Στις 26 Οκτωβρίου, μέρα Σάββατο, στις 10.20 τη νύχτα, ο Νίκος Καζαντζάκης παραδίδει το πνεύμα σε ηλικία 74 χρόνων, στην 540 Πανεπιστημιακή Κλινική του Freiburg-im-Breisgau, στη Γερμανία. Η Ελένη του κλείνει τα μάτια. Τα τελευταία λόγια που άκουσε από τα χείλη του: «Νερό! Νερό!». Τόσους ωκεανούς που είχε αγναντέψει ο «Οδυσέας» του, δεν είχε ξεδιψάσει! Ενταφιάζεται στην Τάπια Μαρτινέγκο, πάνω στα βενετσιάνικα τείχη, για να ατενίζει μια ζωή την κρητική γη και θάλασσα, που ποτέ δεν λησμονούσε. Κι όπως ο Καπετάν Μιχάλης του, «στάθηκε άψηλα σε μιαν τάπια χορταριασμένη. Κοίταξε πέρα το πέλαο, χοχλακιστό, κατάμπλαβο, να καταβορρά, κατά την Ελλάδα… Αναστέναξε.».
«Μα τώρα το μεροκάματο τέλεψε, μαζεύω τα σύνεργά μου· ας έρθουν άλλοι σβώλοι χώματα να συνεχίσουν τον αγώνα· είμαστε εμείς οι θνητοί, το τάγμα των αθανάτων, κόκκινο κοράλλι το αίμα μας και χτίζουμε απάνω στην άβυσσο ένα νησί. Χτίζεται ο Θεός, έβαλα κι εγώ το δικό μου κόκκινο πετραδάκι, μια στάλα αίμα, να τον στερεώσω να μη χαθεί, να με στερεώσει, να μη χαθώ. Έκανα το χρέος μου. Έχετε γεια!», γράφει ο μεγάλος Κρητικός συγγραφέας στην κατά πολλούς αυτοβιογραφία του, «Αναφορά στον Ελ Γκρέκο», που αποτελεί και το τελευταίο έργο που συνέγραψε. Ο μεγάλος στοχαστής, υπήρξε πολυγραφότατος, συγγράφοντας κατά τη διάρκεια όλης του της ζωής. Πάνω από 60 χρόνια συνεχόμενα. Χρόνια κατά τα οποία πέρασε σκληρές κακουχίες, μοναξιά, απόλυτη φτώχια, λύπες αλλά και χαρές. Ταξίδεψε τον κόσμο και έγραφε. Γνώριζε νέους ανθρώπους, νέα μέρη, νέους πολιτισμούς. Αλλά ποτέ δεν έπαυσε να ψάχνει, να αποζητά κι άλλα. Να προσπαθεί να βρει απαντήσεις στα πιο μεγάλα και τα πιο μικρά ερωτήματα. Κι άλλα τόσα χρόνια να ζούσε κι ακόμα άλλα τόσα, πάλι δεν θα τον έφταναν για να μάθει αρκετά, για να γράψει όλα όσα ήθελε. Γύρω από τη ζωή και το θάνατο έθεσε από μικρός τα μεγάλα ερωτηματικά. Και μια ζωή γύρευε τις απαντήσεις.
Το έργο του
Το 1924 ξεκινάει τη συγγραφή του μεγάλου έπους, του έργου με το οποίο ασχολήθηκε με τόσο μόχθο, κόπο, αλλά και πάθος και που θα τον τοποθετούσε μαζί με τους άλλους επικούς συγγραφείς -τον Όμηρο, τον Δάντη- στην αθανασία. 33.333 στίχοι 17σύλλαβοι τους οποίους χώρισε, όπως κι ο αρχαίος προκάτοχός του, σε 24 ραψωδίες. Στο έργο συμπεριλαμβάνει 7.500 λέξεις – θησαυρό για την Ελληνική γλώσσα, αφού δεν εντοπίζονται σε κανένα Ελληνικό λεξικό. Το 1938 εκδίδει την πρώτη του «Οδύσεια», το 1955 προχωράει στη 2η έκδοσή της - «Οδύσσεια», με τη δημοσίευση να γίνεται το 1957, μετά το θάνατό του.
