Ο ρόλος της είναι κομβικός. Καθημερινά η Φανή Πλοιαρχοπούλου θα διατρέξει την πευκόφυτη έκταση του νοσοκομείου Σωτηρία, θα επισκεφθεί τις διαφορετικές Μονάδες Εντατικής Θεραπείας, θα συνομιλήσει με τους γιατρούς. Μόλις ενημερωθεί για κάποιον δυνητικό δότη οργάνων, ασθενή με καταστροφική και μη αναστρέψιμη εγκεφαλική βλάβη στον οποίο διαγιγνώσκεται εγκεφαλικός θάνατος, θα συντονίσει όλες τις ενέργειες που πιθανόν να οδηγήσουν σε δωρεά οργάνων και μεταμοσχεύσεις. Θα ζητήσει τη συναίνεση των συγγενών, θα οργανώσει εξετάσεις και χειρουργεία, ενώ ο χρόνος μετράει αντίστροφα. Καλείται να στήσει και να επιβλέψει μια πολυπρόσωπη, απαιτητική χορογραφία από την αρχή μέχρι το τέλος, ώστε να μην υπάρξει το παραμικρό στραβοπάτημα και να γεφυρώσει τον θάνατο με τη ζωή.
«Δεν έχω ένα πλάνο προσέγγισης. Γιατί ο κάθε άνθρωπος που έχεις απέναντί σου είναι διαφορετικός, όπως και ο πόνος του. Είναι βαρύς ο πόνος, ειδικά σε αιφνίδια περιστατικά με νέους ανθρώπους. Είναι σημαντικό να μπαίνεις στη θέση του συγγενούς, να μπορείς να αντιληφθείς τι βιώνει. Εάν ο άνθρωπος που έχεις απέναντί σου καταλάβει αυτό που λες, έχεις ελάχιστες αντιρρήσεις», λέει στην kathimerini.gr, η κ. Πλοιαρχοπούλου για τις στιγμές που έχει επιχειρήσει να λάβει τη συναίνεση των συγγενών. «Εξηγείς ότι μέσα από την απώλεια προσφέρουν σε κάποιον άλλο άνθρωπο και αυτό μπορεί και να απαλύνει τον πόνο τους».
Από τον Απρίλιο του 2022 η κ. Πλοιαρχοπούλου, ειδικός παθολόγος – ηπατολόγος, εργάζεται ως τοπική συντονίστρια μεταμοσχεύσεων στο νοσοκομείο Σωτηρία. Το πόστο της λειτουργεί μέχρι στιγμής πιλοτικά μέσω του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων (ΕΟΜ) με χρηματοδότηση του Ιδρύματος Ωνάση. Στο πλαίσιο του ίδιου εγχειρήματος άλλοι τέσσερις τοπικοί συντονιστές έχουν τοποθετηθεί από πέρυσι σε ΜΕΘ των νοσοκομείων ΚΑΤ, Ευαγγελισμός, Ιπποκράτειο Θεσσαλονίκης και στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Ιωαννίνων. Από τον προηγούμενο μήνα ακόμη δύο συντονιστές βρίσκονται πιλοτικά στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο του Ηρακλείου και στο Παπανικολάου. Σε σχέδιο νόμου του υπουργείου Υγείας για τις μεταμοσχεύσεις προβλέπεται η θεσμοθέτηση των τοπικών συντονιστών με αποστολή τους την προώθηση της δωρεάς οργάνων.
Η δοκιμή
Αυτός ο ρόλος έχει ήδη δοκιμαστεί αλλού, με επιτυχία. Στην Ισπανία, η οποία πρώτη τον καθιέρωσε, οι δότες οργάνων φτάνουν πλέον τους 40 ανά εκατομμύριο πληθυσμού ετησίως. Η Ελλάδα, πάντως, υπολείπεται κατά πολύ και από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο των 22 δοτών, ακόμη και αν κατάφερε μέσω και της πιλοτικής εφαρμογής να βελτιώσει μέσα σε ένα χρόνο την αναλογία της, με 6,6 δότες το 2022 έναντι 4,7 το 2021.
