Έξι δεκαετίες συμπληρώνονται από τη μέρα εκείνη... Το ημερολόγιο έγραφε Τετάρτη 25 Ιουλίου 1962, όταν χιλιάδες σταφιδοπαραγωγοί κατέβηκαν στην πλατεία Ελευθερίας στο Ηράκλειο, ακόμα και με άλογα, για να διεκδικήσουν μόλις ένα πενηνταράκι της δραχμής, στην τιμή ασφαλείας των 6,50 δραχμών το κιλό, που ίσχυε τότε για την κρητική σταφίδα.
Η κυβέρνηση της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ένωσης (ΕΡΕ), με πρωθυπουργό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, είχε στείλει στο κέντρο της πόλης, όχι μόνο πάνοπλους χωροφύλακες, αλλά ακόμα και στρατιώτες, που περίμεναν για να περικυκλώσουν τον κόσμο, ενώ στις συγκρούσεις που ακολούθησαν έλαβαν μέρος πάνω από 20.000 με 25.000 σταφιδοπαραγωγοί, εργάτες και καταστηματάρχες, οι οποίοι έκλεισαν τα μαγαζιά τους για να συμπαρασταθούν στους αγρότες. Σαν από θαύμα δεν υπήρξαν νεκροί, όταν οι φαντάροι έκαναν χρήση ακόμα και πραγματικών πυρών. Δεκάδες ήταν οι διαδηλωτές που τραυματίστηκαν, ενώ το σκηνικό χάους που επικράτησε έμοιαζε επικίνδυνα με το ξέσπασμα ενός νέου εμφυλίου πολέμου!
Η εφημερίδα “Νέα Κρήτη” επιχειρεί σήμερα να “σκαλίσει” μνήμες από το πρωτόγνωρο συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών της Κρήτης, στην πλατεία Ελευθερίας, πριν από 59 χρόνια. Για «αιματοκύλισμα των διαδηλωτών από την κυβέρνηση της ΕΡΕ» έγραφαν την άλλη μέρα οι εφημερίδες στη χώρα μας, όπως η “Μακεδονία” της Θεσσαλονίκης και η αθηναϊκή εφημερίδα “Ελευθερία”.
Αναλυτικότερα, στο πρώτο θέμα της, η “Μακεδονία” είχε τίτλο “Η κυβέρνησις αιματοκύλισε το Ηράκλειον. Στρατός εχρησιμοποιήθη κατά διαδηλωτών. Δεκάδες τραυματιών εις τα νοσοκομεία”. Και είχε το υπότιτλο “Αι αγρόται αντιδρώντες εις την βίαν, επετέθησαν, κραδαίνοντας ρόπαλα, εναντίον του κτιρίου της Νομαρχίας. Έθραυσαν θύρας, κατέστρεψαν γραφεία”.
Και η “Ελευθερία” είχε τίτλο “Κατελύθησαν χθες αι αρχαί εις το Ηράκλειον”. Και από κάτω: “Η τάξις αποκατέστη αφού εδόθη υπόσχεσις ικανοποιήσεως των αιτημάτων”. Μάλιστα, η εφημερίδα στον υπέρτιτλό της έγραφε “25.000 σουλτανοπαραγωγοί εν εξεγέρσει εις την Κρήτην”.
Για να πείσει τον κόσμο, η κυβέρνηση χρησιμοποίησε τον Κρητικό στρατηγό της Χωροφυλακής Βαρδουλάκη. Τον κατέβασε από την Αθήνα, όχι μόνο για συντονισμό της επιχείρησης, αλλά και για να βγει στο μπαλκόνι της Νομαρχίας Ηρακλείου και να δώσει... τον λόγο της στρατιωτικής του τιμής για το πενηνταράκι της σταφίδας... Ο λόγος του δεν τηρήθηκε ποτέ...
