν παράλληλα, κάτι που δεν έγινε τότε.
Η χαμένη ευκαιρία του 2015
Συγκεκριμένα, ο κ. Ταβερναράκης μιλώντας για το δυστύχημα στα Τέμπη, αλλά και τη διεκδίκηση της Κρήτης για τρένο, ανέφερε ότι οι πολίτες θα πρέπει να το εμπιστευτούν ενώ σημείωσε ότι θα μπορούσε να είχε διεκδικηθεί το 2015 μαζί με τον ΒΟΑΚ, αλλά αυτό δεν έγινε. Συγκεκριμένα ανέφερε: «Το μέσο μεταφοράς αυτό είναι ασφαλές, εφόσον η Πολιτεία κάνει τα δέοντα. Θα πρέπει όλοι οι πολίτες να το εμπιστευτούν. Η επέκταση των ηλεκτρονικών συστημάτων ως προς την ασφάλεια πρέπει να προχωρήσει. Εμείς ως ΤΕΕ που είμαστε σύμβουλοι Πολιτείας, δηλώνουμε θετικοί ως προς την ιδέα εγκατάστασης σιδηροδρομικού δικτύου στην Κρήτη. Αυτό που έχω να υποστηρίξω είναι πως το Αεροδρόμιο Καστελίου αλλάζει τα μεταφορικά δεδομένα στην Κρήτη. Οι 18 εκατ. τουρίστες δημιουργούν άλλα αναπτυξιακά δεδομένα. Και είναι αναγκαίο να υπάρξει ένα μέσο σταθερής τροχιάς ενόψει του αεροδρομίου. Σήμερα, θα πρέπει να μιλήσουμε για νέα μελέτη όσον αφορά τον σιδηροδρομικό άξονα της βόρειας Κρήτης. Η μελέτη αυτή θα πρέπει να έχει τα αντίστοιχα τεχνικο-οικονομικά δεδομένα που θα υποδεικνύουν τη βιωσιμότητά της. Οι λογικές επιδότησης έχουν περάσει σε δεύτερη μοίρα. Σήμερα, μιλάμε για βιωσιμότητα. Η μελέτη και η συγκρότηση σιδηροδρομικού δικτύου στην Κρήτη φαινόταν μέσα από το υπουργείο Υποδομών ως στρατηγικός σχεδιασμός. Στη συνέχεια, ως προς τη μελέτη των όποιων περιβαλλοντικών επιπτώσεων δε λήφθηκε υπ’ όψιν ο σιδηροδρομικός άξονας της Κρήτης. Ο στρατηγικός σχεδιασμός που έγινε και αναμορφώθηκε το 2015 από το υπουργείο Υποδομών προέβλεπε πως ο σιδηροδρομικός άξονας της Κρήτης είναι ένα σχέδιο στρατηγικής σημασίας με τη μορφή σύνδεσης με το Αεροδρόμιο Καστελίου. Εγκαταλείφθηκε η μελέτη αυτή, όταν ήρθε στο φως της δημοσιότητας πως θα υπάρξουν περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Έχουμε όμως τη δυνατότητα, ενωμένοι όλοι μαζί, να μπορέσουμε να το προχωρήσουμε. Και το ΤΕΕ θα είναι μπροστά σε αυτήν τη διεκδίκηση»
«Έχουμε μόνιμη Επιτροπή Μεταφορών που απαριθμεί πάνω από 12 άτομα και πιο συγκεκριμένα ειδικούς συγκοινωνιολόγους. Υπάρχει έλλειμμα, γιατί δεν υπάρχει κάποιος ειδικός που να έχει ασχοληθεί με σιδηροδρόμους. Βρισκόμαστε σε επικοινωνία με το Κεντρικό Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας».
