Τα πιο σημαντικά πράγματα στη ζωή ξεκινούν από ένα όνειρο και από οραματιστές ανθρώπους που βρίσκονται την κατάλληλη στιγμή στο κατάλληλο σημείο για να βάλουν τα κομμάτια του παζλ στη θέση τους και να γράψουν Ιστορία. Σαν αυτή που γράφτηκε 35 ολόκληρα χρόνια πίσω στον χρόνο και συνεχίζει να γράφεται στο Αστεροσκοπείο στο Σκίνακα του Ψηλορείτη.
Μια ιδέα που γεννήθηκε σε μια συζήτηση του πρώτου - και ως τη συνταξιοδότησή του - διευθυντή του Αστεροσκοπείου, καθηγητή κ. Γιάννη Παπαμαστοράκη, με τον επικεφαλής του Ινστιτούτου Εξωγήινης Φυσικής “Μαξ Πλανκ” του Μονάχου, και εξελίχθηκε με σχεδόν μυθιστορηματικό τρόπο.
Τριάντα πέντε χρόνια μετά από εκείνη τη 12η Απριλίου 1986, που σημάδεψε την ιστορία της επιστήμης στην Κρήτη και την Ελλάδα, ο Γιάννης Παπαμαστοράκης ξετυλίγει το κουβάρι των αναμνήσεων και ανοίγει το πλούσιο φωτογραφικό του αρχείο από εκείνη την εποχή, σε μια διήγηση που θυμίζει παραμύθι. Μια συναρπαστική ιστορία που έχει απ’ όλα... Περιπέτεια, αγωνία, απρόοπτα, ήρωες και συγκινητικές προσπάθειες, τύχη αγαθή που βοηθάει τους τολμηρούς, έναν διάσημο κομήτη και μια όμορφη νεαρή κοπέλα. Και πολλούς ακόμα πρωταγωνιστές που έβαλαν το δικό τους λιθαράκι για την επιτυχία του μεγάλου στόχου.
Ο Γιάννης Παπαμαστοράκης, υπερήφανος σήμερα που εκείνο το “παιδί” μεγάλωσε και απέκτησε απογόνους, το Ινστιτούτο Αστροφυσικής του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, ανοίγει το “σεντούκι” των αναμνήσεων, ανταποκρινόμενος στην πρόσκληση της “Νέας Κρήτης” για να τιμηθεί η σημαντική αυτή επέτειος, αποκαλύπτοντας πολλές άγνωστες πτυχές αυτής της απίστευτης ιστορίας, στολισμένης με τη χρυσόσκονη των αστεριών και την ουρά του κομήτη του Χάλεϊ και με χιόνι από την κορυφή αυτή του Ψηλορείτη. Ας τον ακούσουμε...
Εν αρχή η ιδέα...
«Ήταν άνοιξη του 1983, όταν, στο “Μαξ Πλανκ”, Ινστιτούτο Εξωγήινης Φυσικής στο Μόναχο, συζητώντας με τον Gerhard Haerendel, διευθυντή του Ινστιτούτου, μου εξέφρασε τη σκέψη ότι θα είχε ενδιαφέρον, παράλληλα με τη διδασκαλία του μαθήματος Αστροφυσικής που είχα ξεκινήσει να παραδίδω στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, να βρίσκαμε ένα μεταχειρισμένο τηλεσκόπιο κάπου στη Γερμανία, να το μεταφέρουμε στην Κρήτη και να το εγκαταστήσουμε σε έναν οικίσκο, σε ένα βουνό κοντά στο Ηράκλειο, ώστε να κάνω στους φοιτητές και πρακτική άσκηση στην Αστρονομία.
Όπως στα παραμύθια. Ήταν κάποτε μια πολύ όμορφη κοπέλα...
Πέρασαν από τότε δύο μήνες, όταν, έχοντας επιστρέψει στο Ηράκλειο, συνάντησα στο Πανεπιστήμιο, στο διάδρομο μπροστά από το γραφείο μου, μια κοπέλα η οποία μου είπε ότι έψαχνε να βρει τον Γιώργο Γραμματικάκη, ο οποίος έτυχε να απουσιάζει. Μου εξήγησε ότι ήθελε να τη συμβουλέψει, καθώς μόλις είχε πάρει το πτυχίο της Φυσικής και σκεφτόταν να συνεχίσει σε διδακτορικές σπουδές. Της είπα ότι, αν ενδιαφερόταν να κάνει διδακτορικό στο Ινστιτούτο “Μαξ Πλανκ” στην Αστροφυσική, θα ρωτούσα σχετικά τον διευθυντή του Ινστιτούτου. Πράγματι, αργότερα το καλοκαίρι ρώτησα τον Haerendel αν έχει νόημα να το προσπαθήσει, και αυτός μου είπε “ναι”, αλλά θα βοηθούσε αν πρώτα εξασφάλιζε υποτροφία από τον γερμανικό οργανισμό υποτροφιών για ξένους, τον DAAD».