«Οι χώρες που επιτυγχάνουν ικανοποιητικό αριθμό μεταμοσχεύσεων από αποβιώσαντες δότες, είναι αυτές που έχουν θεσπίσει τον ρόλο του τοπικού συντονιστή μεταμοσχεύσεων», τονίζει η Γιούλη Μενουδάκου, επικεφαλής του Τμήματος Συντονισμού Μεταμοσχεύσεων στον ΕΟΜ. «Με αυτόν τον τρόπο, οι θεράποντες αποφορτίζονται σημαντικά, από μια υποχρέωση που αποτελεί συχνά για αυτούς υπέρβαση του ρόλου τους, ενώ η δωρεά οργάνων εντάσσεται επίσημα στα πρωτόκολλα περί διαχείρισης του τέλους της ζωής των ΜΕΘ», προσθέτει. «Φανταστείτε τον γιατρό που καθημερινά ενημερώνει την οικογένεια για την πορεία της προσπάθειας σωτηρίας του ανθρώπου τους, να πρέπει αυτό, εν μια νυκτί, να το μεταστρέψει ενημερώνοντάς τους, μαζί με τον θάνατο, για τη σωτηρία της ζωής άλλων ασθενών. Είναι δύσκολο. Τον ρόλο αυτόν αναλαμβάνουν τώρα οι τοπικοί συντονιστές μεταμοσχεύσεων».
Ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει ένας τοπικός συντονιστής μεταμοσχεύσεων και ποια τα καθήκοντά του; Πώς ξεπερνάει την άγνοια ή τις όποιες προκαταλήψεις μπορεί να υπάρχουν γύρω από τη δωρεά οργάνων; Δύο εκ των συντονιστριών που ήδη έχουν συμπληρώσει δέκα μήνες σε αυτό το πόστο μιλούν στην «Κ» για πρώτη φορά.
Περίπου 6,6 δότες οργάνων αντιστοιχούσαν ανά εκατομμύριο πληθυσμού το 2022 στην Ελλάδα. Το 2021 ο ίδιος δείκτης ήταν 4,7 δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού. 163 μεταμοσχεύσεις από αποβιώσαντα δότη πραγματοποιήθηκαν πέρυσι έναντι 126 το 2021. 170 αναφερθέντες ως εγκεφαλικά νεκροί το 2022, ενώ το 2021 οι αναφορές ήταν 90. 13 δότες οργάνων μέσα στον Ιανουάριο του 2023, αριθμός που άλλες χρονιές προσεγγίζεται τον Μάρτιο. 5 τοπικοί συντονιστές μεταμοσχεύσεων τοποθετήθηκαν τον Απρίλιο του 2022 στο πλαίσιο πιλοτικού προγράμματος σε ΜΕΘ των νοσοκομείων ΚΑΤ, Σωτηρία, Ευαγγελισμός, Ιπποκράτειο Θεσσαλονίκης, Πανεπιστημιακό Ιωαννίνων.
Η συναίνεση
Η Κατερίνα Τουπλικιώτη είναι νοσηλεύτρια, με εξαετή εμπειρία σε διάφορα νευραλγικά τμήματα νοσοκομείων, σε χειρουργεία, στο αναισθησιολογικό και σε ΜΕΘ κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Από τον περασμένο Απρίλιο είναι τοπική συντονίστρια μεταμοσχεύσεων στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης. «Σίγουρα απαιτείται ενσυναίσθηση, να δημιουργηθεί μια σχέση εμπιστοσύνης», λέει για την προσπάθεια που γίνεται ώστε να δοθεί η συγκατάθεση συγγενών κάποιου θανόντος για δωρεά οργάνων. «Η συζήτηση μαζί τους μπορεί να κρατήσει από λίγα λεπτά έως πολλές ώρες. Ισως χρειαστεί να συναντηθούμε ξανά, να μας καλέσουν στο τηλέφωνο για κάποιον προβληματισμό. Η απόφαση πρέπει να ανακουφίζει την οικογένεια και αυτό είναι το πρωταρχικό μας μέλημα, όχι να δημιουργήσουμε επιπλέον άγχος στην πιο δύσκολη για αυτούς στιγμή».
Δίνουν χρόνο στις οικογένειες, ακόμη και μερικά 24ωρα, εάν χρειαστεί, για να αποφασίσουν. «Το να ζητάς από έναν άνθρωπο τη στιγμή που υποφέρει και πονά να δράσει με τη λογική είναι παράδοξο», επισημαίνει η κ. Πλοιαρχοπούλου. Για αυτό και οι συντονιστές μεταμοσχεύσεων προτείνουν να το συζητήσει ο καθένας με τους δικούς του ανθρώπους σε ανύποπτο, «ψυχρό» χρόνο. Να έχουν ήδη μπει σε αυτό το μονοπάτι της σκέψης, ώστε την κρίσιμη στιγμή να μη φαντάζει αυτή η πρόταση ως μια πρωτόγνωρη ιδέα, θα την έχουν ήδη επεξεργαστεί.