Ο ίδιος περίμενε ότι από αυτό το έργο θα αποκτήσει τις δάφνες της συγγραφικής δόξας. Όμως, τα μυθιστορήματά του ήταν εκείνα που τον καταξίωσαν, κατατάσσοντάς τον στην λίστα με τους πιο πολυδιαβασμένους συγγραφείς σε όλο τον κόσμο και φυσικά, τον 1ο στην Ελλάδα. Το «Όφις και Κρίνο», είναι το 1ο του μυθιστόρημα, που το συγγράφει περίπου σε ηλικία 22. Τα χρόνια που θα ακολουθήσουν, θα δημιουργήσει τα διάσημα μυθιστορηματικά του έργα: «Σπασμένες ψυχές» το 1908, «Τόντα-Ράμπα» το 1929, «Ο Βραχόκηπος» το 1936, «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» το 1946, «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» το 1948, «Ο Καπετάν Μιχάλης» το 1950, «Ο Τελευταίος Πειρασμός» το 1951, «Ο Φτωχούλης του Θεού» το 1953, «Οι Αδερφοφάδες» το 1955, «Αναφορά στον Γκρέκο» το 1957.
Φυσικά, δεν αναλίσκεται σε ένα συγγραφικό είδος. Αντιθέτως, καταπιάνεται σχεδόν με όλα τα είδη. Συνέγραψε 17 θεατρικά έργα-τραγωδίες, 7 ταξιδιωτικά, 6 δοκίμια, το επικό ποίημα της «Οδύσειας», την ποιητική συλλογή «Τερτσίνες», 2 παιδικά μυθιστορήματα, 14 μεταφράσεις-διασκευές, 3 επιστολογραφίες.
Όπως αναφέρει στη «Ν.Κ.» ο Γιάννης Μητροφάνης, καθηγητής Λογοτεχνίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης: «64 χρόνια από το θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη και το έργο του συγκινεί και σήμερα το αναγνωστικό κοινό, ελληνικό και διεθνές. Η απάντηση στο γιατί συμβαίνει αυτό, δεν είναι μπορεί να απαντηθεί τόσο εύκολα. Δεν είναι ίσως η γοητεία του λόγου του που διαιωνίζει το ενδιαφέρον μας, όσο το γεγονός ότι στα κείμενα του Νίκου Καζαντζάκη ανακαλύπτουμε συνεχώς νέες αναγνώσεις. Ο Όμηρος, η ευρωπαϊκή γραμματεία, ο Δάντης είναι συνεχώς παρόντα στα κείμενα του Νίκου Καζαντζάκη. Αλλά και η εποχή του με τα διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα σκέψης , στα οποία ο συγγραφέας θητεύει ως βιαστικός διαβάτης, προσπαθώντας να τα συγχωνεύσει και να τα προσαρμόσει στο προσωπικό του κοσμοείδωλο, συνεχώς επανέρχονται στα κείμενά του. Ακόμη και το μεταφραστικό του έργο ή και εκείνο που για τις ανάγκες του βιοπορισμού του δημιούργησε, κάθε άλλο παρά αδιάφορο είναι. Μπορεί ο ''Ζορμπάς'' να του χάρισε τη δημοφιλία στο ευρύ κοινό, αλλά εν τέλει το πεζογραφικό του έργο, και ειδικά το μυθιστόρημα καθιέρωσε τον Νίκο Καζαντζάκη διεθνώς, και όχι άδικα, μολονότι ο ίδιος αρχικά θεωρούσε τον εαυτό του ποιητή. Και κάτι ακόμη: επαναλαμβάνεται και βιβλιογραφικά ότι ο Καζαντζάκης απείχε από τις αγωνίες του καιρού του. Δεν είμαι απόλυτα βέβαιος γι'αυτό. Σήμερα που η φιλολογική έρευνα έχει προχωρήσει αρκετά γύρω από το έργο του, μάλλον θα πρέπει να είμαστε περισσότερο επιφυλακτικοί σε τέτοιου είδους απλουστεύσεις . Η αρχειακή έρευνα, όσο έχει προχωρήσει, θα συνεχίσει να μας εκπλήσσει.».