«Πέρυσι θρηνήσαμε 56 θύματα στον ΒΟΑΚ»
Από την πλευρά του, ο πρώην δήμαρχος Χανίων και μέλος της Παγκρήτιας Ανοιχτής Επιτροπής για Εγκατάσταση Μέσου Σταθερής Τροχιάς στην Κρήτη ανέφερε ότι το τρένο είναι ασφαλές και πως μόνο πέρυσι η Κρήτη θρήνησε 56 νεκρούς από τροχαία ατυχήματα, ωστόσο σήμερα το πρόβλημα είναι να εξασφαλιστεί ο χώρος που θα απαλλοτριωθεί για να κατασκευαστεί ο σιδηρόδρομος. Μεταξύ άλλων ανέφερε: «Είναι ερώτημα το πώς το πιο ασφαλές μέσο συγκοινωνίας δημιούργησε μία τέτοια τραγωδία. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως στην Κρήτη θρηνούμε παρόμοιο αριθμό θυμάτων στον ΒΟΑΚ, εξαιτίας των τροχαίων ατυχημάτων. Πέρυσι θρηνήσαμε 56 άτομα στον ΒΟΑΚ. Κάθε χρόνο “θρηνούμε” ένα τρένο στην Κρήτη. Βλέπουμε μεμονωμένους θανάτους εδώ. Η ασφάλεια είναι η προτεραιότητα σ’ ένα μέσο σταθερής τροχιάς. Είναι ένα οικολογικό, οικονομικό μέσο συγκοινωνίας το τρένο και δεν πρέπει να αφήσουμε το θέμα της ασφάλειας πίσω. Το μεγάλο πρόβλημα είναι να βρεθεί χώρος. Εάν ανοίξει ο χώρος και γίνουν απαλλοτριώσεις, μπορούν να έρθουν ιδιωτικές εταιρείες και να επενδύσουν. Εγώ είπα όχι να δούμε τρένο ευθύς αμέσως, αλλά να εξεταστεί η προοπτική αυτή. Δεν μπορούμε να σκεφτόμαστε με όρους παρελθόντος. Το τρένο είναι το μέσο του μέλλοντος και είναι η ραχοκοκκαλιά των μέσων μεταφοράς. Στην Ελλάδα, δε συμβαίνει αυτό. Είμαστε η τελευταία Περιφέρεια που δε διεκδικήσαμε και δεν είχαμε ένα ασφαλές οδικό δίκτυο»
«Θα θέσουμε το θέμα στον περιφερειάρχη»
«Ο σχεδιασμός μας έχει υποχωρήσει λόγω του πένθους. Θα εξελιχθεί ο σχεδιασμός στην πορεία. Είχαμε σκοπό να πάμε στα Δημοτικά Συμβούλια του ΒΟΑΚ, όπως του Δήμου Μινώα Πεδιάδας και Οροπεδίου Λασιθίου και εν συνεχεία να πάμε στον περιφερειάρχη και να θέσουμε το ζήτημα ενωμένοι. Έχουμε δύναμη, όταν όλοι ομονοούμε. Το νησί μας πρέπει να το δούμε συνολικά. Η Περιφέρεια πρέπει να δει το ζήτημα των συγκοινωνιών ολιστικά. Δεν μπορούμε να μη βλέπουμε μπροστά μας. Δεν μπορούμε να “σερνόμαστε” πίσω. Δεν μπορούμε να μη βλέπουμε την προοπτική μας, πως η Κρήτη θα εξελιχθεί σε ακόμα μεγαλύτερο τουριστικό πυλώνα. Και ας αναλογιστούμε έναν προαστιακό, που θα ένωνε τις βόρειες πόλεις. Πόσο θα διευκόλυνε τους ανθρώπους να μείνουν στα χωριά και να έχουμε ισόρροπη ανάπτυξη;».
