Δημήτρης Κυρτάτας στο neakriti.gr: «Ξανασυστηνόμαστε με τους αρχαίους»

Κρήτη
Δημήτρης Κυρτάτας στο neakriti.gr: «Ξανασυστηνόμαστε με τους αρχαίους»

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

Μια σειρά βιβλίων από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης με διευθυντή τον γνωστό καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας έρχεται να ξαναβάλει στη ζωή μας τους αρχαίους συγγραφείς και με τη βοήθεια της πένας τους να ανοίξει το παράθυρο στη ζωή των ανθρώπων στο παρελθόν

Μας κάνει να φουσκώνουμε από υπερηφάνεια η σκέψη ότι είμαστε απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Όμως πόσοι από εμάς έχουμε επιλέξει ένα βιβλίο αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας για τον ελεύθερο χρόνο μας; Νιώθουμε ότι μας δίνει κύρος η χρήση αρχαιοελληνικών ρητών και λατινικών φράσεων. Όμως πόσοι από εμάς έχουμε νιώσει την ανάγκη να πιούμε το νερό της γνώσης από την ίδια την πηγή;

Και όμως, ο αρχαίος κόσμος βρίσκεται παντού γύρω μας. Όχι μόνο στα μνημεία, αλλά σε κάθε γωνιά, στους δρόμους, στις ιδέες, στην ίδια μας τη διδακτική διασκέδαση παρακολουθώντας τραγωδίες ή κωμωδίες στα θερινά φεστιβάλ. Οι αρχαίοι συγγραφείς συνεχίζουν να είναι επίκαιροι και η γνώση που μας κληροδότησαν πολύτιμη για τον βηματισμό μας στον δικό μας σύγχρονο κόσμο.

Ήρθε η ώρα λοιπόν να ξανασυστηθούμε με τους αρχαίους και να τους γνωρίσουμε όχι με τον κλασικό τρόπο που μάθαμε στα σχολεία ή τα πανεπιστήμια, αλλά με έναν νέο, γεμάτο ζωντάνια και φρεσκάδα, χάρη σε ένα πολύτιμο ταξίδι στη γνώση που έχουν τολμήσει με μεγάλη ως τα τώρα επιτυχία οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Η σειρά “Διάλογοι με την αρχαιότητα” έχει να μας προσφέρει κάτι το διαφορετικό, αποτυπώνοντας στιγμές της ζωής στην αρχαιότητα μέσα από τα κείμενα των συγγραφέων της εποχής με τρόπο απολαυστικό και διδακτικό.

Ζητήσαμε από τον διευθυντή της σειράς, τον πανεπιστημιακό κ. Δημήτρη Κυρτάτα, που θήτευσε για χρόνια στο Πανεπιστήμιο Κρήτης διδάσκοντας Αρχαία Ιστορία, να μας δώσει το στίγμα αυτής της εξαιρετικής δουλειάς που επιμελείται, αναγνωρίζοντας μέσα από τις καίριες επισημάνσεις του πολλές αλήθειες για τη ζωή και τον τρόπο σκέψης μας μέσα από αυτό το ταξίδι στον χρόνο. Απολαύστε το.

Οι περισσότεροι Νεοέλληνες αντιμετωπίζουν τους αρχαίους συγγραφείς σαν ένα “αλλόκοτο θηρίο”, ας μου επιτραπεί η χρήση του τίτλου, δανεισμένου από την εμπνευσμένη σειρά των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης που επιμελείστε. Από το σχολείο, που τα Αρχαία είναι τα “φοβερά και τρομερά” μαθήματα, έως τον χρόνο που διαθέτουμε για ανάγνωση ενός σχετικού βιβλίου. Να αναρωτηθώ για τις ρίζες του κακού;