Νοέμβριος 1985: Χτίζοντας μέσα στην παγωνιά του Ψηλορείτη το πρώτο κτήριο του Αστεροσκοείου στον Σκίνακα.
Αν έχεις τύχη διάβαινε...
«Τον Σεπτέμβριο του 1983 τηλεφώνησα στη Γερμανική Πρεσβεία στην Αθήνα να ρωτήσω για τις υποτροφίες που δίνονται για διδακτορικές σπουδές και ζήτησα να μιλήσω με τον μορφωτικό ακόλουθο. Μου είπαν τότε ότι βρισκόταν κατά τύχη για επίσκεψη στο Ηράκλειο. Τηλεφώνησα στο προξενείο της Γερμανίας στο Ηράκλειο, και πράγματι μίλησα μαζί του. Του είπα για το νέο Πανεπιστήμιο που είχαμε ξεκινήσει και ο ίδιος ενδιαφέρθηκε να έρθει να το γνωρίσει. Τον ξενάγησα στις πρώτες ερευνητικές εγκαταστάσεις που είχαμε ήδη δημιουργήσει στο Φυσικό Τμήμα, στα προκατασκευασμένα κτήρια στην Κνωσού, και αυτός εντυπωσιάστηκε. Μου είπε ότι είχε μόλις αναλάβει τα καθήκοντά του στην Ελλάδα, όμως θα ήθελε να υποστηρίξει το Πανεπιστήμιο στο ξεκίνημά του και αν 50.000 μάρκα θα βοηθούσαν για αυτό τον σκοπό. Τον ευχαρίστησα και του είπα ότι θα το σκεφτώ».
...και ριζικό περπάτει...
«Αργότερα μιλώντας με τον Haerendel τού ανέφερα το γεγονός αυτό και σκεφτήκαμε ότι καλό θα ήταν να ξεκινήσουμε την προσπάθεια δημιουργίας του Αστεροσκοπείου σαν κοινή εγκατάσταση Ελλάδας-Γερμανίας, χρησιμοποιώντας αυτά τα πρώτα χρήματα που είχε προσφέρει ο μορφωτικός ακόλουθος. Έτσι τον Φεβρουάριο-Μάρτιο του 1984 πήγαμε με τον Haerendel στη Γερμανική Πρεσβεία στην Αθήνα, όπου ο μορφωτικός ακόλουθος επιβεβαίωσε την προσφορά του και συμφώνησε να διατεθούν τα χρήματα στη δημιουργία του Αστεροσκοπείου, στέλνοντας ένα σχετικό έγγραφο στο υπουργείο Έρευνας-Τεχνολογίας της Γερμανίας. Παράλληλα εμείς, ο Haerendel από την πλευρά της Γερμανίας και εγώ από την πλευρά της Ελλάδας, θα κάναμε μια πρόταση να ενταχθεί στο πλαίσιο της ελληνο-γερμανικής συνεργασίας σε Έρευνα και Τεχνολογία η δημιουργία ενός κοινού Αστεροσκοπείου στην Κρήτη».
Η τοποθεσία του πρώτου θόλου του Αστεροσκοπείου στον Σκίνακα, τον Ιανουάριο του 1986.
Με δήμαρχο υψηλών ιδανικών...
«Στη συνέχεια αρχίσαμε να ψάχνουμε για την κατάλληλη θέση που θα τοποθετούσαμε το τηλεσκόπιο. Στην αρχή επισκέφτηκα τα Αστερούσια Όρη, στη νότια μεριά της Κρήτης, όμως η τοπογραφία δε φαινόταν να είναι η πλέον κατάλληλη. Τότε ο δήμαρχος Ανωγείων Γιώργος Κλάδος, ο οποίος έμαθε για το ενδιαφέρον μας να κατασκευάσουμε ένα Αστεροσκοπείο σε βουνό της Κρήτης, επικοινώνησε μαζί μου και μου πρότεινε το Αστεροσκοπείο να γίνει στην περιοχή της Ίδης του δήμου Ανωγείων.
