Η γραφική Ιερά Μονή Παναγίας Σπηλιώτισσας, απέχει μόλις 22 χιλιόμετρα από την πόλη του Ηρακλείου και βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Άγιος Βασίλειος και Χουδέτσι και είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου (15 Αυγούστου).
Η διαδρομή είναι μοναδική σε ομορφιά, αφού για να φτάσει κανείς εκεί θα πρέπει να διασχίσει ένα κατάφυτο φαράγγι, περίπου 500 μέτρων, που ξεκινά από τον οικισμό Χουδέτσι.
Στη διαδρομή συναντά κανείς τους βυζαντινούς ναούς του Αγίου Ιωάννη και του Αγίου Αντώνιου. Επίσης, αξιοθαύμαστοι είναι οι δύο παλιοί νερόμυλοι που στέκονται αγέρωχα στο πλάι του μοναστηριού.
Η εκκλησία της μονής είναι αφιερωμένη στην Παναγία και βρίσκεται μέσα σε μία σπηλιά. Η ιερότητα του χώρου και το φυσικό κάλλος είναι ιδιαίτερα συνδυασμένα σ' αυτό το μοναδικό τόπο.
Η Παναγία η Σπηλιώτισσα οφείλει την ονομασία της στην εύρεση της εικόνας μέσα στο σπήλαιο, γύρω στα 1580 από δύο βοσκούς, «οι βοσκοί ήταν και οι κτήτορες κατόπιν της μονής. Είχαν βάλει τα ζώα τους για φύλαξη στο σπήλαιο και η Παναγία παρουσιάστηκε σε όραμα σε αυτούς και τους ενημέρωσε για την εικόνα. Εκείνοι έψαξαν στο σπήλαιο μέσα, βρήκαν την εικόνα και από ευλάβεια στο πρόσωπο της Παναγίας, έβγαλαν τα ζώα και καθάρισαν το σπήλαιο», εξιστορεί στο neakriti.gr, η μοναδική μοναχή γερόντισσα Φιλοθέη, μαζί με την ηγουμένη, που βρίσκεται στην Ιερά Μονή.
Το μοναστήρι αρχικά ήταν ανδρικό, εδώ όμως και τριάντα δύο χρόνια, από το 1984, λειτουργεί ως γυναικεία μονή και είναι από τα μικρότερα ενεργά μοναστήρια της Κρήτης.
Ο ναός ιδρύθηκε στις αρχές του 17ου αιώνα, μετά από την εύρεση της εικόνας της Παναγίας από δύο βοσκούς. Το μοναστήρι γιορτάζει τον Δεκαπενταύγουστο και ανοίγει τις πύλες τους στους προσκυνητές.
Το τοπίο στην περιοχή είναι μοναδικό.
Το γεγονός ότι το 1599 επελέγη από τους Ενετούς ως μόνιμος εφημέριος ο Ιωάννης Μορεζήνος, ένα τόσο σημαντικό πρόσωπο της εποχής, αποδεικνύει την ιδιαίτερη σημασία που είχε η Μονή Σπηλαιώτισσας για τη λατρευτική ζωή της περιοχής κατά τα χρόνια της Ενετοκρατίας.
«Οι δύο βοσκοί έκαναν το σπήλαιο ναό, με δύο κλίτη το ένα το αφιέρωσαν στην Παναγία, στην Κοίμησή της και εορτάζεται τον Δεκαπενταύγουστο και το δεύτερο στους Αγίους Επτά Παίδες τους εν Εφέσσω, τα επτά παιδιά που κοιμήθηκαν σε σπήλαιο κατά τον διωγμό του Δικαίου και γιορτάζουν 4 Αυγούστου», αναφέρει η γερόντισσα Φιλοθέη.
«Οι δύο κτήτορες βοσκοί, πιθανόν σύμφωνα με μαρτυρίες, να ήταν εξαδέλφια και είχαν το ίδιο όνομα, Σταύρος, αργότερα εκάρησαν μοναχοί, λαμβάνοντας τα μοναχικά ονόματα Κοσμάς και Δαμιανός. Εκείνοι ξεκίνησαν τα κτίσματα και αργότερα δημιουργήθηκε μία μικρή αδελφότητα, η οποία έφτιαξε και το πρώτο κτηριακό συγκρότημα», όπως τονίζει η μοναχή στο neakriti.gr, διευκρινίζοντας ότι η μονή ολοκληρώθηκε επί Τουρκοκρατίας όπου πλέον είχε δωρισθεί και στο Σινά.
