Ο σχολικός εκφοβισμός ή το γνωστό σε όλους μας bullying είναι ένας όρος που μας έχει απασχολήσει αρκετά τα τελευταία χρόνια. Τον όρο αυτό τον χρησιμοποιούμε συνήθως όταν θέλουμε να περιγράψουμε τη νεανική παραβατικότητα εντός σχολικού πλαισίου. Η άσκηση σωματικής ή λεκτικής βίας σ’ ένα άτομο έχει ψυχολογικές επιπτώσεις στην ιδιοσυγκρασία του ατόμου.
Η “Νέα Κρήτη” επικοινώνησε με τον Εμμανουήλ Καργάκη, ο οποίος είναι κλινικός ψυχολόγος και υποψήφιος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Tuebingen.
«Είναι μια επιθετική και σκόπιμη πράξη, η οποία εκδηλώνεται από ένα άτομο ή περισσότερα μέσα σ’ ένα σχολικό πλαίσιο και απευθύνεται σ’ ένα συγκεκριμένο άτομο. Ένα κεντρικό σημείο είναι η σκοπιμότητα της έκφρασης της βίας και η πρόκλησή της μέσα από χτυπήματα, σπρωξίματα ή άλλες κινήσεις, όπως το φτύσιμο. Ταυτόχρονα, ασκείται ψυχολογική πίεση στο θύμα. Υπήρχε διαχρονικά το bullying. Στην προηγούμενη πενταετία ή δεκαετία δεν ήταν τόσο διαδεδομένο, αλλά τώρα τελευταία μπορούμε να το παρατηρήσουμε και να το συναντήσουμε από τις παρατηρήσεις παιδιών, εκπαιδευτικών και γονέων στην καθημερινότητά μας. Υπάρχουν διάφορες μορφές εκφοβισμού και μέσα στο σχολείο και έξω από το σχολείο, όπου υπάρχει αλληλεπίδραση ατόμων μεταξύ τους», προσδιορίζοντας την έννοια του σχολικού εκφοβισμού.
Ο κ. Καργάκης συνεχίζει λέγοντας: «Το πιο χαρακτηριστικό είναι ο φυσικός εκφοβισμός, όπου υπάρχουν χειρονομίες (σπρώξιμο, χτύπημα), φυσικές κινήσεις (φτύσιμο) και η επίδειξη δύναμης στον άλλο με κάθε δυνατό τρόπο. Το δεύτερο κομμάτι είναι ο λεκτικός εκφοβισμός, όπου ανήκουν η βρισιά και η μείωση της προσωπικότητας, της εικόνας και της αξίας του άλλου, είτε του ίδιου είτε άλλων δικών του προσώπων (φίλων ή μελών οικογένειας). Αυτό χτυπάει πιο άμεσα στα ψυχικά επίπεδα του παιδιού. Ένα άλλο είδος εκφοβισμού είναι ο έμμεσος εκφοβισμός, όπου υπάρχει μια αλληλεπίδραση ανάμεσα στα άτομα. Το θύμα δε δέχεται άμεσα την επίθεση, αλλά έρχεται μέσα από τη διασπορά θυμών και την τοποθέτηση άλλων προσώπων να σχολιάσουν ή να ασκήσουν την επίθεση στο άτομο.
Το πιο σύγχρονο σημείο εκφοβισμού, το οποίο συναντώ μέσα από την καθημερινή μου εμπειρία, είναι το κομμάτι του cyber-bullying, του ιντερνετικού (κυβερνοεκφοβισμού), που έχει κάποιες ιδιαίτερες συνθήκες. Είναι μια ξεκάθαρη άσκηση ψυχολογικής βίας, που έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Μέσα από εκεί, η δύναμη που κρύβει η ανωνυμία έχει ως αποτέλεσμα να μπορεί ο θύτης να ασκήσει μεγαλύτερη βία. Ακριβώς επειδή μπορούμε πολλές φορές ανώνυμα να σχολιάσουμε, είναι κάτι που μπορεί να πολλαπλασιάσει τα σημεία αποτύπωσης της βίας. Επίσης, μπορεί κάποιος να αποτυπώσει ένα αρνητικό σχόλιο και ένας άλλος να το επαναλάβει ή να το κοινοποιήσει. Αυτό πολλαπλασιάζει τα σημεία βίας του εκφοβισμού. Αυτό είναι το πιο σύγχρονο μοτίβο αποτύπωσης του παραδοσιακού bullying».
Προσδιορίζοντας τους χαρακτήρες που συμμετέχουν στο σχολικό εκφοβισμό, ο κ. Καργάκης δηλώνει: «Μπορούμε να πούμε διάφορες συνιστώσες. Πρώτα, όταν μιλάμε για bullying, θα πρέπει να το δούμε σ’ ένα πλαίσιο και όχι ανάμεσα σε δύο παιδιά. Θα ξεκινήσω από το σπίτι τόσο του ατόμου που ασκεί τη βία όσο και αυτού που δεν ασκεί τη βία. Θα ξεκινήσω από το πλαίσιο της οικογένειας.
Τα παιδιά που είναι εκτεθειμένα σε εντάσεις σωματικής ή λεκτικής βίας, πολύ πιο εύκολα θα επαναλάβουν αυτό το πρότυπο συμπεριφοράς, όπου θα θελήσουν να έχουν και αυτά εξουσία. Εάν ένα παιδί δέχεται βία, όπου βρει πρόσφορο έδαφος θα επαναλάβει το μοτίβο συμπεριφοράς, καθώς το έχει μάθει μέσα από την οικογένειά του. Χωρίς βέβαια αυτό να είναι απαραίτητο.