Προτού ζητηθεί η συναίνεση ο θεράπων γιατρός θα πρέπει να ενημερώσει τους συγγενείς για τον εγκεφαλικό θάνατο. «Είναι πολύ συχνό το φαινόμενο να συγχέεται από τον κόσμο ο εγκεφαλικός θάνατος με τη φυτική κατάσταση και το κώμα, που είναι τελείως διαφορετικό», παρατηρεί η κ. Τουπλικιώτη. Αντίστοιχα η κ. Πλοιαρχοπούλου εξηγεί ότι κάποιος είναι εγκεφαλικά νεκρός όταν σταματήσει η λειτουργία του στελέχους στον εγκέφαλο, όπου βρίσκονται και τα κέντρα της αναπνοής και της κίνησης της καρδιάς. Είναι μια μη αναστρέψιμη κατάσταση από την οποία ουδείς μπορεί να επανέλθει και τα όργανα του θανόντος μπορούν πλέον να υποστηριχθούν μηχανικά στο νοσοκομείο μόνο για λίγες ώρες ή ημέρες ακόμη.
Σε περίπτωση εγκεφαλικού θανάτου ακολουθεί η διαδικασία της πιστοποίησης από τριμελή επιτροπή ειδικών, στους οποίος περιλαμβάνονται ο θεράπων γιατρός, ένας αναισθησιολόγος, ένας νευρολόγος ή νευροχειρουργός και ουδέποτε γιατρός μεταμοσχευτικής ομάδας. Πραγματοποιούν ειδικές «δοκιμασίες» για να βεβαιώσουν τον εγκεφαλικό θάνατο, δύο φορές με διαφορά τουλάχιστον οκτώ ωρών μεταξύ τους.
Αφού πιστοποιηθεί ο εγκεφαλικός θάνατος και δοθεί η σύμφωνη γνώμη από τους συγγενείς, πρέπει να εξακριβωθεί κατά πόσον ο πιθανός δότης πληροί βασικές προϋποθέσεις για να προχωρήσει η διαδικασία. Ακολουθούν λεπτομερείς εξετάσεις τις οποίες πρέπει να οργανώνει ο συντονιστής. «Θα παραθέσουμε όλα τα δεδομένα των εξετάσεων στις μεταμοσχευτικές ομάδες που θα κρίνουν αν μπορούν να αξιοποιήσουμε αυτά τα όργανα ή όχι. Θα πρέπει παράλληλα να υποστηριχθούν τεχνητά οι φθίνουσες λειτουργίες στον θανόντα, στα λίγα διαθέσιμα 24ωρα που απομένουν, ώστε να όργανα να παραμένουν σε καλή κατάσταση», εξηγεί η κ. Πλοιαρχοπούλου.
Η ίδια όλους αυτούς τους μήνες έχει προσπαθήσει να γίνει ορατή στο νοσοκομείο, να τη γνωρίσει το υπόλοιπο ιατρονοσηλευτικό προσωπικό και να εξοικειωθούν με την αποστολή της γιατί κάποια στιγμή θα χρειαστεί τη συνδρομή πολλών. «Πρέπει να είναι ενήμεροι για την παρουσία μου και το τι πρέπει να κάνουν όταν χρειαστώ τη βοήθειά τους», λέει. «Εάν πω στο τμήμα της αιμοδοσίας ότι βρισκόμαστε στη διαδικασία λήψης οργάνων και χρειαζόμαστε αίμα “τώρα”, πρέπει να κινηθούν άμεσα γιατί δεν θα έχω άλλη λύση. Εάν ενημερώσω τον παθολογοανατόμο ότι θα γίνει ένα χειρουργείο στις τρεις τα ξημερώματα και σε μισή ώρα θα χρειαστεί να έρθει για ταχεία βιοψία, θα πρέπει ήδη να τον έχω προετοιμάσει. Πρέπει να έχω δώσει νόημα σε όλη αυτή την προσπάθεια που κάνουμε και να έχω συμπεριλάβει και όλους τους εργαζομένους». Και οι δύο συντονίστριες που μιλούν στην «Κ» επισημαίνουν πόσο τους έχουν στηρίξει στο έργο τους οι διευθυντές και το προσωπικό των ΜΕΘ.
«Οι περισσότεροι συναινούν στη δωρεά»
Παρότι το πιλοτικό πρόγραμμα δεν έχει χρονίσει, η κ. Μενουδάκου παρατηρεί ότι τα πρώτα αποτελέσματα είναι ενθαρρυντικά. «Υπάρχει σημαντική αύξηση στους εντοπισθέντες εγκεφαλικούς θανάτους και διπλασιασμός των δοτών οργάνων από τα νοσοκομεία των τοπικών συντονιστών μεταμοσχεύσεων. Καθώς θα αποκτήσουν μεγαλύτερη εμπειρία οι νέοι ακόμα συντονιστές, οι δωρεές αναμένεται να αυξηθούν», λέει.
