Οι περιβαλλοντικές εκθέσεις κατά την εγκυμοσύνη μπορεί να καθορίσουν την ανάπτυξη σοβαρών ασθενειών, όπως ο διαβήτης, η παχυσαρκία, το άσθμα και ο καρκίνος.
Η σωματική, κοινωνική και πνευματική ανάπτυξη των παιδιών, από τη σύλληψή τους μέχρι το τέλος της εφηβείας, απαιτεί ένα περιβάλλον που οφείλει να είναι προστατευμένο και προστατευτικό για την υγεία τους. Ένας αυξανόμενος αριθμός παιδικών ασθενειών, όσο και ασθενειών που εμφανίζονται αργότερα στην ενήλικη ζωή, όπως αλλεργίες, άσθμα, καρδιαγγειακές παθήσεις, παχυσαρκία, σακχαρώδης διαβήτης και άλλες, έχει συσχετισθεί με περιβαλλοντικές εκθέσεις κατά την εγκυμοσύνη και την πρώτη βρεφική ηλικία.
Ο πιο δόκιμος επιστημονικά τρόπος για να ερευνηθούν οι παραπάνω παράγοντες είναι οι μελέτες γενιάς, που παρακολουθούν την υγεία του παιδιού από τη σύλληψή του έως την ενηλικίωση. Μία τέτοια μελέτη είναι και η Μελέτη Μητέρας-Παιδιού Κρήτης/Μελέτη ΡΕΑ, που είναι η μοναδική μελέτη μητέρας-παιδιού στην Ελλάδα, και πραγματοποιείται από τον Τομέα Κοινωνικής Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης, υπό την επίβλεψη της κ. Λήδας Χατζή, επίκουρης καθηγήτριας Επιδημιολογίας-Διατροφής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, και του καθηγητή στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας κ. Μανόλη Κογεβίνα και χρηματοδοτείται από την Ε.Ε., Προγράμματα ΕΣΠΑ και το υπουργείο Υγείας. Η ερευνητική ομάδα της μελέτης απαρτίζεται από περισσότερους από 30 επιστήμονες διαφορετικών ειδικοτήτων, συνεργάζεται στενά με εργαστήρια και κλινικές του Πανεπιστημίου Κρήτης και άλλων πανεπιστημίων της χώρας, ενώ αποτελεί τμήμα μιας ευρείας συνεργασίας μελετών μητέρας-παιδιού στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ.
Η μελέτη ΡΕΑ ξεκίνησε το Φεβρουάριο του 2007 και συμπεριέλαβε 1.500 γεννήσεις, που πραγματοποιήθηκαν στη διάρκεια ενός χρόνου, σε όλα τα δημόσια και ιδιωτικά μαιευτήρια, στο νομό Ηρακλείου.
Ο κ. Μανόλης Κογεβίνας
Στόχοι
Οι στόχοι της μελέτης ΡΕΑ είναι: Ο καθορισμός των επιπέδων της έκθεσης σε διάφορους περιβαλλοντικούς, διατροφικούς, βιολογικούς και ψυχοκοινωνικούς παράγοντες στην εγκυμοσύνη και στην πρώτη παιδική ηλικία.
* Η μελέτη της επίδρασης των παραπάνω εκθέσεων στη σωματική ανάπτυξη του εμβρύου και του βρέφους, στη νευροανάπτυξή του, όπως και στην ανάπτυξη χρόνιων νοσημάτων (παχυσαρκία, μεταβολικό σύνδρομο, διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας, άσθμα, αλλεργίες), που μπορεί να εμφανίζονται στην παιδική ηλικία, αλλά ακολουθούν χρόνια πορεία στη διάρκεια της ενήλικης ζωής.
* Η μελέτη της υγείας της μητέρας, κατά και μετά την εγκυμοσύνη.
* Η κατανόηση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ διαφόρων γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων στην υγεία των παιδιών.
Στάδια παρακολούθησης
Η παρακολούθηση των εγκύων γυναικών έγινε κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης (βλ. παραπάνω σχήμα), με συμπλήρωση ερωτηματολογίων και λήψη βιολογικών δειγμάτων. Μετά τον τοκετό, ξεκίνησε η παρακολούθηση της υγείας των παιδιών στα 2 χρόνια και στα 4 χρόνια της ζωής τους. Εδώ και έξι μήνες, πραγματοποιείται η παρακολούθηση των παιδιών στα 6-7 χρόνια της ζωής τους, στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Ηρακλείου.