Το έργο του, μπορεί να χαρακτηριστεί ως αμάλγαμα ιδεών και γεγονότων, έργο πολύπτυχο, που πλάθεται έντεχνα συνδυάζοντας ρεαλισμό, μυθοπλασία, μυθιστορία, αυτοβιογραφία, ιστορία, επικά μοτίβα και χαρακτηριστικά, φιλοσοφικά ζητήματα και πολλά ακόμα· Αντιλαμβάνεται εύκολα κάποιος, το μέτρο δυσκολίας ενός τέτοιου συνδυασμού, εγχείρημα παράτολμο για την τελική εικόνα όχι μόνο ενός μεμονωμένου έργου, αλλά γενικά τόσο για την γενικότερη εικόνα του συνολικού συγγραφικού έργου ενός ανθρώπου, όσο για την εικόνα του ίδιου. Κάτι τέτοιο, βέβαια, απαιτεί και την ανάλογη συγγραφική δεινότητα. Το ταλέντο του Καζαντζάκη, σαφώς, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Ο Κρητικός συγγραφέας, δημιουργεί περίτεχνα, πολύπλευρα, βαθυστόχαστα έργα, που προκαλούν κυκεώνα συναισθημάτων στον αναγνώστη, ο οποίος κυριολεκτικά είναι σαν να ζει με τους ήρωες στον ίδιο κόσμο, μέσα από τις σελίδες του βιβλίου. Έργα ανεπανάληπτα, που χαράσσουν τον δικό τους ειδολογικό προσανατολισμό, χωρίς να χρειάζονται ή να απαιτούν απαραίτητα κάποια ετικέτα.
Το Κρητικό έπος
Στον Καπετάν Μιχάλη, κάθε τι στο έργο, ταίριαξε και στηρίχθηκε στις κατάλληλες καταστάσεις, δημιουργήθηκε, δηλαδή, από τον κατάλληλο συγγραφέα, την κατάλληλη χρονική στιγμή, με το κατάλληλο θεματικό πλαίσιο: αποτελεί δημιούργημα ενός ταλαντούχου, πολυδιαβασμένου, κοσμογυρισμένου και ταυτόχρονα φιλόπατρι Κρητικού συγγραφέα που τον βασάνιζε ισόβια η έννοια της ελευθερίας, γραμμένο εν καιρώ παγκόσμιων πολεμικών αναταραχών, που βασάνισαν συθέμελα και την Κρήτη, βασισμένο στα μαρτυρικά χρόνια της σκλαβωμένης Κρήτης, που ηρωικά μάχονταν για την ελευθερία και την απελευθέρωση από τον Τούρκικο ζυγό, για σχεδόν δυόμισι αιώνες, κάτι που ίσχυε και για άλλες ελληνικές περιοχές. Έτσι, ταίριαξαν και κλείδωσαν όλα γύρω από τον Καπετάν Μιχάλη, που, χωρίς δυσκολία, λόγω αυτών των ιδιαιτεροτήτων του, μπορεί να χαρακτηριστεί μοναδικό. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί, πως η ανάγνωση του έργου από έναν Κρητικό, θα γίνεται χωρίς δυσκολία, με περισσότερη κατανόηση, ταύτιση και συναισθηματική σύνδεση· όντως, ως Κρητικιά, μπορώ να επαληθεύσω την άποψη αυτή, και να προσθέσω πως όσες φορές κι αν το διάβασα, μου δημιουργήθηκε η ίδια συναισθηματική φόρτιση για τα ανθρώπινα βάσανα και την δύναμη της ψυχής να ορθώνεται ατρόμητα και να τα καταπατά. Μολαταύτα, η ανάγνωση μπορεί να γίνει από τον καθένα τόσο αβίαστα, ώστε αναμφίβολα να βρει τον εαυτό του να ταυτίζεται με την σκλαβωμένη Κρήτη και την σπουδαιότητα της ελευθερίας, καθώς και να την συμπονά για τα μαρτύριά της. Γιατί κάθε άνθρωπος σε αυτό τον κόσμο (εκτός του ότι, διαθέτει προγόνους-μάρτυρες βαναυσοτήτων πολέμων) είναι σίγουρο ότι παλεύει