«Εμείς και η Κύπρος δεν έχουμε τρένο»
Μάλιστα, ο κ. Βάμβουκας συμπλήρωσε ότι δε θα πρέπει να ιδωθεί το τρένο ανταγωνιστικά του ΒΟΑΚ και αυτήν τη στιγμή από τα μεγάλα νησιά της Μεσογείου μόνο η Κρήτη και η Κύπρος δεν έχουν σιδηρόδρομο. Συγκεκριμένα, ανέφερε: «Είμαστε το μόνο μεγάλο νησί της Μεσογείου μαζί με την Κύπρο, που δεν έχουμε μέσο σταθερής τροχιάς. Ακόμα και η Μαγιόρκα που είναι η μισή Κρήτη έχει τρένο. Το πολύ ενδιαφέρον είναι πως πρέπει να υπάρξει μία μελέτη που να μην έχει στενά οικονομικό χαρακτήρα. Οι ωφέλειες του τρένου δεν είναι στενά οικονομίστικες μόνο. Είναι το λαϊκό μέσο μεταφοράς και ας ακούγεται οξύμωρο σήμερα. Είναι μια σειρά από πράγματα. Αυτήν τη στιγμή, η Ε.Ε. σταματάει να χρηματοδοτεί μεγάλα δίκτυα. Λένε πως ο ΒΟΑΚ θα είναι από τα τελευταία δίκτυα που θα χρηματοδοτήσει, αν όχι το τελευταίο. Τα μέσα σταθερής τροχιάς είναι το μέλλον. Και είναι μία καλή συγκυρία η αναθεώρηση που θα γίνει σε επίπεδο ασφάλειας και δικτύων να μη μείνει έξω η Κρήτη. Δε θα πρέπει να περιοριστούμε στο αεροδρόμιο. Δεν πρέπει να το βλέπουμε ανταγωνιστικά με τον ΒΟΑΚ. Και θεωρώ πως η Πολιτεία μάς χρωστάει. Ο ΒΟΑΚ είναι ένα ζήτημα που μας το χρωστάει η Πολιτεία εδώ και δεκαετίες. Το τρένο πρέπει να μας ενώσει όλους»
Όταν ήρθε η ΤΡΑΙΝΟΣΕ στο Καστέλι…. το 2004
Ο πρώην υφυπουργός Μεταφορών, Μανόλης Στρατάκης, ο οποίος επί θητείας του “έτρεξε” το νομοσχέδιο για το Αεροδρόμιο Καστελίου, αλλά δεν πρόλαβε να κυρωθεί από τη Βουλή λόγω των εκλογών που προκηρύχθηκαν στις αρχές του 2004, ανέφερε ότι τότε την ίδια εποχή είχε προσκαλέσει κλιμάκιο της ΤΡΑΙΝΟΣΕ για τη δυνατότητα να εγκατασταθεί τρένο και ήταν θετικά τα συμπεράσματα. Συγκεκριμένα ανέφερε:
«Το είχαμε δει. Εγώ είχα στείλει ανθρώπους από την ΤΡΑΙΝΟΣΕ για να εξετάσουν τις συνθήκες και μου είπαν εφόσον γίνει περαιτέρω απαλλοτρίωση στοn ΒΟΑΚ θα μπορούσε να προβλεφθεί. Δεν είχε γίνει κάτι τέτοιο. Με απασχόλησε. Το έχω θέσει επιτακτικά. Είναι βασικό ζήτημα να προχωρήσει η ιδέα του τρένου σε επίπεδο συγκοινωνιών. Πρέπει να το δούμε το συντομότερο δυνατό, εάν αναλογιστούμε τους τουρίστες που έχουμε ετησίως. Τελικά, φαίνεται πως η κακοδαιμονία στη χώρα μας βλέπει τη μικρή και όχι τη μεγάλη εικόνα. Λείπει από το πολιτικό σύστημα και γενικότερα από την κοινωνία η μεγάλη εικόνα. Το πώς θα αλλάξουμε το θεσμικό σύστημα είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα στα δημόσια έργα. Όπως επίσης και πελατειασμός. Είχε φύγει ο σταθμάρχης. Ήταν αχθοφόρος και δε χρειαζόταν στον ΟΣΕ. Έγινε σταθμάρχης μετά από λίγο χρονικό διάστημα χωρίς εκπαίδευση και υπήρξε η πιθανότητα του ανθρώπινου λάθους. Εάν δεν αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα με συναίνεση όλων των δυνάμεων, δε θα προχωρήσουμε. Και αυτό πρέπει να το εμπνεύσουμε στις επόμενες γενιές. Και από την άλλη πλευρά, πρέπει να είμαστε αποτελεσματικοί». Ακόμη, ο κ. Στρατάκης, που είχε συμβάλει πριν το 2004 για το τραμ στο Ηράκλειο που επίσης δεν προχώρησε, ανέφερε ακόμη:
«Τα μεγάλα δυστυχήματα δημιουργούν προβληματισμό, αλλά δίνουν την ευκαιρία να σκεφτούμε θετικά. Επειδή τα μέσα σταθερής τροχιάς είναι τα πλέον ασφαλή, θεωρώ πως και εδώ στην Κρήτη, εξαιτίας του συμβάντος στα Τέμπη, πρέπει να δούμε πώς μπορεί να έρθει το μέσο αυτό σταθερής τροχιάς στην Κρήτη. Θα πρέπει να δούμε πώς θα είναι η Κρήτη μετά από 20-30 χρόνια. Θα πρέπει να διαμορφώσουμε έναν σχεδιασμό πολύπλευρο και είναι η ώρα ανεξαρτήτως διαφορών να δούμε την Κρήτη αυτή καθαυτή και πώς μπορούμε να την προστατέψουμε, ώστε οι νέες γενιές να δουν ένα καλύτερο αύριο. Θέλω να πιστεύω πως η συγκυρία μας το επιβάλλει και εάν την αξιοποιήσουμε, όλα θα κυλήσουν ομαλά».
