Μνήμες από τα παλιά ξυπνά το Καμαράκι του Ηρακλείου σε όλους τους κατοίκους της πόλης, από τα χρόνια που ήταν η πιο ζωντανή εμπορικά γειτονιά του. Εκείνη που καλοκαίρια χαμένα πια στο χρόνο κατακλυζόταν από κόσμο, από φωνές και ζωή. Μια γειτονιά που πανηγύριζε τη μέρα που τιμόταν η μνήμη μιας Αγίας από τις πιο αγαπητές της πόλης, της Αγίας Παρασκευής.
Για τους περισσότερους Ηρακλειώτες το εκκλησάκι που βρίσκεται στην περιοχή, στην οδό Μονής Καρδιωτίσσης, είναι συνδεδεμένο με τις αναμνήσεις και με το πανηγύρι στη Χάρη της, κάθε χρόνο στις 26 Ιουλίου. Λίγοι όμως είναι εκείνοι που γνωρίζουν ότι ο ναός έχει ιστορία που χάνεται στα βάθη των αιώνων, όντας μία από τις παλιότερες εκκλησίες του Ηρακλείου, ήδη από τη Βυζαντινή Περίοδο, η οποία ωστόσο δεν ήταν αφιερωμένη στην Αγία Παρασκευή αλλά στην Παναγία με το επίθετο «Μανωλίτισσα εις το ξώπορτο». Δηλαδή τη μητέρα της Παναγίας.
Το επίθετο «ξώπορτο» παραπέμπει στην έξοδο της πόλης από τη στιγμή που το «Καμαράκι», όπως ακόμα αποκαλείται, βρισκόταν μια ανάσα από την κύρια πόλη εισόδου και εξόδου από το Χάνδακα, τη λεγόμενη Χανιώπορτα ή Πύλη Παντοκράτορα, όπως ήταν το επίσημο όνομά της. Αυτό - όπως και για τις άλλες πύλες του Χάνδακα - προερχόταν από την ομώνυμη εκκλησία, την οποία από πηγές γνωρίζουμε ότι υπήρχε εκεί, και η οποία δεν έχει εντοπιστεί, καθώς και το κυκλικό ανάγλυφο, η tondo με τη μορφή του Παντοκράτορα, που δεσπόζει στο τείχος της Πύλης.
Ο ναός έχει συνδεθεί άρρηκτα με την ιστορία της Πλατιάς Στράτας, όνομα που είχαν δώσει οι Ηρακλειώτες στη σημερινή λεωφόρο Καλοκαιρινού, και με την ιστορία ολόκληρης της πόλης. Μνήμες με άρωμα βασιλικού από εκείνον που κοσμεί τα εικονίσματα της Αγίας, ελπίδες που λαμπυρίζουν στο φως των κεριών και των λαμπάδων που ανάβουν οι πιστοί Ηρακλειώτες στη Χάρη της. Η εκκλησία αναφέρεται ως «Μανωλίτισσα εις το Ξώπορτο» στον πρώτο κατάλογο των εκκλησιών ο οποίος συντάχθηκε το 1320, με την αναφορά ότι προϋπήρχε του 1266. Ήταν δίκλιτη, με το ένα κλίτος αφιερωμένο στην Παναγία και το δεύτερο κατά πάσα πιθανότητα στην Αγία Παρασκευή και τον Άγιο Στυλιανό.
Η εκκλησία αναφέρεται σε όλους τους μεταγενέστερους καταλόγους της πόλης, όπως εκείνος του Ελβετού στρατιωτικού Χανς Ρούντολφ Βερμίλερ. Ανάμεσα στα ονόματα με τα οποία περιγράφεται είναι το Chera Manolitissa (Κυρά Μανωλίτισσα) και το Santa Maria Manoglitissa, ή S. Maria della Carita (Παναγία του Ελέους).
Όπως αναφέρει η αρχαιολόγος Λιάνα Σταρίδα στο νέο βιβλίο της για τα εκκλησιαστικά μνημεία του Χάνδακα, με την άλωση της πόλης από τους Τούρκους ο ναός δε μεταβλήθηκε σε τέμενος, όπως συνέβη με όλες σχεδόν τις εκκλησίες της πόλης, αλλά χρησιμοποιήθηκε ως στρατιωτική αποθήκη και εργαστήριο των βομβιστών (κουμπαρατζήδες).
Παραδόθηκε στη χριστιανική κοινότητα επί των ημερών του χριστιανού γενικού διοικητή Κρήτης Ιωάννη Φωτιάδη πασά (1879-1885), που διορίστηκε μετά τη Σύμβαση της Χαλέπας του 1878.
Η σημερινή εκκλησία της Αγίας Παρασκευής φαίνεται ότι είχε την ίδια μορφή με τον αρχαίο ναό που χρονολογείται γύρω στο 1000. Διαιρείτο σε δύο κλίτη, τα οποία επικοινωνούσαν μεταξύ τους με τρία τόξα, που στηρίζονταν σε δύο μαρμάρινους κίονες. Τα υπάρχοντα στοιχεία δείχνουν ότι το βόρειο κλίτος ήταν ίσως πιο στενό και χαμηλό, στεγασμένο με ημιθόλιο. Από την αρχαία εκκλησία σώζεται σήμερα η μία από τις δύο θύρες του ναού, καθώς και τα θεμέλια του βόρειου και του νότιου τοίχου.
Ο σημερινός ναός, όπως μαρτυρεί και η καλαίσθητη πινακίδα με τα ιστορικά στοιχεία, εγκαινιάστηκε στις 13 Ιουνίου 1910 και αφιερώθηκε στη Χάρη της Αγίας Παρασκευής.
Ρεπορτάζ: Σταύρος Μουντουφάρης