“Η κυβέρνησις αιματοκύλισε το Ηράκλειον”
Είναι χαρακτηριστικό το ρεπορτάζ της εφημερίδας “Μακεδονία”: «Η κυβέρνησις αιματοκύλισε το Ηράκλειον της Κρήτης. Εις την διαμαρτυρίαν των σουλτανοπαραγωγών, δια την καθορισθείσαν χαμηλήν τιμήν ασφαλείας της σουλτανίνας, απήντησε με τα πολυβόλα, με τας πυροσβεστικάς αντλίας, με τους υποκοπάνους των όπλων και τα γκλοπς, δια πρώτην δε φοράν, κατά τα μεταπολεμικά έτη, εχρησιμοποιήθηκαν και τμήματα στρατού, με μηχανοκίνητα. Δεκάδες τραυματιών είναι ο απολογισμός των ταραχών»...
Από νωρίς μύριζε... “μπαρούτι”
Η πλατεία Ελευθερίας και ολόκληρο το κέντρο στο Ηράκλειο από νωρίς το πρωί μύριζε μπαρούτι, αρχίζοντας να “βυθίζεται” σε μια λαοθάλασσα... οργής, που οδήγησε σε συγκρούσεις με την Αστυνομία και πυροβολισμούς από φαντάρους, συλλήψεις, τραυματισμούς, αλλά και την πολύωρη πολιορκία του κτηρίου της Νομαρχίας Ηρακλείου, όπου ομάδα συνδικαλιστών και συνεταιριστών ανέβηκε με τον κουβά του τρακτέρ και μπήκε από το μπαλκόνι! Μη έχοντας άλλο τρόπο για να “ξεφουσκώσει” την οργή του κόσμου, η κυβέρνηση εξήγγειλε ως “κάλπικη λίρα” το περίφημο πενηνταράκι στην τιμή ασφαλείας της σταφίδας.
Αλλά ούτε και αυτό το έδωσε ποτέ. Μάλιστα, για να πείσει τον κόσμο, χρησιμοποίησε τον Κρητικό στρατηγό της Χωροφυλακής Βαρδουλάκη. Τον κατέβασε από την Αθήνα, όχι μόνο για συντονισμό της επιχείρησης, αλλά και για να βγει στο μπαλκόνι της Νομαρχίας Ηρακλείου και να δώσει... τον λόγο της στρατιωτικής του τιμής για το πενηνταράκι της σταφίδας... Ο λόγος του δεν τηρήθηκε ποτέ...
Η πλατεία βάφτηκε με αίμα
Ο 87χρονος σήμερα αμπελουργός από το αμπελουργικό χωριό Πετροκέφαλο του Μαλεβιζίου, Κώστας Λιναρδάκης, που στα 28 του ήταν μέσα στο πλήθος, θυμάται πως ούτε οι φαντάροι αλλά ούτε και οι χωροφύλακες τολμούσαν να σταθούν μπροστά στο ανθρώπινο “ποτάμι”, που είχε ξεχυθεί στους δρόμους γύρω από την πλατεία Ελευθερίας και ολόκληρο το κέντρο της πόλης, απαιτώντας από την τότε κυβέρνηση Καραμανλή να δώσει την αύξηση στην τιμή ασφαλείας. Από τις 6,50 δραχμές το κιλό, δηλαδή, να ανεβάσει στις 8 δραχμές την κατώτατη τιμή, για να στηρίξει τους σταφιδοπαραγωγούς, που τα τελευταία χρόνια, μετά τον περονόσπορο του 1960, δοκιμάζονταν πάρα πολύ σκληρά.
Από τις διαπραγματεύσεις μεταξύ των δύο πλευρών, η διεκδίκηση του πλήθους είχε κατέβει μόλις στο ένα πενηνταράκι. Δηλαδή, να δοθεί η αύξηση της κατώτατης τιμής αντί για τις 6,50 δραχμές που είχε ορίσει η κυβέρνηση, έστω στις 7 δραχμές το κιλό στον “άσο”...
