Ονομάστηκε «Μαύρος Θάνατος» και ίσως δε θα μπορούσε να βρεθεί πιο ταιριαστός χαρακτηρισμός για την πανδημία του 14ου αιώνα που προκλήθηκε από το βακτήριο Yersinia pestis, εξολόθρευσε το 1/3 του πληθυσμού της Γηραιάς Ηπείρου και ανακλήθηκε στη μνήμη με το ξέσπασμα του κορωνοϊού. Έως σήμερα από το ιστορικό παζλ του ανείπωτου εκείνου εφιάλτη ήταν γνωστά πολλά από τα κομμάτια του, εκτός ίσως από το πιο κρίσιμο: από πού ξεκίνησε η επιδημία που εξαπλώθηκε με ταχύτατους ρυθμούς στην Ευρώπη. Οι υποψίες υπήρχαν, ωστόσο έλλειπαν οι αποδείξεις...
Και τώρα μια διεθνής επιστημονική ομάδα, με επικεφαλής τη μεταδιδακτορική ερευνήτρια του γερμανικού Πανεπιστημίου του Τίμπινγκεν και του Τμήματος Αρχαιογενετικής του Ινστιτούτου «Μαξ Πλανκ» για την Επιστήμη της Ανθρώπινης Ιστορίας στην Ιένα, δρ. Μαρία Σπύρου, δηλώνει ότι βρήκε την απάντηση... Οι ειδικοί προσδιόρισαν την περιοχή Τιαν Σαν της λίμνης Ισίκ-Κουλ του σημερινού Κιργιστάν ως το πιθανότερο επίκεντρο της πανούκλας, η οποία μετά εξαπλώθηκε προς τα δυτικά μέσω κυρίως των εμπορικών οδών.
Η δημοσίευση με τη λύση του παζλ σχεδόν επτά αιώνων έγινε στο γνωστό περιοδικό «Nature» και προκαλεί παγκόσμια αίσθηση... Και δικαίως, αν σκεφτεί κανείς πόσα ιστορικά γεγονότα εκτυλίχθηκαν γύρω από αυτή την πανδημία και πόσες προσωπικότητες έζησαν στη «μαύρη σκιά» της. Η απάντηση στον γρίφο δόθηκε μέσω γενετικού υλικού που εξήχθη από σκελετούς σε ένα νεκροταφείο με απρόσμενα μεγάλο αριθμό τάφων, που υποδείκνυε ότι κάτι είχε συμβεί εκεί την περίοδο μεταξύ 1338 και 1339 μ.Χ., που προκάλεσε τόσους θανάτους Σε αρκετές από τις ταφόπλακες υπήρχαν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες ενδείξεις μέσω επιγραφών στη συριακή γλώσσα που «έδειχναν» ως αιτία θανάτου την πανώλη. Και η επιβεβαίωση των υποψιών δεν άργησε να βρεθεί...
Μελετώντας το αρχαίο γενετικό υλικό από τα δόντια επτά σκελετών σε δύο νεκροταφεία αυτής της περιοχής, οι επιστήμονες ανίχνευσαν το «ένοχο» βακτήριο Yersinia σε τρεις από αυτούς, υποδεικνύοντας ότι αυτή η περιοχή διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της πανδημίας ως το σημείο από όπου ξεκίνησαν όλα. Μάλιστα, οι ειδικοί συμπέραναν ότι το αρχαίο εκείνο στέλεχος, που βεβαίως στην πορεία μεταλλάχθηκε, είχε εγχώρια προέλευση. Σημειώνεται ότι οι προηγούμενες υποψίες για τη γεωγραφική προέλευση της τρομακτικής πανδημίας εκτείνονταν από τη Δυτική Ευρασία μέχρι την Ανατολική Ασία και την Κίνα.
Από την περιοχή Τιαν Σαν της λίμνης Ισίκ-Κουλ του σημερινού Κιργιστάν, μέσω εμπόρων που είχαν μολυνθεί από τη νόσο, ο «Μαύρος Θάνατος» τον Οκτώβριο του 1347 έφτασε στη Μεσόγειο με εμπορικά γενοβέζικα πλοία από το λιμάνι της Κάφφας στη Μαύρη Θάλασσα, που τότε βρισκόταν υπό τον έλεγχο της μογγολικής Χρυσής Ορδής, και έδεσαν στη Μεσσήνη της Σικελίας έχοντας ως πλήρωμα ετοιμοθάνατους ναύτες.