Στις 5 Ιουνίου του 1984 επισκεφτήκαμε με τον Haerendel τα Ανώγεια, όπου μας περίμεναν δύο μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου Ανωγείων να μας συνοδεύσουν στην έρευνα για το ποια θα ήταν η κατάλληλη τοποθεσία για Αστεροσκοπείο στις κορυφές του Ψηλορείτη. Μαζί ήταν ο καθηγητής Αστροφυσικής Ιωσήφ Βεντούρα, ο αρχιτέκτονας του Πανεπιστημίου της Κρήτης Κώστας Στρατάκης και η φυσικός Μαρία Κουλίζα».
Τα ψηλά βουνά της Κρήτης...
«Όταν περιγράψαμε το τι ακριβώς θέλαμε, ο δημοτικός σύμβουλος, ο οποίος γνώριζε άριστα όλες τις τοποθεσίες στον Ψηλορείτη, μας είπε: “Θα σας δείξω ακριβώς αυτό που ζητάτε”. Πράγματι μας οδήγησε μέχρι τους πρόποδες του όρους Σκίνακα και στη συνέχεια ανεβήκαμε με τα πόδια ως την κορυφή. Αντικρίσαμε ένα ευρύτατο πλάτωμα, πολύ κατάλληλο για τη δημιουργία περισσότερων κτηρίων για αστεροσκοπεία. Ήταν μια πολύ καθαρή ημέρα με πολύ ήρεμη ατμόσφαιρα. Επίσης από τη μεριά του βόρειου-βορειοδυτικού ορίζοντα, όπου μέχρι τη θάλασσα δεν υπήρχαν ψηλότερα βουνά, ο Σκίνακας είχε πολύ απότομη κλίση, γεγονός που υποδείκνυε ότι η ροή του ανέμου θα είναι πολύ στρωτή, δηλαδή χωρίς αναταράξεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι άνεμοι στην Κρήτη είναι κυρίως βόρειοι-βορειοδυτικοί. Επίσης υπήρχε ορατότητα προς το Ηράκλειο ώστε να μπορούμε να επικοινωνούμε μέσω ραδιο-σύνδεσης με το Πανεπιστήμιο. Ο Σκίνακας μάς είχε κατακτήσει!».
Και οι υψηλού επιπέδου και διορατικότητας επιστήμονες...
«Στη συνέχεια μεταβήκαμε στο Ηράκλειο, όπου λάμβανε χώρα μια σύσκεψη του υπουργού Έρευνας και Τεχνολογίας Γιώργου Λιάνη με τα ηγετικά στελέχη του ερευνητικού χώρου της Κρήτης, μεταξύ αυτών τον πρόεδρο του Πανεπιστημίου Γρηγόρη Σηφάκη και τον πρόεδρο του ΕΚΕΚ Λευτέρη Οικονόμου. Όταν παρουσιάσαμε στους παρευρισκόμενους τις σκέψεις μας για τη δημιουργία του Αστεροσκοπείου, όλοι, συμπεριλαμβανομένου του υπουργού, συμφώνησαν ότι θα έπρεπε να το προχωρήσουμε. Υποβάλαμε πράγματι την πρότασή μας στην κοινή ελληνογερμανική επιτροπή συνεργασίας στον ερευνητικό και τεχνολογικό τομέα, η οποία και έγινε αποδεκτή. Παράλληλα ο Δήμος Ανωγείων παραχώρησε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης έκταση 15 στρεμμάτων στο πλάτωμα του Σκίνακα για τη δημιουργία των αστρονομικών εγκαταστάσεων».
Τα εγκαίνια του πρώτου Αστεροσκοπείου στις 12 Απριλίου 1986. Στο μικρόφωνο ο υφυπουργός, αρμόδια για την Έρευνα, κ. Βάσω Παπανδρέου.
Ο βραχώδης κομήτης Χάλεϊ και ο... βραχώδης Σκίνακας
Το επόμενο βήμα ήταν να διανοίξουμε δρόμο μέχρι την κορυφή του Σκίνακα, κάτι το οποίο δεν ήταν καθόλου εύκολο, γιατί πρόκειται για ένα βραχώδες βουνό. Αυτό που βοήθησε στην προσπάθειά μας ήταν το ότι την άνοιξη του 1986 επρόκειτο να πλησιάσει ο κομήτης του Χάλεϊ τη Γη, και θα ήταν μια μοναδική ευκαιρία να τον παρατηρήσουμε από την Κρήτη. Μετά από πολλές και δύσκολες προσπάθειες με την υποστήριξη της Νομαρχίας Ηρακλείου, έγινε κατορθωτό μέσα στο 1985, έως το τέλος Αυγούστου, να διανοιχθεί ο δρόμος μέχρι την κορυφή του Σκίνακα και τον Σεπτέμβριο να ξεκινήσει η κατασκευή του πρώτου Αστεροσκοπείου, το οποίο θα στέγαζε ένα τηλεσκόπιο 30 εκατοστών. Το τηλεσκόπιο θα διέθετε πολύ μεγάλο οπτικό πεδίο, κατάλληλο για την παρατήρηση κομητών, και θα στηριζόταν στη νέα τεχνολογία ψηφιακής φωτογράφησης».