«Υπήρχε μελέτη για τραμ. Ήταν εφικτό, δυστυχώς δεν το συνέχισαν οι επίγονοί μου»
Σε παρέμβασή του στη διάρκεια της εκπομπής “Ελεύθερο Σημείο” της “ΚΡΗΤΗ TV” με τον Λευτέρη Συμβουλάκη, ο πρώην δήμαρχος Ηρακλείου, Κώστας Ασλάνης, ανέφερε ότι επί θητείας του είχε εκπονηθεί μελέτη και ήταν όλα πανέτοιμα για την εγκατάσταση τραμ μέσα στην πόλη, όμως, όπως είπε, οι επίγονοί του δεν το συνέχισαν το έργο, ενώ τότε ήταν πολλοί εκείνοι που το έβλεπαν ως αστείο. Μεταξύ άλλων, ο κ. Ασλάνης ανέφερε: «Θέλω να περιοριστώ σε δύο ζητήματα. Θέλω να πάω στην πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ τη δεκαετία του 1980 και να πω πως είχα στα υπουργικά μου καθήκοντα την ευθύνη για τον σιδηρόδρομο. Θέλω να επιβεβαιώσω ότι ο σιδηρόδρομος ήταν εγκαταλελειμμένος. Θυμάμαι τον αγώνα που έκανα, ώστε να έχω ένα απόθεμα για τις επενδύσεις. Μία μελέτη της εποχής υποδείκνυε πως για να μπορέσει το σιδηροδρομικό δίκτυο να εκσυγχρονιστεί με στοιχειώδη τρόπο χρειαζόταν 200 δισ. δραχμές. 1-2 δισ. δινόταν τον χρόνο τότε για το σιδηροδρομικό δίκτυο. Πέτυχα να αυξηθούν οι πόροι, αλλά δεν ξεπεράστηκε ποτέ το ποσό των 10-15 δισ. ευρώ. Ήταν ξεπερασμένο και η ευθύνη ήταν διαχρονική. Η πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ απέδωσε διπλή γραμμή σιδηροδρομικού δικτύου σε κάποια χιλιόμετρα, ηλεκτροκίνηση σ’ ένα μικρότερο κομμάτι».
«Το δεύτερο ζήτημα στο οποίο θέλω να περιοριστώ αφορά το τραμ. Ήταν ιδέα δική μου και των συνεργατών μου. Είχαμε εγκαίρως προετοιμάσει με μία γερμανική εταιρεία ένα σχέδιο με σκοπό να πείσουμε το συμβούλιο να γίνει τραμ. Είχε υπάρξει μελέτη. Ήταν επαρκέστατη και δυστυχώς δεν τη συνέχισαν οι επίγονοί μου. Ούτε ο κ. Κουράκης ούτε ο κ. Λαμπρινός συνέχισαν την προσπάθεια. Είχαν πει πως είχαν χάσει τη μελέτη. Αργότερα τη βρήκαν. Αφού βρέθηκε η μελέτη, τη δεύτερη περίοδο Λαμπρινού ήμουν σε επικοινωνία με τη δημοτική Αρχή. Τους είπα ότι είμαι στο πλευρό τους. Η μελέτη είχε προχωρήσει. Η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων θα μπορούσε να χρηματοδοτήσει τη συγκεκριμένη έρευνα. Σε κάθε περίπτωση, ήρθα σε επικοινωνία με τον κ. Λαμπρινό και τον κ. Αναστασάκη και περίμενα να ξεκινήσει το έργο. Τους είπα τον οδικό χάρτη. Είναι ένα σχέδιο για το οποίο έχει λάβει γνώση η ελληνική κυβέρνηση, το Αστικό Μετρό. Η έρευνα είναι σημαντική για να αναπτύξουμε το οδικό μας σύστημα. Εύχομαι να μη δυσφημιστεί ως μέσο μεταφοράς το τρένο, το τραμ και ο προαστιακός με αφορμή το πολύνεκρο δυστύχημα στα Τέμπη. Θέλω να πω πως τα μεγάλα συμφέροντα που συνδέονται με τα αυτοκίνητα εμποδίζουν τα μέσα σταθερής τροχιάς. Υπάρχει μία βασική διαφορά. Στις οδικές μεταφορές, δεν προσμετρούν την υποδομή. Στον σιδηρόδρομο, προσμετρούν τις γέφυρες. Ο σιδηρόδρομος χρειάζεται επιδότηση. Βοηθιέται από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το τραμ κρίνεται από το ύψος της επιδότησης σε σχέση με τα ίδια έσοδα. Και το Τραμ Αθηνών και το Τραμ Θεσσαλονίκης έχει μεγαλύτερη επιδότηση σε σχέση με το τραμ που έχει εκτιμηθεί για τον ν. Ηρακλείου. Είναι εξαιρετικά αναγκαίο και επίκαιρο. Και εξαιρετικά προχωρημένο όταν το συλλάβαμε ως σχέδιο στη θητεία μου ως δήμαρχος Ηρακλείου, εγώ και οι συνεργάτες μου. Το σχέδιο το φτάσαμε μέχρι την αφετηρία μέχρι να έρθω σε σύγκρουση με την κυβέρνηση του κ. Κώστα Σημίτη. Είναι δυνατό και εφικτό να υπάρξει τραμ».