Η πανώλη εξαπλώθηκε με τρομακτικούς ρυθμούς, με αποτέλεσμα να πεθάνει το 1/3 του πληθυσμού της Γηραιάς Ηπείρου λόγω και της έλλειψης απαιτούμενων ιατρικών γνώσεων, αλλά και των χείριστων συνθηκών υγιεινής, με τα όσα γνωρίζουμε από καταγραφές της εποχής να συνθέτουν ένα σκηνικό φρίκης που εκτυλισσόταν σχεδόν σε κάθε πόλη της Ευρώπης. Οι δρόμοι ήταν γεμάτοι πτώματα που αποτελούσαν μια ακόμη εστία της πανώλης, με τους ανθρώπους να αδυνατούν να θάψουν τα απανωτά θύματα της πανδημίας με αξιοπρέπεια. Ως λύση επελέγησαν οι λεγόμενοι «λάκκοι της πανώλης», ομαδικοί δηλαδή τάφοι στους οποίους πετάγονταν τα πτώματα.
Η πανώλη πέρασε από την Ευρώπη στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική με ανάλογα θανατηφόρα αποτελέσματα. Αναφέρεται ότι ήταν τόσοι οι νεκροί, που για την εποχή μια κανονική ταφή ενός θύματος του «Μαύρου Θανάτου» αποτελούσε πολυτέλεια, με το σκηνικό να έχει περιγράφει σε αρκετές ιστορικές και λογοτεχνικές καταγραφές του 14ου αιώνα. Το πρώτο αυτό κύμα είχε τη συνέχειά του σε ένα μακρόχρονο δεύτερο κύμα που διήρκεσε έως τον 19ο αιώνα.
Χαρακτηριστική της σημασίας της ανακάλυψης είναι η δήλωση της επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας δρ. Σπύρου, η οποία έχει εξειδικευτεί στην ιστορία και την εξέλιξη των λοιμωδών νόσων, ιδίως της πανώλης: «Βρήκαμε το πηγαίο στέλεχος του “Μαύρου Θανάτου” και ακόμη γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία του, το 1338. Παρά τον κίνδυνο περιβαλλοντικής μόλυνσης (των δειγμάτων DNA) και την ανυπαρξία εγγυήσεων ότι τα βακτήρια θα είχαν μπορέσει να διατηρηθούν, καταφέραμε να αλληλουχήσουμε αρχαίο DNA από επτά άτομα από δύο νεκροταφεία και βρήκαμε το DNA του βακτηρίου της πανώλης σε τρία από αυτά». Η ίδια πρόσθεσε ότι είναι «σημαντικό να κατανοήσουμε πραγματικά υπό ποιες συνθήκες εμφανίστηκε η πανώλη.
Από την πλευρά του, ο καθηγητής Γιοχάνες Κράουζε του Ινστιτούτου «Μαξ Πλανκ» επισήμανε ότι, «ακριβώς όπως η COVID, ο «Μαύρος Θάνατος» υπήρξε μια αναδυόμενη νόσος και η αρχή μιας τεράστιας πανδημίας που συνεχίστηκε για περίπου 500 χρόνια. Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε πραγματικά υπό ποιες συνθήκες εμφανίστηκε η πανώλη». Σημειώνεται ότι η πανώλη δεν είναι κατά βάση ανθρώπινη νόσος, αλλά το βακτήριό της επιβιώνει μέσα σε πληθυσμούς τρωκτικών ανά τον κόσμο. Λογικά, σύμφωνα με τους ερευνητές, το αρχαίο κεντροασιατικό στέλεχος που προκάλεσε την τοπική επιδημία του 1338-39 και στη συνέχεια πυροδότησε την ευρύτερη πανδημία πρέπει να προήλθε επίσης από τρωκτικά. Επίσης αξιοσημείωτο είναι ότι το πρώτο εκείνο κύμα του 14ου αιώνα είχε τη συνέχειά του σε ένα μακρόχρονο δεύτερο κύμα που διήρκεσε έως τον 19ο αιώνα.