«Κατεβήκαμε με μαύρες σημαίες. Εκεί που είναι σήμερα το ΙΚΑ στον Εσταυρωμένο, στο Γιόφυρο, υπήρχε ομάδα περιφρούρησης. Δεν άφηναν κανέναν εκείνη τη μέρα να πάει να δουλέψει στα χωράφια. Μία γυναίκα είχε κολοκύθια και πήγαινε για να τα πουλήσει. Και της τα πήραν και της τα πέταξαν. “Απεργούμε όλοι και δε θα δουλέψει κανείς”, της έλεγαν. Ενώ ένα αυτοκίνητο με καλαμπόκι, που απ' ό,τι θυμάμαι ήταν για τους στάβλους του Μιχελιδάκη, το μεταφορτώσαμε σε τρίκυκλη και πήγαμε και το αδειάσαμε στο λιμάνι. Απ’ όλα τα χωριά κατέβηκε πάρα πολύς κόσμος. Εμείς όταν φτάσαμε στην πλατεία Ελευθερίας ήταν ο στρατός εκεί, έξω στα πεύκα. Υπήρχε και πολύ μεγάλη δύναμη από την Αστυνομία. Κάποιοι διαδηλωτές άρπαξαν τα όπλα από τους φαντάρους. Και πολλοί φαντάροι έκλαιγαν και μας έλεγαν “μη μας πάρετε τα όπλα, θα μας περάσουνε Στρατοδικείο”. Έτσι, μετά, τα όπλα τούς τα επέστρεψαν.
Ο Στρατός, μπροστά σε τόσο μεγάλη συμμετοχή του κόσμου, φοβήθηκε και αποσύρθηκε. Αλλά και οι αστυνομικοί έβλεπαν ότι δεν μπορούσαν να τα βάλουν με τόσο λαό και υποχωρούσαν διαρκώς»...
Εισβολή στη Νομαρχία
Το μαχητικό συλλαλητήριο χιλιάδων σταφιδοπαραγωγών εξελίχθηκε μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα σε εισβολή στη Νομαρχία, όπου πολλοί αγρότες ανέβηκαν με τη βοήθεια των τρακτέρ στο μπαλκόνι του κτηρίου, μπήκαν στο εσωτερικό των γραφείων και κάποιοι από αυτούς, οργισμένοι όπως ήταν λόγω της αντιμετώπισης που συνάντησαν από τις αστυνομικές δυνάμεις και τον Στρατό, με καδρόνια που κρατούσαν κατέστρεψαν αρχεία και έσπασαν γραφεία, όπως έγραψαν οι ανταποκριτές και οι απεσταλμένοι των εφημερίδων, πανελλαδικής κυκλοφορίας.
Έγιναν συλλήψεις και ακολούθησαν δικαστήρια, ενώ για να διαλύσει η κυβέρνηση Καραμανλή τον κόσμο, επιστράτευσε, όπως μας λέει ο κ. Λιναρδάκης, έναν Κρητικό στρατηγό της Χωροφυλακής, που τον έφεραν από την Αθήνα άρον-άρον...
«Η κυβέρνηση υποσχέθηκε, υπό την πίεση του ογκώδους συλλαλητηρίου, ότι θα μας έδινε το πενηνταράκι. Μάλιστα, για να μας πείσει, κατέβασε τον στρατηγό τον Βαρδουλάκη, επειδή ήταν Κρητικός. Και ο στρατηγός τότε μας έδωσε τον λόγο της στρατιωτικής του τιμής πως θα την πάρουμε την αύξηση. Και έτσι διαλύθηκε ο κόσμος. Αλλά δεν πήραμε ποτέ αυτή την αύξηση. Ο γερο-Καραμανλής, δηλαδή, ξεγέλασε και καταξεφτίλισε και τον στρατηγό Βαρδουλάκη. Επειδή ήταν Κρητικός ο στρατηγός, του είχε ο κόσμος εμπιστοσύνη. Και τον πίστεψε. Και έτσι ξεγελαστήκαμε. Ύστερα ούτε ξαναφάνηκε ο Βαρδουλάκης, γιατί και τον ίδιο τον ξεγέλασαν»...