«Συντεχνιακά συμφέροντα μπαίνουν εμπόδιο»
Μάλιστα, ο πρώην δήμαρχος Χανίων και μέλος της Επιτροπής για τρένο στην Κρήτη, Τάσος Βάμβουκας, δε δίστασε να αναφέρει ότι στη διεκδίκηση της Κρήτης για τρένο μπαίνουν εμπόδιο συντεχνιακά συμφέροντα, όπως αυτά των ΚΤΕΛ. Μεταξύ άλλων ανέφερε:
«Η δική μου σκέψη και η λογική επιβάλλει να σκεφτούμε πως η όποια στόχευση πρέπει να αφορά το μεγαλύτερο μεταφορικό έργο. Και φυσικά το μεγαλύτερο μεταφορικό έργο αφορά τον δρόμο Χανιά-Ηράκλειο. Κακά τα ψέματα. Από τη στιγμή που έχει προκύψει το ζήτημα του αεροδρομίου, θα πρέπει να συνδεθεί κατά τη γνώμη μου στη συνολική συζήτηση. Δε θα πρέπει να το δούμε ξεκομμένα. Είναι λάθος να περιοριστούμε σε αυτό. Το τρένο πρέπει να είναι ο “κορμός” της ελληνικής επικράτειας. Το αεροδρόμιο στο Καστέλι προαλείφεται να εξυπηρετήσει 18 εκατ. επιβάτες. Αυτό αλλάζει εντελώς τα δεδομένα. Τώρα μιλάμε για 4-5 εκατ. Και επίσης υπάρχουν συντεχνιακά συμφέροντα, τα οποία παραγκωνίζουν το γεγονός πως θα δοθεί ώθηση σε μεγάλο μέρος της ενδοχώρας. Το τρένο θα αλλάξει συνήθειες. Συντεχνιακά συμφέροντα είναι οι ιδιοκτήτες λεωφορείων στα ΚΤΕΛ. Έχουν υποστηρίξει δημόσια πως φοβούνται να ανταγωνιστούν το τρένο. Δεν πρέπει να σκεφτόμαστε με τέτοιο τρόπο. Όταν μιλάμε επίσης για τέτοιο αριθμό επισκεπτών και ταυτόχρονα δεν υπάρχει ανάπτυξη υποδομών, ενδεχομένως θα μιλήσουμε ανοιχτά για υποβάθμιση, η οποία θα είναι οικονομική και περιβαλλοντική. Το τρένο ταιριάζει στο μοντέλο της βιώσιμης ανάπτυξης. Πρέπει να βλέπουμε μία συνολική εικόνα. Επίσης, τώρα είναι μία ευκαιρία να μας “ενώσει” το τρένο. Ήδη έχουμε μία απόφαση του Συμβουλίου του Ηρακλείου, αλλά ήρθε το δυστύχημα στα Τέμπη. Πρέπει να “δουλέψει” το κράτος. Δεν μπορούμε να πούμε ότι δεν έγινε προσπάθεια. Δυστυχώς, όμως, οι παθογένειες υπάρχουν. Υπάρχει ατομική ευθύνη, αλλά οι παθογένειες βαραίνουν κυρίως το κρατικό σύστημα. Έχουμε ευθύνες των πολιτών».