«Δύο πολύ σημαντικές όμως διαπιστώσεις είναι ότι οι συγγενείς των εκλιπόντων, εφόσον προσεγγιστούν σωστά, στην πλειονότητά τους συναινούν στη δωρεά, ενώ και το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό είναι ιδιαίτερα υποστηρικτικό στις διαδικασίες δωρεάς, από τη στιγμή που υπάρχει ο καθ’ ύλην αρμόδιος στο νοσοκομείο τους».
Στο Σωτηρία, όπως εξηγεί η κ. Πλοιαρχοπούλου, είχε γίνει μόνο μία μεταμόσχευση πριν από δέκα χρόνια. «Δεν είναι νοσοκομείο που χειρίζεται περιστατικά τραύματος, ή εγκεφαλικές κακώσεις, δεν ήταν στον προσανατολισμό του νοσοκομείου», λέει. Τον τελευταίο χρόνο, όμως, σε επτά περιπτώσεις συγγενείς δέχτηκαν να δωριστούν όργανα και ιστοί από τους ανθρώπους τους που απεβίωσαν στο νοσοκομείο. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία του ΕΟΜ, μέχρι στιγμής μέσα στον Ιανουάριο του 2023 υπήρξαν 13 δότες οργάνων, αριθμός που άλλες χρονιές προσεγγιζόταν γύρω στον Μάρτιο.
Το χειρουργείο
Αφού εντοπιστούν οι συμβατοί λήπτες ακολουθεί από τους συντονιστές η οργάνωση του χειρουργείου. Θα πρέπει να βρουν αίθουσα, να μιλήσουν με τραυματιοφορείς και αναισθησιολόγους, να ορίσουν την ώρα ανάλογα με τις δυνατότητες των διαφορετικών χειρουργικών ομάδων που θα κινητοποιηθούν. Θα ενημερώσουν μέχρι και τους φύλακες στην πύλη ώστε να υποδείξουν άμεσα στις μεταμοσχευτικές ομάδες τον χώρο στον οποίο θα πρέπει να μεταβούν για να μην υπάρξει η παραμικρή χρονοτριβή.
Στην πρώτη μεταμόσχευση που έγινε όσο είναι συντονίστρια η κ. Πλοιαρχοπούλου θυμάται ότι τα όργανα και οι ιστοί από τον δότη κατέληξαν σε λήπτες σε τέσσερα διαφορετικά νοσοκομεία και όλες αυτές οι διαφορετικές ιατρικές ομάδες έπρεπε να συντονιστούν ταυτόχρονα.
Σε όλη αυτή την πολύπλοκη διαδικασία οι συντονίστριες που μιλούν στην «Κ» ξεχωρίζουν το στάδιο της επικοινωνίας με τους συγγενείς. «Αυτή είναι η λεπτή γραμμή για τον καθένα από εμάς. Σε φορτίζει και εσένα συναισθηματικά. Δεν νιώθω πάντως ότι ζητάω κάτι από τους συγγενείς, αλλά ότι εκείνη τη στιγμή τους δίνω μια δυνατότητα», λέει η κ. Τουπλικιώτη. Ακόμη και μετά τη συναίνεση, εφόσον οι οικογένειες το επιθυμούν, οι συντονιστές τους ενημερώνουν για το πώς κυλούν τα επόμενα στάδια. «Υπάρχει ευθύνη και απέναντι στην οικογένεια που μας εμπιστεύεται», προσθέτει. «Είναι τρομερό να βλέπεις μετά ότι αυτές οι οικογένειες έχουν αγωνία εάν αξιοποιήθηκαν τα μοσχεύματα και ρωτούν εάν πηγαίνουν καλά οι λήπτες των οργάνων».
Οι αριθμοί
6,6 δότες οργάνων αντιστοιχούσαν ανά εκατομμύριο πληθυσμού το 2022 στην Ελλάδα. Το 2021 ο ίδιος δείκτης ήταν 4,7 δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού.
163 μεταμοσχεύσεις από αποβιώσαντα δότη πραγματοποιήθηκαν πέρυσι έναντι 126 το 2021.
170 αναφερθέντες ως εγκεφαλικά νεκροί το 2022, ενώ το 2021 οι αναφορές ήταν 90.
13 δότες οργάνων μέσα στον Ιανουάριο του 2023, αριθμός που άλλες χρονιές προσεγγίζεται τον Μάρτιο.
5 τοπικοί συντονιστές μεταμοσχεύσεων τοποθετήθηκαν τον Απρίλιο του 2022 στο πλαίσιο πιλοτικού προγράμματος σε ΜΕΘ των νοσοκομείων ΚΑΤ, Σωτηρία, Ευαγγελισμός, Ιπποκράτειο Θεσσαλονίκης, Πανεπιστημιακό Ιωαννίνων.