Χρονολογικά η πρώτη φάση των κτηρίων ανάγεται στην περίοδο της ύστερης ενετοκρατίας με συμπληρωματικές φάσεις καθ' όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας.
Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας λειτουργούσε ως ένα σημαντικό λατρευτικό κέντρο. «Το 1599 οι Ενετοί διόρισαν ως μόνιμο εφημέριο τον Ιωάννη Μορεζήνο, ο οποίος ήταν λόγιος, συγγραφέας και πρώτος διευθυντής της Αγίας Αικατερίνης στον Χάνδακα», αναφέρει η μοναχή. Το γεγονός ότι επελέγη ως λειτουργός ένα τόσο σημαντικό πρόσωπο της εποχής, αποδεικνύει την ιδιαίτερη σημασία που είχε η Μονή Σπηλαιώτισσας για τη λατρευτική ζωή της περιοχής κατά τα χρόνια της ενετοκρατίας.
Το 1649, η μονή έγινε μετόχι της Αγίας Αικατερίνης του Σινά, γεγονός που ισχύει έως και σήμερα. Το μοναστήρι αρχικά ήταν ανδρικό, εδώ όμως και τριάντα δύο χρόνια, από το 1984 λειτουργεί ως γυναικεία μονή και είναι από τα μικρότερα ενεργά μοναστήρια της Κρήτης. Το 1866, επί Πολυκάρπου Πελοπονησσίου Σιναΐτου, έγινε και η πρώτη ανακαίνιση της μονής, τότε στην Σπηλιώτισσα, λειτούργησε και το πρώτο σχολείο στην περιοχή.
Το μοναστήρι δωρίστηκε στο Σινά για προστασία του Αχτιναμέ
Όπως είναι γνωστό η Μονή του Σινά και όλα της τα ιερά καθιδρύματα προστατεύονται με τον περίφημο "Αχτιναμέ" που δόθηκε από τον ίδιο τον Μωάμεθ, τον 7ο αιώνα, στους Μοναχούς του Σινά, απαιτώντας σεβασμό των Μουσουλμάνων προς τους Μοναχούς της περιοχής και εκτός αυτής, δίδοντας συγχρόνως και προνόμια προς αυτούς.
Το γεγονός αυτό η ύπαρξη δηλαδή του προστατευτικού "Αχτιναμέ", συνετέλεσε να περιέρχονται στην ιδιοκτησία της Μονής Σινά, πολλά κτήματα και Μετόχια, όπως και το παρόν της "Σπηλαιωτίσσης".
Έξω από την εκκλησία υπάρχει μια αρχαία ελληνική επιγραφή σε μάρμαρο. Επίσης, περίπου το 1910, Άγγλοι αρχαιολόγοι εντόπισαν στο σημείο άγαλμα αρχαίας θέας, το οποίο εκτίθεται σήμερα στο μουσείο της Βοστώνης.
Το συγκρότημα της Σπηλαιωτίσσης είναι διαμορφωμένο σε τρία επίπεδα, καθώς έχει ανεγερθεί σε μία ιδιαίτερα επικλινή πλαγιά που βρίσκεται και το σπήλαιο το οποίο λειτούργησε ως "εγκαίνιό" της.
Εκτός δε του όλου συγκροτήματος του Μοναστηριού και στο έδαφος ανήκουν στη Μονή, υπάρχει το παρεκκλήσιο που είναι αφιερωμένο εις την μνήμη του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου και έχει τοιχογραφηθεί ήδη από το 1291, επί Ανδρονίκου Παλαιολόγου.
Η Ιερά Μονή εορτάζεται δύο φορές το χρόνο τον Δεκαπενταύγουστο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και στις 25 Νοεμβρίου εορτή της Αγίας Μεγαλομάρτυρος Αικατερίνης.
Το μοναστήρι είναι επισκέψιμο τις Κυριακές (11:00 π.μ.-12:00 μ.μ.) και το απόγευμα (04:00-06:00). Αξίζει να σημειωθεί ότι τον Δεκαπενταύγουστο τελείται καθημερινά Θεία Λειτουργία, εσπερινός και παράκληση της Παναγίας το απόγευμα.