«Στην πραγματικότητα, η αρχαία Ελλάδα είναι διαρκώς παρούσα στη ζωή των Νεοελλήνων. Προβάλλει σε πολλά από τα ονόματά τους, στις ονομασίες των δρόμων που κατοικούν, στα διάσπαρτα μνημεία, σε καθημερινές εκφράσεις, σε κοινές ιδέες, αλλά και σε διάφορα ανέκδοτα. Το καλοκαίρι, χιλιάδες Νεοέλληνες τρέχουν να δουν παραστάσεις αρχαίου δράματος - και όχι μόνο στα μεγάλα φεστιβάλ. Τα έργα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Ηροδότου και του Θουκυδίδη κυκλοφορούν σε δεκάδες μεταφράσεις και συνεχίζουν να επανεκδίδονται. Σχεδόν όλοι οι σοβαροί εκδότες αισθάνονται την ανάγκη να περιλάβουν στα προγράμματά τους και βιβλία για την αρχαία Ελλάδα. Οι περισσότεροι μαθητές θα προτιμούσαν να καταργηθεί η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών, αλλά η ελληνική κοινωνία σε μεγάλο βαθμό την επιθυμεί και την απαιτεί. Αν ένας υπουργός αποφασίσει να μη διδάσκεται η “Αντιγόνη” στο σχολείο, θα ξεσηκώσει γενική κατακραυγή.

Οι Νεοέλληνες έχουν προφανώς αποσπασματική και κάποτε στρεβλή εικόνα για την ελληνική αρχαιότητα. Αισθάνονται, ωστόσο, στενά συνδεδεμένοι μαζί της και την επικαλούνται σχεδόν σε κάθε ευκαιρία. Από το τέλος του 18ου αιώνα, και ακόμα περισσότερο από το τέλος του 19ου, το ενδιαφέρον για την ελληνική αρχαιότητα γίνεται συστηματικότερο και πιο επίμονο. Γι’ αυτό ακριβώς προκύπτει επιτακτικότερα το αίτημα για ουσιαστική και καλύτερη γνωριμία με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Σήμερα δεν είμαστε πιο αδιάφοροι για τους αρχαίους Έλληνες. Είμαστε πιο απαιτητικοί. Δε μας αρκεί να τους γνωρίζουν καλά λίγοι ειδικευμένοι μελετητές, αλλά επιθυμούμε να είναι εξοικειωμένο μαζί τους το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας».

Η σειρά που επιμελείστε αποτελεί ένα τολμηρό εγχείρημα, μια προσέγγιση σύγχρονη, πρωτότυπη, δημιουργική και πάνω απ’ όλα διδακτική. Πώς τη βιώνετε ως διαδικασία και κυρίως τι εισπράττετε από το κοινό;

«Η σειρά των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης “Διάλογοι με την αρχαιότητα” επιχειρεί να ανταποκριθεί στο αίτημα για ουσιαστικότερη και σφαιρικότερη γνωριμία με την ελληνική αρχαιότητα. Και το επιδιώκει αυτό με πολλούς τρόπους. Μεταξύ άλλων προσπαθεί να υπενθυμίσει ότι οι αρχαίοι Έλληνες δεν ήταν ποτέ μόνοι. Συνυπήρχαν και συνδιαλέγονταν με πολιτισμούς που βρίσκονταν τριγύρω τους. Ιδιαίτερα τους πολιτισμούς των Περσών, των Αιγυπτίων, των Εβραίων, των Ρωμαίων, των Γότθων και πολλών άλλων. Ήδη οι Ρωμαίοι και οι χριστιανοί έχουν κάνει την εμφάνισή τους στους τόμους που κυκλοφορούν. Ελπίζω σύντομα να προβάλουν και οι Εβραίοι.

«Οι αρχαίοι Έλληνες δεν ήταν ποτέ μόνοι»

Άλλος βασικός στόχος της σειράς είναι να φωτίσει πλευρές της καθημερινής ζωής που δεν κάνουν έντονη την παρουσία τους στη σχολική παιδεία ή τα καθιερωμένα και δημοφιλή εγχειρίδια.