«ΠΟΛΥ ΖΟΡΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ»
«Δεν άκουγε ο Καραμανλής τίποτα»
Ο κ. Κώστας Λιναρδάκης θυμάται επίσης ότι ο Κώστας Καραμανλής ήταν ένας πολύ σκληρός πολιτικός και ως πρωθυπουργός δεν έδειχνε να συμμερίζεται καθόλου τον πόνο του αγρότη.
«Δεν άκουγε ο Καραμανλής τίποτα. Ούτε ήθελε να ακούσει λέξη. Ήτανε πολύ αυταρχικός. Πολύ ζόρικος άνθρωπος. Δεν ήθελε να ακούσει τίποτα»... Άλλωστε, όπως μας λέει ο κ. Λιναρδάκης, «δεν πρέπει να ξεχνάμε τις εκλογές βίας και νοθείας του Καραμανλή στις εκλογές του 1961. Έγινε τέτοια νοθεία, που εδώ στο χωριό μου θυμούμαι και ψήφισε ένας δεξιός τρεις φορές την ΕΡΕ. Και μου το έλεγε ο ίδιος. Ήρθε στο καφενείο και μου λέει “επήγα και ψήφισα και ξαναπήγα άλλες δυο φορές”»...
ΤΑ ΕΒΓΑΖΑΝ ΔΥΣΚΟΛΑ ΠΕΡΑ
Δύσκολα αλλά παραγωγικά χρόνια
Όσο για τα χρόνια εκείνα; Μπορεί να υπήρχαν μεγάλες παραγωγές σταφίδας και οι αγρότες να ήταν νοικοκύρηδες, αλλά τα έβγαζαν δύσκολα πέρα. Ο Κώστας Λιναρδάκης μάς είπε χαρακτηριστικά: «Μας ταλαιπωρούσαν. Μας έδιναν χαμηλή τιμή για τη σταφίδα. Και δε μας έδιναν οι έμποροι αμέσως την τιμή ασφαλείας. Μόνο καθυστερούσαν, για να πάνε οι άνθρωποι να τρυγούν, να μην μπορούνε να κάνουν συλλαλητήρια... Αλλά τότε από τον Ιούλιο οι άνθρωποι κατέβηκαν στον δρόμο γιατί ήταν αποφασισμένοι. Οι μεσάζοντες και οι έμποροι βέβαια θησαύριζαν. Αλλά όλα έγιναν εις βάρος τους. Εις βάρος μας, αλλά και εις βάρος τους. Διότι κι αυτοί την... πάτησαν. Και σήμερα δεν έχουν ούτε εξαγωγές. Λυπούμαι αυτό το προϊόν, από το οποίο είχε θησαυρίσει η χώρα. Θυμάμαι εκείνη την εποχή να φέρνουμε ξυλεία από τη Ρωσία και να δίναμε στους Ρώσους σταφίδα. Τώρα δεν την ξέρει κανείς τη σταφίδα μας. Μόνο μας φέρνουν κάθε χρόνο σταφίδα από την Τουρκία»...
Στο Ηράκλειο λειτουργούσαν τα εργοστάσια των αδελφών Κωνσταντινίδη, του Τοσκούδη, του Περδικογιάννη, του Παπαδογιωργάκη, του Παπιδάκη, του Παπαδάκη και του Μελισσείδη.
«Αυτοί που κέρδιζαν περισσότερο ήταν οι μεσίτες που έπαιρναν ποσοστά από τη σταφίδα. Επειδή έκανα τότε καφενείο στο χωριό και άκουγα από τους αγρότες ότι δεν μπορούσαν πολλές φορές να καλύψουν τα έξοδά τους από την πώληση της σταφίδας, γι’ αυτό ζητούσανε καλύτερες τιμές»...