Οι ήρωες χτίστες των Ανωγείων...
«Πράγματι, μέχρι τον Νοέμβριο, κάτω από εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες όσον αφορά τα καιρικά φαινόμενα, οι χτίστες από τα Ανώγεια κατάφεραν να φτιάξουν το κτήριο όπως το είχαμε προγραμματίσει, και μάλιστα πετρόκτιστο, ώστε να ταιριάζει στο βραχώδες περιβάλλον».
Ανεμοσκορπίσματα...
«Στη συνέχεια έπρεπε να τοποθετήσουμε τον θόλο πάνω στο κτήριο, και αυτό μπόρεσε να γίνει κατά τις αρχές του Ιανουαρίου υπό ακραίες καιρικές συνθήκες. Όμως οι εκτιμήσεις της εταιρείας που κατασκεύασε τον θόλο όσον αφορούσε στις αντοχές των στηριγμάτων του θόλου υπό τις συνθήκες του Σκίνακα διαψεύστηκαν. Τον Φεβρουάριο που ανεβήκαμε στον Σκίνακα με τα πόδια μέσα από τα χιόνια διαπιστώσαμε ότι ο θόλος δεν ήταν πλέον στη θέση του. Ενημέρωσα τον Haerendel για την κατάσταση και η εταιρεία κατασκευής προθυμοποιήθηκε αμέσως να μας προμηθεύσει ένα δεύτερο θόλο, με πολύ ισχυρότερα στηρίγματα, τον οποίον είχε ήδη έτοιμο».
Από την τελετή εγκαινίων του τηλεσκοπίου του Αστεροσκοπείου των 1,3 μέτρων, τον Οκτώβριο 1995. Στο μικρόφωνο η Γερμανίδα υφυπουργός Έρευνας και Τεχνολογίας Kornella Yzer. Δίπλα της ο διευθυντής του Ινστιτούτου "Μαξ Πλανκ" Εξωγήινος Φυσικής Gerhard Haerendel.
Ενάντια στα μπλόκα...
«Έπρεπε όμως να μεταφερθεί στο Ηράκλειο από το Μόναχο, πράγμα που δεν ήταν καθόλου εύκολο, καθότι υπήρχε τότε μια καθολική απεργία των μεταφορέων στην Ελλάδα. Επιπλέον, λόγω της απεργίας, τα αστρονομικά όργανα τα οποία θα χρησιμοποιούσαμε για την παρατήρηση του κομήτη του Χάλεϊ και είχαν ξεκινήσει από τη Γερμανία είχαν μπλοκαριστεί στην Κατερίνη από τους απεργούς. Τότε συνέβησαν τα εξής δύο τινά: Πρώτον, ο Haerendel αποφάσισε να οδηγήσει ο ίδιος ένα φορτηγό για να μεταφέρει τον θόλο στην Κρήτη περνώντας μέσα από τα μπλόκα των απεργών. Και δεύτερον, με τη βοήθεια της Νομαρχίας στο Ηράκλειο και του υπουργείου, μπορέσαμε να επιστρατεύσουμε το όχημα μαζί με τον οδηγό του όπου ήταν τα όργανα παρατήρησης και να έρθουν στην Κρήτη. Έτσι κατορθώσαμε να έχουμε ετοιμάσει το Αστεροσκοπείο και να ξεκινήσουμε με τις παρατηρήσεις του κομήτη του Χάλεϊ ήδη μέσα στον Μάρτιο».
Τα εγκαίνια...
«Τα εγκαίνια είχαν προγραμματιστεί για τις 12 Απριλίου του 1986, παρουσία της τότε υφυπουργού αρμόδιας για την Έρευνα και Τεχνολογία Βάσως Παπανδρέου. Εκείνη την ημέρα και την ακόλουθη νύχτα των εγκαινίων, πλήθος κόσμου συνέρρευσε στον Σκίνακα, εκατοντάδες άνθρωποι, ανάμεσά τους και πολλά μικρά παιδιά, οι οποίοι πολύ μετά τα μεσάνυχτα ήθελαν να δουν τον κομήτη μέσα από το τηλεσκόπιο. Στον λόγο της η Βάσω Παπανδρέου, με βάση αυτά τα οποία της είχαμε αναφέρει, ανέδειξε ότι αυτό είναι το πρώτο βήμα για το Αστεροσκοπείο και ότι θα έπρεπε να ακολουθήσει ένα δεύτερο βήμα με τηλεσκόπιο της τάξεως του ενός μέτρου».