Η αρχική ανταπόκριση στο εγχείρημα αυτό ήταν αρκετά θετική. Υπάρχουν αναγνώστες που προμηθεύονται συστηματικά κάθε νέο βιβλίο της σειράς. Είναι επίσης σαφές ότι αυτοί που αγοράζουν τα βιβλία δεν τα βάζουν στα ράφια για μελλοντική χρήση, αλλά τα διαβάζουν αμέσως και, συνήθως, τα απολαμβάνουν. Ο στόχος μας, ωστόσο, είναι πιο φιλόδοξος. Θα θέλαμε να κερδίσουμε κάποια στιγμή ως αναγνώστες όχι τους ήδη ενήμερους και μυημένους, αλλά νέους ανθρώπους, που δε φαντάστηκαν ποτέ ότι η αρχαιότητα τούς αφορά, ότι μπορεί να είναι επίκαιρη και, κάποτε, συναρπαστική».

Αναρωτιέμαι γιατί οι ξένοι έχουν τόσο μεγάλη εκτίμηση για τους αρχαίους συγγραφείς και τη σοφία τους και γιατί εμείς σε ένα μεγάλο βαθμό έχουμε ξεχάσει να διδασκόμαστε από αυτούς. Την ώρα που τους θαυμάζουμε γι’ αυτό και τους επαινούμε, εμείς αρνούμαστε να πράξουμε το ανάλογο. Μήπως γιατί δε θέλουμε; Μήπως φοβόμαστε να αναγνωρίσουμε αλήθειες; Μήπως γιατί ζούμε στην εποχή με κυρίαρχο τον “άρτο και θεάματα”;. “Πού εχάθηκε ο σοφός;” (συγχωρήστε μου τον πειρασμό με τα δάνεια από τίτλους της σειράς).

«Πράγματι, δείχνουμε σήμερα μεγάλο ενδιαφέρον τόσο για τον άρτο, όχι μόνο τον επιούσιο, όσο και για τα θεάματα. Αλλά και οι αρχαίοι Έλληνες δεν πήγαιναν πίσω. Αυτό νομίζω ότι φαίνεται καθαρά στον σχετικό τόμο της σειράς. Την ίδια εποχή, ωστόσο, αναζητούσαν με πάθος και σοφούς για να τους καθοδηγήσουν. Οι Νεοέλληνες αναζητούν επίσης σοφούς, μόνο που δυσκολεύονται να τους εντοπίσουν και να τους αναγνωρίσουν. Συνεχώς διαμαρτύρονται για την απουσία ή τη σιωπή των διανοουμένων. Ο σχετικός τόμος της σειράς δείχνει πόσο προβληματική ήταν η αναζήτηση της σοφίας και στην αρχαιότητα. Ο σοφός μιας μερίδας ήταν ο τσαρλατάνος της άλλης.

«Η ιστορία ενημερώνει, δε διδάσκει»

Η σειρά των Διαλόγων δεν επιχειρεί να διδάξει - είναι άλλωστε γνωστό ότι η ιστορία ενημερώνει, δε διδάσκει. Επιχειρεί να φέρει στην επιφάνεια αναλογίες και, όσο γίνεται, εύστοχα παραδείγματα. Επιχειρεί να υπενθυμίσει ότι οι αρχαίοι δε διακρίθηκαν μόνο για τη σύνεση και τη σοφία τους, αλλά επίσης για τη μωρία τους. Δίπλα στους εμπνευσμένους φιλόσοφους υπήρχαν πάντα οι δεισιδαίμονες, οι παραδόπιστοι και αυτοί που διέδιδαν ψευδείς ειδήσεις. Αν μια κοινωνία επιθυμεί να προοδεύσει ξεπερνώντας τις αδυναμίες της, καλό είναι να τις γνωρίζει, όχι να τις αποκρύπτει».

Τολμηρή και η θεματολογική προσέγγιση της σειράς. “Πόρνες και πορνεία” μέσα από την οπτική μάλιστα των πρώτων χριστιανών ασκητών, “Μήτε άρρεν μήτε θήλυ, ιστορίες ευνούχων στην αρχαιότητα”, για να αναφέρω μόνο δύο ενδεικτικούς τίτλους. Μια ομολογουμένως ξεχωριστή οπτική, που εντυπωσιάζει. Τι σας ώθησε σε αυτή την επιλογή;