Παιδική παχυσαρκία
Το 2010 υπολογίστηκε ότι, σε παγκόσμιο επίπεδο, 43 εκατομμύρια παιδιά ηλικίας κάτω των 5 ετών ήταν υπέρβαρα ή παχύσαρκα, και αυτός ο αριθμός αναμένεται να αυξηθεί σε 60 εκατομμύρια μέχρι το 2020. Σύμφωνα με τις τελευταίες εκτιμήσεις του IOTF (International Obesity Task Force), το 2013 η Ελλάδα ήταν η χώρα με τα υψηλότερα ποσοστά υπέρβαρων και παχύσαρκων αγοριών και κοριτσιών παγκοσμίως.
Τα πιο πρόσφατα στοιχεία της μελέτης ΡΕΑ έδειξαν ότι το 21,5% των αγοριών και το 22,6% των κοριτσιών ηλικίας 4 ετών ήταν υπέρβαρα ή παχύσαρκα. Τα ποσοστά αυτά είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά, καθώς αναφέρονται σε παιδιά προσχολικής ηλικίας, και η πιθανότητα που θα έχουν αυτά τα παιδιά να παραμείνουν παχύσαρκα μέχρι την ενηλικίωσή τους, αν δε γίνει κάποιου είδους παρέμβαση, είναι πάνω από 80%. Τα γονίδια, το περιβάλλον και η αλληλεπίδρασή τους στα πρώιμα στάδια της ζωής είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη της παχυσαρκίας. Με τον όρο περιβάλλον εννοείται το σύνολο των παραγόντων στους οποίους είναι εκτεθειμένο ένα άτομο (διατροφή, συνθήκες διαβίωσης, περιβαλλοντικοί ρύποι, καθιστικές συνήθειες, εκπαίδευση, στρες κ.ά.), ήδη από τη στιγμή της σύλληψης.
Οι αιτίες
Παραδείγματα περιβαλλοντικών παραγόντων από την εμβρυική, τη βρεφική και την παιδική ηλικία, που πιθανώς να σχετίζονται με την εκδήλωση της παιδικής παχυσαρκίας είναι:
• Παχυσαρκία μητέρας πριν την εγκυμοσύνη.
• Κάπνισμα στην εγκυμοσύνη.
• Έκθεση σε περιβαλλοντικούς ρύπους (φυτοφάρμακα, χημικά, πλαστικά, ρύποι στον αέρα και στο νερό).
• Διατροφή στην εγκυμοσύνη και στη βρεφική ηλικία.
• Χρόνος εισαγωγής στερεάς τροφής.
• Ρυθμός σωματικής ανάπτυξης στη βρεφική ηλικία.
• Φυσική δραστηριότητα στην προσχολική ηλικία.
• Πρόσβαση σε χώρους πράσινου.
• Καθιστική δραστηριότητα, χρήση υπολογιστή από την προσχολική ηλικία.
Η πολύτιμη και σωτήρια μεσογειακή διατροφή
Τα πρώτα αποτελέσματα της μελέτης δείχνουν ότι η υιοθέτηση του μοντέλου της μεσογειακής διατροφής στην εγκυμοσύνη, μιας διατροφής πλούσιας σε φρούτα και λαχανικά, με καθημερινή κατανάλωση γαλακτοκομικών (με χαμηλά λιπαρά) και ελαιολάδου μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο να γεννηθεί ένα ελλιποβαρές μωρό, ειδικά στην περίπτωση που η μέλλουσα μητέρα είναι καπνίστρια, ενώ αντίστοιχα η μεσογειακή διατροφή μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο για την ανάπτυξη της επιλόχειας κατάθλιψης. Ακόμα σημαντικότερα, σε μια πρόσφατη συνεργασία της μελέτης ΡΕΑ με την Ιατρική Σχολή του Harvard, βρέθηκε ότι οι γυναίκες που ακολουθούσαν τη Μεσογειακή Διατροφή στην εγκυμοσύνη γέννησαν παιδιά με χαμηλό κίνδυνο για παχυσαρκία και υψηλά επίπεδα πίεσης στην παιδική ηλικία.
Μεταβολικά χαρακτηριστικά της μητέρας και παιδική παχυσαρκία
Στα πλαίσια της μελέτης έχει βρεθεί ότι η παχυσαρκία της μητέρας πριν την εγκυμοσύνη αποτελεί σημαντικό παράγοντα κινδύνου για την ανάπτυξη της παχυσαρκίας στο παιδί. Ανεξάρτητα, όμως, από το επίπεδο παχυσαρκίας της μητέρας, η αυξημένη πρόσληψη βάρους στο πρώτο τρίμηνο της εγκυμοσύνης φάνηκε να αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο της παχυσαρκίας στα 4 χρόνια του παιδιού. Τέλος, σε συνεργασία με το Imperial College του Λονδίνου, μετρήθηκαν σε δείγματα ούρων από το πρώτο τρίμηνο της εγκυμοσύνης συγκεκριμένοι μεταβολίτες, οι οποίοι είναι προγνωστικοί για πρόωρο τοκετό, και βρέθηκε ότι είναι ιδιαίτερα αυξημένοι στις γυναίκες που είναι παχύσαρκες πριν την εγκυμοσύνη.