Για την Ελλάδα ανατέλλει η ψηφιακή εποχή...
«Την άνοιξη του 1986 με συνάντησε η αστροφυσικός Κυριακή Ξυλούρη, που ενδιαφερόταν να συνεργαστεί στο Αστεροσκοπείο. Η Κυριακή Ξυλούρη απεδείχθη ο βασικός πυλώνας στη λειτουργία του Αστεροσκοπείου τα επόμενα χρόνια. Τον Σεπτέμβριο του 1986 τοποθετήθηκε στο τηλεσκόπιο η πρώτη ψηφιακή ccd φωτογραφική κάμερα που λειτούργησε στην Ελλάδα και έγιναν οι πρώτες παρατηρήσεις. Τον Ιούνιο του 1988 αποπερατώθηκε ο ξενώνας του Αστεροσκοπείου και τον ίδιο μήνα διεξήγαμε εκεί το πρώτο σχολείο παρατηρησιακής Αστροφυσικής στην Ελλάδα».
ΜΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΕΨΗ
Ω Κρήτη μου! Όμορφο και φιλόξενο νησί...
«Τον Μάιο του 1988 επισκέφτηκε την Κρήτη ο υπουργός Έρευνας και Τεχνολογίας της Γερμανίας, καθηγητής Heinz Riesenhuber. Μου ζητήθηκε από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας να αναλάβω να τον ξεναγήσω. Πράγματι, περάσαμε δύο ημέρες μαζί, όπου επισκεφτήκαμε και τον Σκίνακα. Φαίνεται ότι έμεινε με τις καλύτερες των εντυπώσεων, αφού τον επόμενο χρόνο, το 1989, έστειλε τον υφυπουργό του, δρ. Probst, να έρθει στην Κρήτη συνοδευόμενος από υπηρεσιακούς παράγοντες του υπουργείου. Στις τέσσερις ημέρες που περάσαμε μαζί, περιλαμβανόταν επίσκεψη και συνομιλίες στο ΙΤΕ και εκδρομή στον Σκίνακα. Κατά την αναχώρησή του ο υφυπουργός με προσκάλεσε να τον επισκεφτώ στη Γερμανία. Τον επισκέφτηκα, και στο τέλος της συνάντησης που είχαμε, παρουσία του Haerendel και απευθυνόμενος σε αυτόν, είπε: “Εάν κάνετε πρόταση για μεγαλύτερο τηλεσκόπιο θα το υποστηρίξω”».
ΤΟ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ ΤΗΛΕΣΚΟΠΙΟ
Σκίνακας: Το παρόν και το μέλλον της ελληνικής Αστρονομίας...
«Το 1989 αποφασίστηκε από κοινού Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας και Ινστιτούτο “Μαξ Πλανκ” Εξωγήινης Φυσικής να εγκαταστήσουν στο Αστεροσκοπείο Σκίνακα μεγαλύτερο τηλεσκόπιο με διάμετρο κατόπτρου 1,3 μέτρων. Το κτήριο που στέγασε αυτό το τηλεσκόπιο κατασκευάστηκε εντελώς μεταλλικό, για να ελαχιστοποιούνται οποιεσδήποτε θερμικές αναταράξεις γύρω από το τηλεσκόπιο. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν στο Αστεροσκοπείο το τηλεσκόπιο των 1,3 μέτρων, όπως και πολλά πρωτοποριακής τεχνολογίας όργανα παρατήρησης. Τα εγκαίνια του κτηρίου του Αστεροσκοπείου με το νέο τηλεσκόπιο των 1,3 μέτρων έγιναν τον Οκτώβριο του 1995 από τον τότε υφυπουργό Έρευνας Νίκο Χριστοδουλάκη και την ομόλογό του Γερμανίδα υφυπουργό Kornelia Yzer».
Και κάπως έτσι ξεκίνησε να γράφεται η ιστορία του κρητικού Αστεροσκοπείου. Εκείνη που συνεχίζεται με όλο και περισσότερα, πιο σημαντικά, πιο ζηλευτά επιτεύγματα που φέρνουν το ΙΤΕ, το Πανεπιστήμιο, την Κρήτη όλο και πιο ψηλά στην κορυφή της έρευνας και πιο κοντά στα μυστικά του Σύμπαντος.