Επίσης, άτομα τα οποία έχουν έντονες ανασφάλειες στο επίπεδο της δύναμης διαχρονικά ή άτομα που κατά το παρελθόν έχουν δεχτεί βία σε ψυχολογικό, σωματικό και λεκτικό επίπεδο. Είναι πολύ εύκολο να επαναλάβουν το ρόλο του θύματος σε μετέπειτα φάση της ζωής τους, είτε να πάρουν το ρόλο του θύτη. Ουσιαστικά, πολλές φορές το θύμα γίνεται θύτης αφού επιθυμεί να δείξει τη δύναμή του και να νιώσει κάποια στιγμή ότι κυριαρχεί.
Όταν όμως μιλάμε για bullying δεν μπορούμε να το δούμε ανάμεσα σε δύο άτομα. Είναι ο θύτης, το θύμα και το πλαίσιο που παρακολουθεί. Δηλαδή οι υπόλοιποι συμμαθητές και το σχολικό πλαίσιο ή το όποιο πλαίσιο. Το σχολικό πλαίσιο στέκεται με επιτήρηση και με εκπαίδευση και προς τις δύο πλευρές, ώστε να λύνει τα θέματα και όχι απλώς να τα καταστέλλει. Μιλάμε για το θύτη, το πλαίσιο και το θύμα, το οποίο εξαρτάται σε αυτήν την περίπτωση κατά πόσο έχει την άνεση να επικοινωνήσει με τους γονείς του, το σχολικό πλαίσιο και να εκφράσει εκείνα που το προβληματίζουν, ώστε να υπάρξει πιο γρήγορη διαχείριση της κατάστασης. Παίζει σπουδαίο ρόλο το πόσο καλά δομημένη είναι η επικοινωνία μέσα στο σπίτι ανάμεσα στο παιδί και στους γονείς».
Ο ρόλος των γονιών
Στο ερώτημα εάν ο σχολικός εκφοβισμός βρίσκει στέρεες βάσεις σε παιδιά που δεν έχουν καλή επικοινωνία με τους γονείς τους, ο κ. Καργάκης απαντάει: «Στο πλαίσιο της επικοινωνίας, όταν δεν επιτρέπουμε ως γονείς να είμαστε ανοιχτοί σε συζητήσεις που έχουν να κάνουν με τα συναισθήματα και με τη διαφορετικότητα, ώστε το παιδί μας να νιώσει άνετα να επικοινωνεί μαζί μας, αλλά αντίθετα να νομίζει ότι θα δεχτεί κριτική ή ότι δε θα υπάρξει διάλογος, περιορίζονται οι πιθανότητες πως το παιδί θα μιλήσει. Γενικότερα, εάν το παιδί δεν έχει μάθει να επικοινωνεί με τους γονείς του λόγω κάποιων συντηρητικών στοιχείων ή εάν οι ίδιοι οι γονείς δε δέχονται εύκολα τη διαφορετικότητα του ύψους, του βάρους, των συνηθειών, της σεξουαλικής ταυτότητας, τότε εύκολα μπορεί να διαιωνιστεί μια τέτοια κατάσταση, φέροντας όλο το φόρτο μέσα του».
ΣΤΡΕΣ ΚΑΙ ΦΟΒΟΣ
Οι συνέπειες στη μετέπειτα ζωή του παιδιού
Ο κ. Καργάκης αναφέρθηκε και στα προβλήματα που μπορεί να παρουσιάσει στη μετέπειτα ζωή του ένα παιδί που είναι θύμα του σχολικού εκφοβισμού: «Ένα παιδί ή έφηβος που είναι θύμα σχολικού εκφοβισμού μπορεί να παρουσιάσει προβλήματα ψυχικής υγείας, από τα πιο απλά μέχρι τα πιο σύνθετα. Σε πρώτο επίπεδο, η πιθανότητα να επαναλαμβάνει το ρόλο του θύματος και αργότερα να πάρει το ρόλο του θύτη. Επηρεάζει καθοριστικά την αυτοπεποίθηση του ατόμου. Όταν σ’ ένα άτομο μειώνεται συνεχώς η αξία του μέσα από την ψυχολογική ή τη σωματική βία, τότε έχει επιπτώσεις στην κοινωνική και προσωπική του ζωή, δηλαδή πόσο εύκολα θα αναπτύξω κοινωνικές σχέσεις και σε ποιο βαθμό θα διεκδικήσω πράγματα στην πορεία μου, διαχειριζόμενος το φόβο που θα έχει η κάθε νέα κατάσταση.
Υπάρχουν και πιο σοβαρές επιπτώσεις, όπως η ανάπτυξη μετατραυματικού στρες. Δηλαδή το παιδί να αισθάνεται φόβο και να μειώνεται η σχολική του επίδοση. Μιλάμε, όμως, και για κατάθλιψη, καθώς ένα άτομο που δεν εκφράζει μια τέτοια ένταση, κάποια στιγμή θα εκφραστεί ή εσωτερικά ή εξωτερικά. Ένα σημείο εσωτερικής έκφρασης είναι η κατάθλιψη, γιατί είτε δεν μπορεί να μιλήσει είτε δέχεται συστηματικά βία. Επομένως, το άτομο κλείνεται προς τον εαυτό του και κατά την εφηβεία του και κατά την ενήλικη ζωή του, με αποτέλεσμα να εμφανίζει κατάθλιψη».