Περιβαλλοντικοί ρύποι και παχυσαρκία
Η ανάπτυξη της τεχνολογίας δημιούργησε χιλιάδες ουσίες, οι οποίες κατασκευάστηκαν για χάρη της βελτίωσης της ζωής μας, χωρίς όμως να είναι γνωστές οι επιπτώσεις τους στο περιβάλλον και στην υγεία. Εντομοκτόνα, φυτοφάρμακα, καλλυντικά, καθώς και πολλά ανεπιθύμητα παράγωγα της βιομηχανικής επεξεργασίας, όπως το χλώριο και οι διοξίνες, είναι περιβαλλοντικοί ρύποι που μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά την υγεία του ανθρώπου.
Η έκθεση του παιδιού στους ρύπους αυτούς ξεκινά ήδη από την εγκυμοσύνη, καθώς πολλοί απ' αυτούς διαπερνούν τον πλακούντα. Τα παιδιά μας, καθημερινά, είναι εκτεθειμένα σε πολλές τοξικές ουσίες, πολλές φορές αόρατες σε μας και όμως τόσο κοντά μας, μιας και βρίσκονται στον αέρα, το νερό, το φαγητό και τα αντικείμενα που χρησιμοποιούμε. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτών των ρύπων είναι ότι είναι "ενδοκρινικοί διαταράκτες", δηλαδή μπορούν να μιμηθούν τις ορμόνες του ανθρώπινου οργανισμού, και έτσι να προκαλέσουν διαταραχή στην ορμονική ισορροπία και, κατ' επέκταση, αυξημένο κίνδυνο για διάφορα νοσήματα, όπως διαταραχές στην αναπαραγωγή, διαταραχές στη θυρεοειδική λειτουργία και παχυσαρκία.
Η έκθεση
Στη μελέτη ΡΕΑ έχει μετρηθεί η έκθεση σε «επίμονους» περιβαλλοντικούς ρύπους, όπως είναι οι διοξίνες, τα πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCBs), καθώς και φυτοφάρμακα και εντομοκτόνα, όπως είναι το εξαχλωροβενζόλιο (HCB), το διχλωροδιφαινυλοτριχλωροαιθάνιο (DDT) και το παράγωγό του DDE. Οι ρύποι αυτής της κατηγορίας δε διασπώνται εύκολα, ενώ βιοσυσσωρεύονται και μεταφέρονται στην τροφική αλυσίδα.
Από τη συνεργασία της Μελέτης ΡΕΑ με άλλες αντίστοιχες ευρωπαϊκές μελέτες (Δανία, Αγγλία, Νορβηγία και Ισπανία) βρέθηκε ότι η αυξημένη έκθεση κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης σε διοξίνες προκαλεί μείωση της διάρκειας της κύησης, ενώ, παράλληλα, μπορεί να επηρεάσει αρνητικά το αναπαραγωγικό σύστημα των αγοριών. Στη μελέτη ΡΕΑ, επίσης, η αυξημένη έκθεση των γυναικών στα φυτοφάρμακα HCB και DDE συσχετίστηκε με αυξημένο κίνδυνο για ελλιποβαρή νεογνά, αλλά και με αυξημένο κίνδυνο για παχυσαρκία και αυξημένη αρτηριακή πίεση στα 4 χρόνια των παιδιών.
Ακόμα, έχει μετρηθεί η έκθεση σε «μη επίμονους» ρύπους [οργανοφωσφορικά φυτοφάρμακα, φθαλικές ενώσεις, δισφαινόλη - Α, παραβένια (parabens)], οι οποίοι αν και έχουν την ιδιότητα να διασπώνται και να αποβάλλονται γρήγορα από τον οργανισμό, ωστόσο βρίσκονται σε προϊόντα καθημερινής χρήσης, όπως τα πλαστικά, τα καλλυντικά και τις συσκευασίες των τροφίμων. Αυτό σημαίνει ότι η έκθεση όλων μας σε αυτές τις ουσίες είναι συνεχής. Κάποια προκαταρτικά αποτελέσματα δείχνουν ότι η έκθεση σε δισφαινόλη Α, η οποία βρίσκεται κυρίως σε συσκευασίες τροφίμων, όπως οι κονσέρβες, συσχετίζεται με τα αυξημένα ποσοστά παχυσαρκίας στα παιδιά 4 ετών, στην μελέτη ΡΕΑ.