«Τα θέματα των τόμων τα υποβάλλει η σημερινή πραγματικότητα. Η πορνεία για παράδειγμα είναι ταυτόχρονα ευρύτατα διαδεδομένη και βαθύτατα προβληματική. Αν βεβαιώσουμε ότι υπήρχε και στην αρχαιότητα, δε θα προσφέρουμε κάτι καινούργιο, ούτε κάτι ιδιαιτέρως χρήσιμο. Αν όμως δείξουμε ότι προβλημάτιζε και ότι ενείχε πολλές αντιφάσεις, ίσως ανοίξουμε έναν χρήσιμο διάλογο. Παρομοίως το θέμα των ευνούχων. Ο ευνουχισμός ήταν απαγορευμένος στον ελληνικό κόσμο. Οι ευνούχοι, ωστόσο, αξιοποιούνταν παντού - ακόμα και σε θέσεις εξουσίας και κύρους. Ο σχετικός τόμος της σειράς των Διαλόγων αναδεικνύει πολλά από τα προβλήματα και πολλές από τις αντιφάσεις ενός βάναυσου θεσμού».

Διάλογος με την αρχαιότητα... Πόσο ποιητικό και κυριολεκτικό. Ξέρουμε τι έχουν να μας πουν οι αρχαίοι σε αυτόν τον διάλογο. Εμείς όμως, οι σύγχρονοι Νεοέλληνες, τι έχουμε να τους πούμε;

«Νομίζω ότι στον βαθμό που επιτρέπουμε στους αρχαίους Έλληνες να μιλήσουν για τις καθημερινές τους έγνοιες και τα καθημερινά τους προβλήματα, παίρνουμε περισσότερο θάρρος να στοχαστούμε γύρω από τις δικές μας έγνοιες και τα δικά μας προβλήματα. Έχει διατυπωθεί από καιρό ο ισχυρισμός ότι η μελέτη της Ιστορίας είναι πάντα μια σύγχρονη υπόθεση. Από το πλήθος των ιστορικών πληροφοριών επιλέγουμε συνήθως αυτές που μας αφορούν και τις διαβάζουμε με τον δικό μας τρόπο. Ένα καλό παράδειγμα είναι το ζήτημα των γυναικών. Μέχρι το μέσον του 20ού αιώνα κανείς δε ρωτούσε ποια ήταν η θέση τους στην αρχαιότητα. Το ενδιαφέρον στρεφόταν γύρω από τον πόλεμο, την πολιτική, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Ωστόσο, το δυναμικό γυναικείο κίνημα των τελευταίων δεκαετιών προκάλεσε ερωτήματα και γύρω από τη θέση των γυναικών στην αρχαιότητα. Σήμερα τα σχετικά δημοσιεύματα πολλαπλασιάζονται ταχύτατα.

Ένα άλλο παράδειγμα είναι η δουλεία. Ο θεσμός έχει βέβαια καταργηθεί, αλλά ξεπροβάλλει με πολλούς άλλους τρόπους. Στραφήκαμε έτσι σε ζητήματα καθημερινής διαβίωσης των δούλων στην αρχαιότητα. Είναι, δηλαδή, φανερό ότι συνομιλούμε με τους αρχαίους πάνω σε θέματα που μας απασχολούν σήμερα».

Επιλογή γνωστών αλλά και άγνωστων συγγραφέων, πηγών που εν πολλοίς αποτελούν ανεξερεύνητο πεδίο για την πλειονότητα των αναγνωστών. Μεγάλο στοίχημα. Ίσως και ρίσκο;