Περονόσπορος στο φόντο... πυρηνικών δοκιμών
Γιατί όμως ήταν τόσο μεγάλη η οργή των σταφιδοπαραγωγών το 1962; Ο Κώστας Λιναρδάκης θυμάται: «Το 1960 μας έκανε ο περονόσπορος πολύ μεγάλη ζημιά. Και εμείς τότε πιστεύαμε ότι ο περονόσπορος δεν ήρθε τυχαία. Είχαν κάνει οι Γάλλοι πυρηνικές δοκιμές στη Σαχάρα. Προκάλεσαν πυρηνική ανωμαλία στο κλίμα. Και έτσι, ο χειμώνας ήταν... ένα καλοκαίρι!
Στις 20 του Απρίλη όμως άρχισε να βρέχει. Κάθε απόγευμα έκανε και από ένα αστραπόβροντο, ώσπου τα μούχλιασε τα αμπέλια. Ο περονόσπορος τα κατέστρεψε. Μόνο όσοι είχανε ραντίσει με μπλάβη πέτρα μέχρι τις 20 Ιουλίου, κάτι γλίτωσαν. Οι υπόλοιποι δε γλίτωσαν τίποτα. Αν δεν έριχναν οι Γάλλοι τα πυρηνικά τους, ο χειμώνας θα έβρεχε και δε θα άλλαζε ο καιρός»...
Και πράγματι. Έγραψε στο ρεπορτάζ για την εξέγερση των αγροτών, τότε, η “Ελευθερία”: «Το ζήτημα είναι ότι το Ηράκλειον υπέστην κατά την προηγηθείσαν διετίαν αληθή συμφοράν. Διότι ο περονόσπορος κατέβασε την παραγωγήν της σουλτανίνας το 1960 μεν εις 30.000 τόνων, το 1961 δε εις 50.000, αντί τις κανονικής ετήσιας εσοδείας 65.000-70.000 τόνων»...
«Στα καφενεία έλεγαν ότι τους πυροβόλησαν»!
Αν και 7 χρονών την ημέρα εκείνη, ο παλαίμαχος αγροτοσυνδικαλιστής από το Κυπαρίσσι Στάθης Φραγκιαδάκης θυμάται με δέος τον αναβρασμό που υπήρχε στο χωριό, με τους αγρότες να κατεβαίνουν με τις τρίκυκλες, τα τρακτέρ και τα άλογα. Ενώ μεγαλώνοντας άκουγε διαρκώς στο σπίτι του και στα καφενεία να λένε οι αγρότες πως κάποιες από τις αληθινές σφαίρες που είχαν ρίξει οι φαντάροι για εκφοβισμό δεν ήταν “στον αέρα” αλλά... μέσα στο πλήθος, και για τον λόγο αυτό υπήρξαν και τουλάχιστον πέντε τραυματισμένοι από σφαίρα!
Βέβαια, στα τότε δημοσιεύματα υπήρχε η πληροφορία πως οι τραυματίες ήταν πολλοί, αλλά όχι από σφαίρες, κάτι που όμως το ανέτρεπαν πολλοί αγρότες στα χωριά, υποστηρίζοντας πως τουλάχιστον πέντε σταφιδοπαραγωγοί πήγαν με σφαίρα στο νοσοκομείο... Σύμφωνα με τις ιστορίες που άκουγε από τότε ο Στάθης Φραγκιαδάκης, «η εντολή ήταν στην αρχή να ρίξουν για εκφοβισμό στον αέρα. Αλλά μετά, που η κατάσταση δυσκόλεψε, η εντολή ήταν να ρίξουν μερικές μέσα στο πλήθος για να περάσουν στον κόσμο το μήνυμα ότι δεν αστειεύονται, ώστε να καταφέρουν να τον διαλύσουν. Πέντε άτομα τραυματίστηκαν με σφαίρες! Ο φαντάρος εκτελούσε διαταγές. Τότε στον Στρατό η πειθαρχία ήταν πολύ σκληρή. Όποιος δεν υπάκουε αμέσως περνούσε από στρατοδικείο. Μην ξεχνάμε ότι η δική μου η γενιά έζησε το Πολυτεχνείο. Οι στρατιώτες ήθελαν να μπουν στο Πολυτεχνείο; Ασφαλώς και όχι. Αλλά πήραν την εντολή να μπουν μέσα με το τανκ και δεν μπορούσαν να μην το κάνουν».