Έρευνα
Σε συνεργασία με το εργαστήριο Περιβαλλοντικής Χημείας και τον καθηγητή Ευριπίδη Στεφάνου, η μελέτη ΡΕΑ συμμετείχε στη μεγαλύτερη έρευνα που έχει γίνει για την ατμοσφαιρική ρύπανση στην Ευρώπη, με τη συμμετοχή 70.000 εγκύων γυναικών (πρόγραμμα ESCAPE). Πρόσφατα αποτελέσματα δείχνουν ότι η έκθεση ακόμα και σε χαμηλά επίπεδα ατμοσφαιρικών ρύπων (εντός των ορίων της Ε.Ε.) μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο για ελλιποβαρή νεογνά και μειωμένη ψυχοκινητική ανάπτυξη, στην ηλικία των 2 ετών. Τέλος, η έκθεση στο παθητικό κάπνισμα στα πρώτα στάδια της ζωής εξακολουθεί να αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους περιβαλλοντικούς κινδύνους για την υγεία στην Κρήτη. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι το 30% των γυναικών που συμμετείχαν στη μελέτη κάπνιζαν στην εγκυμοσύνη, ενώ το 85% εκτίθεντο στο παθητικό κάπνισμα στη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Η έκθεση στο παθητικό κάπνισμα στην εγκυμοσύνη και στα πρώτα χρόνια της ζωής βρέθηκε να αυξάνει τον κίνδυνο για ελλιποβαρή νεογνά, για παχυσαρκία και για νευροαναπτυξιακές διαταραχές, στην προσχολική ηλικία.
ΕΣΠΑ: Προγράμματα Παρέμβασης στο Ηράκλειο
Στα πλαίσια των Προγραμμάτων ΕΣΠΑ 2007-2013, δημιουργήθηκαν δύο Προγράμματα Παρέμβασης στο νομό Ηρακλείου, για την αντιμετώπιση της παιδικής παχυσαρκίας και των νευροαναπτυξιακών διαταραχών.
1. Τροποποίηση συμπεριφορών, που σχετίζονται με την παιδική παχυσαρκία.
Το Πρόγραμμα εκπαιδευτικής παρέμβασης υλοποιήθηκε πιλοτικά σε 3 παιδικούς σταθμούς του Δήμου Ηρακλείου και περιελάμβανε το σχεδιασμό θεατρικού παιχνιδιού και κουκλοθέατρου από εκπαιδευμένους παιδαγωγούς, ενώ, παράλληλα, οι γονείς κλήθηκαν να συμμετάσχουν σε απογευματινή εκδήλωση με ενημερωτικό-συμβουλευτικό χαρακτήρα, για θέματα που αφορούν στη διατροφή των παιδιών προσχολικής ηλικίας.
2. Πρόγραμμα πρώιμης παρέμβασης νευροαναπτυξιακών διαταραχών, σε παιδιά προσχολικής ηλικίας:
Στο πρόγραμμα αυτό συμμετείχαν παιδιά που είχαν χαμηλή απόδοση στη γνωσιακή και ψυχοκινητική εξέλιξη στην ηλικία των 4 ετών. Συνολικά, πραγματοποιήθηκαν ομαδικές και ατομικές συναντήσεις με τα παιδιά και τους γονείς τους, οι οποίες συντονίστηκαν από δυο εκπαιδευμένες ψυχολόγους.
Το θεραπευτικό αυτό πρόγραμμα είχε ως στόχο:
* να αξιοποιήσει πλήρως το δυναμικό του κάθε παιδιού,
* να στηρίξει το ίδιο και την οικογένειά του,
* να βελτιώσει τις γνωστικές του ικανότητες,
* να προάγει την επικοινωνία και την κοινωνική αλληλεπίδραση.
Για την καλύτερη ενημέρωση και ευαισθητοποίηση γονέων και εκπαιδευτικών έχουν δημιουργηθεί οι ακόλουθες ιστοσελίδες:
1. σχετικά με την παιδική παχυσαρκία (www.child-obesity.gr),
2. τα στάδια νευροανάπτυξης των παιδιών (www.child-development.gr),
3. τους περιβαλλοντικούς ρύπους (www.child-environment.gr),
4. την καρδιαγγειακή υγεία των γυναικών (www.kardiaggeiaki-ygeia.gr).
Ιωάννα Βλαχάκη