«Μου φαίνεται περισσότερο σαν πρόκληση. Από τη μια μεριά υπήρχαν αρχαίοι συγγραφείς διάσημοι την εποχή τους που σήμερα έχουν ξεχαστεί. Στον τόμο για τις “Αρετές της περιαυτολογίας” κάνει την εμφάνισή του δίπλα τον πασίγνωστο Πλούταρχο ο λησμονημένος ρήτορας Αίλιος Αριστείδης. Ο διάλογος μεταξύ τους μοιάζει τολμηρός και εποικοδομητικός. Υπήρχαν πάλι αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο Φλέγων, που ποτέ δεν κατέκτησαν περίοπτη θέση, ούτε στην εποχή τους. Και όμως, όπως δείχνει ο τόμος “Η αυλή των θαυμάτων”, ο Φλέγων μάς αποκαλύπτει πώς εντυπωσίαζαν τους αρχαίους οι παράδοξες και ευφάνταστες αφηγήσεις, συχνά χωρίς ίχνος αληθοφάνειας, που δε βρίσκουν τη θέση τους σε κανένα σοβαρό σύγγραμμα. Αν θέλουμε να μάθουμε κάτι χρήσιμο για τις καθημερινές συζητήσεις των αρχαίων, θα πρέπει να διαβάσουμε τον Φλέγοντα, όχι τους μεγάλους φιλοσόφους. Από τις αναγνώσεις αυτές θα ωφεληθούν και οι μεγάλοι φιλόσοφοι, εφόσον θα αντιληφθούμε με τι είδους ανθρώπους συνομιλούσαν».

Τι να περιμένουμε - με ομολογούμενη ανυπομονησία - στη συνέχεια από τη σειρά;

«Εφόσον μας απασχολούν έντονα οι επικίνδυνες ιώσεις, θα μπορούσαμε να περιμένουμε έναν τόμο για τις μεταδοτικές ασθένειες στην αρχαιότητα. Θα είχε ενδιαφέρον να θυμηθούμε όχι μόνο τα ιατρικά δεδομένα, αλλά και τις ψυχικές επιπτώσεις που είχαν οι λοιμοί. Ένα άλλο ζήτημα που μας συγκλονίζει σήμερα είναι οι σεισμοί. Θα ήταν πολύ χρήσιμο να ξαναδιαβάσουμε περιγραφές μεγάλων σεισμών στην αρχαιότητα για να δούμε πώς τους βίωναν και πώς τους περιέγραφαν εκείνη την εποχή. Έντονες συζητήσεις προκαλούν σήμερα και τα θρησκευτικά πάθη - μάλιστα ο θρησκευτικός φανατισμός. Παρόμοιες εξάρσεις γνώρισαν και άλλες ιστορικές εποχές.

Με δυο λόγια, αυτά που συμβαίνουν γύρω μας μάς καλούν σε σχετικές αναζητήσεις και φωτίζουν ομοιότητες και διαφορές. Τα αναγνώσματα αυτά μας ενημερώνουν, μας διαφωτίζουν και ίσως μας καθιστούν κάπως σοφότερους».

Για χρόνια στο Πανεπιστήμιο Κρήτης

Ο Δημήτρης Κυρτάτας δίδαξε Αρχαία Ιστορία από το 1985 στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και από το 2002 στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, του οποίου είναι σήμερα ομότιμος καθηγητής. Έχει ασχοληθεί με κοινωνικά και θρησκευτικά ζητήματα της αρχαιότητας και μάλιστα των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων.

Επίκαιρη, πολύμορφη και αντιφατική

Όπως αναφέρουν στην περιγραφή της σειράς “Διάλογοι με την αρχαιότητα” οι Πανεπιστημιακής Εκδόσεις Κρήτης, τα βιβλία καλούν σε έναν νέο διάλογο με την αρχαιότητα. Τα κείμενα κάθε τόμου, που προσφέρονται σε νεοελληνική απόδοση, φωτίζουν όψεις της καθημερινής ζωής, των θεσμών ή των ιδεών που εξακολουθούν να διατηρούν την επικαιρότητά τους. Επιπλέον, επιλέγονται με στόχο να αναδειχτεί τόσο ο πλούτος όσο και η ποικιλία των συμπεριφορών και των νοοτροπιών του αρχαίου κόσμου. Εμφανίζουν τους αρχαίους Έλληνες διαφορετικών εποχών και διαφορετικών πεποιθήσεων να διαλέγονται και να αντιπαρατίθενται μεταξύ τους ή με αλλοεθνείς, και τους εθνικούς να διαλέγονται ή να αντιπαρατίθενται με Ιουδαίους ή χριστιανούς. Η αρχαιότητα προβάλλει έτσι από τη μια πλευρά επίκαιρη και από την άλλη σύνθετη, πολύμορφη και αντιφατική.

ΤΑ ΝΕΑ του neakriti.gr στο Google News