Ο Στάθης Φραγκιαδάκης, μεγαλώνοντας, άκουγε στο καφενείο αυτές τις ιστορίες για το αιματοβαμμένο συλλαλητήριο του 1962.
«Όταν έκαναν τις ιστορίες στο καφενείο, επικρατούσε άκρα σιωπή. Συμπλήρωνε ο ένας τον άλλο. Και ήταν ανατριχιαστική σαν εμπειρία. Εγώ θυμάμαι και ακόμα ανατριχιάζω τη δυναμική και το πάθος τους. Και όλοι έλεγαν ότι, ενώ η Κρήτη δεν είχε ζήσει έντονα τον πραγματικό εμφύλιο χάρη στον Ποδιά, εκείνη τη μέρα ένιωθαν σαν να ζούσαν πραγματικές καταστάσεις εμφυλίου πολέμου. Θυμάμαι τον πατέρα μου που έλεγε “μόνο στον Εμφύλιο γίνονταν αυτά τα πράγματα. Να ρίξει ο Στρατός εν ψυχρώ; Και να τραυματιστούν πέντε αγρότες και να πάνε στα νοσοκομεία; Αν είναι δυνατόν”»!...
Ο Βαρδουλάκης έδωσε τον... “λόγο” του
Στο σημείο αυτό, ο Στάθης Φραγκιαδάκης λέει πως «τότε η κυβέρνηση χρησιμοποίησε τον στρατηγό της Χωροφυλακής από την Αθήνα, κάποιον Βαρδουλάκη. Απ’ ό,τι λέγανε, ο Βαρδουλάκης είχε κατέβει για να συντονίσει την επιχείρηση της Χωροφυλακής, επειδή έβλεπαν το κλίμα και χρειαζόταν να υπάρξει αυτός ο συντονισμός. Αφού έγινε όλος αυτός ο χαμός με πραγματικά πυρά και με πολλούς τραυματισμούς όχι μόνο αγροτών αλλά και αστυνομικών, που χτυπήθηκαν από διαδηλωτές με καδρόνια, βγήκε στο μπαλκόνι ο Βαρδουλάκης και έδωσε τον λόγο της στρατιωτικής του τιμής, λέγοντας “το πενηνταράκι θα το πάρετε, διαλυθείτε ησύχως. Εγώ αναλαμβάνω την ευθύνη”»...
Όταν κάηκε το κτήριο της Νομαρχίας
«Το πενηνταράκι της σταφίδας όμως δε δόθηκε ποτέ. Και γι’ αυτό τότε το Ηράκλειο καταψήφισε την ΕΡΕ και παραλίγο ο μοναδικός βουλευτής της ΕΡΕ, ο γέρος Κεφαλογιάννης, στις επόμενες εκλογές να μην επανεκλεγεί», όπως τονίζει στην εφημερίδα μας για τα γεγονότα του 1962 ο Στάθης Φραγκιαδάκης.
Και καταλήγει λέγοντας: «Εγώ θυμάμαι στις 30 Σεπτεμβρίου του 1991 πολλούς να λένε... “το 1962 δεν την κάψαμε τη Νομαρχία, αλλά τώρα θα την κάψουμε”».
Και εξηγεί πως τουλάχιστον οι μισοί από τους διαδηλωτές του 1991 ήταν και στα γεγονότα του 1962. «Οι τότε 25άρηδες το 1991 ήταν πενηντάρηδες και εξηντάρηδες, που κουβαλούσαν μέσα τους τα απωθημένα για όλα όσα πέρασαν, με τον Στρατό απέναντί τους και για ένα μόλις... πενηνταράκι, που δεν τους δόθηκε ποτέ, εκείνη την ημέρα της 25ης Ιουλίου του 1962, στην ίδια ακριβώς πλατεία».