για την ‘’ελευθερία’’ καθημερινά. Βρίσκει, έτσι, τον εαυτό να ταυτίζεται με τα φιλελεύθερα ιδεώδη του έργου. Γιατί ελευθερία δεν είναι μόνο η ειρήνη, η καταπάτηση της σκλαβιάς. Ελευθερία είναι να σκέφτεσαι, να μιλάς, να πράττεις, σύμφωνα με την δική σου βούληση, τη δική σου ψυχή, το δικό σου είναι· από το να ζεις σε ένα καταπιεσμένο περιβάλλον, να κάνεις κάτι που δεν αγαπάς, να μιλάς, να υποστηρίζεις, να ενεργείς από ανάγκη ή από φόβο μέχρι και να πολεμάς σε πραγματικά πεδία μάχης και εμπόλεμης ζώνης, ο στόχος και η ψυχική αγαλλίαση βρίσκεται πάντα στην ελευθερία. Για αυτό και το έργο ενέπνευσε και συνεχίζει να εμπνέει χιλιάδες αναγνώστες, γιατί αποτυπώνει με τέτοιο ανεπιτήδευτο τρόπο την σπουδαιότητα της ελευθερίας, ώστε, διαβάζοντάς το, να αγνοείς ονόματα ή τυχόν υπερβολές και ξενικές φοβίες, και να ενδιαφέρεσαι μονάχα για αυτό. Ταυτόχρονα, έτσι αβίαστα, να αισθάνεσαι και να πονάς με κάθε τρόπο, τα βάσανα των Κρητικών και τις δυστυχίες του πολέμου. Ο Καπετάν Μιχάλης είναι ένα αριστούργημα, αρκεί να αφήσεις τον εαυτό σου «ελεύθερο» να το αντιληφθεί.
Μνημόσυνο εις μνήμην του Νίκου Καζαντζάκη από τη ΔΕΦΝΚ
Στον προμαχώνα Μαρτινέγκο στο Ηράκλειο πραγματοποιήθηκε την Κυριακή –όπως κάθε χρόνο- μνημόσυνο στην μνήμη του Κρητικού συγγραφέα από την Διεθνή Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη, με πρόεδρο τον Γιώργο Στασινάκη.
Όπως αναφέρουν οι «Φίλοι» του παγκόσμιου συγγραφέα «Όταν ο Γάλλος Αλμπέρ Καμύ πήρε το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας, το 1957, είπε, ότι ο Καζαντζάκης άξιζε 100 φορές περισσότερο το βραβείο αυτό, από όλους τους σύγχρονους του συγγραφείς. Όμως ο μεγάλος κρητικός συγγραφέας, πέρα από τα μυθιστορήματά του [..] που του χάρισαν την αθανασία και έκαναν τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό γνωστό στα πέρατα της γης, μας άφησε και μια τεράστια παράδοση ενός ασταμάτητου αγώνα ακόμη και μπροστά στην άβυσσο. Μας έμαθε, έμαθε σε όλο τον κόσμο ότι ο αγώνας και ειδικά σε δύσκολες συνθήκες που υπάρχουν και σήμερα στην Κρήτη, λόγω και των σεισμών, δίνει νόημα στην ανθρώπινη ζωή. Ο αγώνας είναι η ουσία του Θεού μας, μας διακήρυξε. [..] Ενσωμάτωσε, άλλωστε, στα λογοτεχνήματα του, τη φιλοσοφία του, τις κοινωνικές και πολιτικές του ιδέες και απόψεις, αλλά και την ακλόνητη πίστη του στην αξία του ανηφορικού αγώνα της ζωής, στην ασταμάτητη προσπάθεια και πέρα από τα όρια. Γι’ αυτό το έργο του, ένα έργο γεμάτο από αγωνιστική ένταση, δεν ανήκει σε καμμιά συγκεκριμένη λογοτεχνική σχολή, αλλά είναι μοναδικό, αυτόνομο, ρεαλιστικό και υπέροχο. Τρισάγιο έγινε και στον τάφο της Ελένης Καζαντζάκη. Τιμούμε πάντοτε [..] την ακλόνητη πίστη του στον ηρωικό αγώνα του καθημερινού ανθρώπου.».
