Καθετί όμορφο έχει το δικό του θρύλο. Είτε είναι φαράγγια, είτε ποτάμια και λίμνες, είτε σπήλαια είτε δέντρα. Όπως οι περίφημοι κρητικοί φοίνικες που ανήκουν στο είδος του «Θεόφραστου» ή Phoenix Theophrasti, όπως είναι η λατινική ονομασία της οικογένειας.
Αν και οι περισσότεροι από εμάς τους έχουμε συνδέσει με μέρη εξωτικά, στην πραγματικότητα οι εν λόγω φοίνικες είναι ντόπιοι, με ιστορία που χάνεται στα βάθη του χρόνου. Γνωστοί ήδη από τη Μινωική Εποχή και τα κείμενα του Πλίνιου, οι φοίνικες αυτοί έχουν συνδεθεί με έναν ενδιαφέροντα θρύλο, καθώς θυμίζουν τη γνωστή μας χουρμαδιά, που φύεται στις ερήμους της Σαχάρας αλλά και της Αραβίας.
Σύμφωνα με την παράδοση, που αναφέρεται κυρίως στο μεγαλύτερο φοινικόδασος της Κρήτης, εκείνο του Βάι, οι φοίνικες «γεννήθηκαν» από καρπούς χουρμαδιάς που πέταξαν στη γη Άραβες πειρατές, οι οποίοι έφτασαν στην Κρήτη. Υπάρχει και μια δεύτερη εκδοχή, που αντί για Άραβες κάνει λόγο για Φοίνικες ναυτικούς, που επίσης με τα κουκούτσια των χουρμάδων τους δημιούργησαν το σημερινό φοινικόδασος στο Βάι και τα αντίστοιχα της Κρήτης, όπως στη Λίμνη Πρέβελη. Το πρώτο είναι και το μεγαλύτερο του είδους στην Ευρώπη, ενώ εκείνο στην Πρέβελη το δεύτερο σε μέγεθος της Κρήτης. Το δε όνομα της οικογένειας «του Θεόφραστου» αποτελεί φόρο τιμής στον «πατέρα» της Βοτανικής, τον Θεόφραστο (371-287/5 π.Χ.), ο οποίος ήταν ο πρώτος που ανέφερε την ύπαρξη του φοίνικα στην Κρήτη στα συγγράμματά του «Περί φυτών Ιστορία».
Σημειώνεται ότι αυτό το είδος φοίνικα διαχωρίστηκε από τη χουρμαδιά, της οποίας το επιστημονικό όνομα είναι Phoenix dactylifera, και της οποίας θεωρείτο υποείδος, μόλις το 1967, από τον Ελβετό βοτανικό Werner Greuter.
Εκτός από το Βάι και την Πρέβελη, γηγενείς κρητικοί φοίνικες, σε μικρότερες όμως «αποικίες», βρίσκονται στον Άγιο Νικήτα Αστερουσίων και στο φαράγγι του Μάρτσαλου, στην Άσπρη Λίμνη στο Ελαφονήσι, στη Σούδα του Πλακιά, τον Αλμυρό ποταμό στο Γάζι και τον Αλμυρό του Αγίου Νικολάου. Σε μεμονωμένους πληθυσμούς ελάχιστων δέντρων βρίσκονται και σε λίγα ακόμα μέρη της Κρήτης. Το χαρακτηριστικό τού εν λόγω φοίνικα είναι ότι δεν ξεπερνάει τα 15 μέτρα σε ύψος και έχει συνήθως αρκετούς λεπτούς κορμούς.
Ιερό δέντρο ο φοίνικας για τους Μινωίτες
Η σημασία των φοινικόδεντρων είναι κυρίαρχη στη μινωική Κρήτη, μαρτυρώντας τόσο τις σχέσεις με την Αίγυπτο, όσο βεβαίως και την ύπαρξη των γηγενών πληθυσμών του εξωτικού δέντρου στο νησί. Με κυρίαρχο τον ιερό χαρακτήρα, οι φοίνικες εμφανίζονται ήδη από την πρώιμη Μινωική Εποχή σε κάθε σχεδόν μορφή τέχνης, από τους σφραγιδόλιθους μέχρι τη διακόσμηση αγγείων.
Η παρουσία του δέντρου υποδηλώνει τόσο την ιερότητα ενός χώρου, κυρίως υπαίθριου, όσο και τους συμβολισμούς της γονιμότητας της γης. Ο φοίνικας αποτελεί ιερό δέντρο για τους Μινωίτες και ως άμεσα συνδεδεμένο με τους δαίμονες, παραπέμποντας στη βλάστηση και την ευφορία των καρπών της γης με τελετουργικά στα οποία υποδηλώνεται και το ιερό πότισμα, δηλωτικό ίσως της επίκλησης για πρόκληση βροχής.
Η σύνδεση με τις λατρευτικές πρακτικές της Αιγύπτου είναι άμεση και σε αυτή την περίπτωση, όπως αναγνωρίστηκε ήδη από τον ανασκαφέα της Κνωσού Άρθουρ Έβανς, ενώ δεν πρέπει να παραβλέπεται η συνέχεια που ακολουθείται ακόμα και σήμερα στη χριστιανική θρησκεία με τις επικλήσεις στη θεότητα για να ανοίξουν οι ουρανοί και να βρέξει σε περιόδους παρατεταμένης λειψυδρίας.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, εκτός από την Αίγυπτο, η λατρευτική χρήση του φοίνικα υποδηλώνεται και σε άλλους πολιτισμούς της εποχής, όπως της Μεσοποταμίας. Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι ο φοίνικας φαίνεται να συνδέεται και με ταφικές τελετές, καθώς εμφανίζεται σε αγγεία με άμεση σχέση με τους νεκρούς και τις τιμές που τους αποδίδονταν. Όλες αυτές οι συμβολικές χρήσεις του φοίνικα, μαζί με εκείνη του δέντρου της ζωής, πέρασαν από γενιά σε γενιά, φτάνοντας ως τις σημερινές παραδόσεις. Ας μην ξεχνάμε τον ρόλο του, για παράδειγμα, στη θριαμβευτική υποδοχή του Ιησού στην Ιερουσαλήμ και στην ανάμνηση αυτού του γεγονότος με τα βάγια.
