Η Μαριούπολη, πόλη στην οποία ενυπάρχει η ελληνική εθνική μειονότητα με Ουκρανούς γηγενείς αλλά και Ρώσους, κατοικείται από Έλληνες από την αρχαιότητα, από τους πρώτους που αντιλήφθηκαν τη στρατηγική σημασία της. Έχει πληθυσμό περίπου 500 χιλ., εκ των οποίων πάνω από 100 χιλ. είναι Έλληνες ομογενείς, κατά άλλους 150 χιλ.
Η ελληνική εθνική μειονότητα στην Ουκρανία έχει αναγνωριστεί επίσημα από το ουκρανικό κράτος και είναι συγκεντρωμένη, κατά κύριο λόγο, στην πόλη της Μαριούπολης και γύρω από αυτήν, σε οικισμούς. Η δε γεωγραφική της θέση την καθιστά στρατηγικά ζωτικό παράγοντα. Από την Οδησσό μέχρι το Χάρκοβο, μία δεύτερη μεγάλη Ελλάδα αναπνέει, δημιουργεί, αντιστέκεται, ορθώνει ανάστημα εδώ και αιώνες.
Ελληνικό στοιχείο Μαριούπολης
Οι απόγονοι των πρώτων Ελλήνων στη Μαριούπολη κρατούν γλώσσα και συνείδηση, πάρα τη φτώχια, τις συνθήκες, τα καθεστώτα. Σύμφωνα με Έλληνες της Ουκρανίας, «η ελληνική παρουσία είναι συνεχής, από τους Έλληνες της Κριμαίας μέχρι της Μαριούπολης. Η ελληνική ομογένεια στην Ουκρανία αποτελεί την πιο σημαντική διασπορά Ελλήνων στο εξωτερικό, γιατί εκτός από αστικό πληθυσμό έχει και αγροτική ενδοχώρα».
Στην ευρύτερη περιοχή της Μαριούπολης υπάρχουν ελληνικοί σύλλογοι, κατοικίες, εκκλησίες, σχολεία, μουσικές, χορευτικές και θεατρικές ομάδες. Υπάρχουν δρόμοι με ελληνικά ονόματα, πλατείες ολόκληρες και διάσπαρτες επιγραφές. Το 2000 ιδρύθηκε η Ομοσπονδία Ελληνικών Κοινοτήτων, το 2003 το ελληνικό πολιτιστικό κέντρο, το 2005 η ελληνική εκκλησία στον ιστορικό Σαρτανά, το 2018 η ελληνική πλατεία, δωρεά ελληνικής εύπορης οικογένειας. Μόνο στην περιφέρεια της Μαριούπολης υπάρχουν 29 ελληνικά χωριά. Στις 29 Σεπτεμβρίου 1779 ιδρύεται στην περιοχή της Μαριανόπολης στην κομητεία «Κάλμιους». Σύμφωνα με τους Ρώσους, το όνομα προήλθε από την τσαρίνα Μαρία Φεοντόροβνα, ενώ σύμφωνα με άλλη εκδοχή πήρε το όνομα από τον ελληνικό οικισμό Μαριαμπόλ και την Παναγία την Οδηγήτρια. Ένα χρόνο αργότερα, οι Ρώσοι μετέφεραν Έλληνες της Κριμαίας στη νέα πόλη.
Τον 18ο αιώνα αναπτύχθηκε πλούσια οικονομική δραστηριότητα, γεγονός που έφερε ευημερία στους ενθάδε Έλληνες. Από το 1824 λειτουργεί ελληνικό σχολείο στη Χερσόνα, στρατιωτική και εμπορική ελληνική σχολή χάρη στη γαλαντομία εμπόρων Ελλήνων, ενώ στην Οδησσό ιδρύεται εκείνη την περίοδο τμήμα ελληνικών σπουδών στο πανεπιστήμιο. Η οικονομική ευημερία συνεχίστηκε και τον 19ο αιώνα, προσελκύοντας και άλλους Έλληνες από τον ευρύτερο ελληνικό χώρο προς τα νότια της Ρωσίας. Ιδρύονται ελληνικά σχολεία, ελληνικές κοινότητες και εκκλησίες. Το ελληνικό στοιχείο ακμάζει. Κατά τη σοβιετική περίοδο μέχρι το 1937 έχουμε μια ελληνική πολιτισμική αναγέννηση, που θα ξαναεμφανιστεί μετά την πτώση του ΕΣΣΔ.
Η κατάσταση άλλαξε με τους μπολσεβικούς και την έλευση του Στάλιν στην εξουσία. Σταδιακά, οι μπολσεβίκοι στράφηκαν εναντίον των Ελλήνων, ώστε πολλοί επιφανείς της περιοχής να αποφασίσουν να μεταναστεύσουν στην Ελλάδα. Αποκορύφωμα αποτέλεσε το γεγονός ότι το 1937 ο Ιωσήφ Στάλιν προχώρησε σε «εκκαθαρίσεις» - ή αλλιώς σταλινική λαίλαπα - μεταξύ αυτών και της ελληνικής μειονότητας στη Μαριούπολη, με αποτέλεσμα να μεταφερθούν 30.000 Έλληνες σε Γκουλάγκ της Σιβηρίας. Το 1948 η Μαριούπολη μετονομάστηκε σε Ζντάνοφ από τον πολιτικό Αντρέι Ζντάνοφ της Σοβιετικής Ένωσης, ο οποίος γεννήθηκε εκεί το 1896. Ωστόσο, με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, μετονομάστηκε ξανά σε Μαριούπολη το 1989. Έκτοτε, η ελληνική ομογένεια επανασυστάθηκε, ακμάζοντας.
Στην τελευταία απογραφή του 2002, οι Έλληνες στη Μαριούπολη ξεπερνούσαν τους 90 χιλ. Σύμφωνα με πιο πρόσφατα δεδομένα, από τους 500 χιλ. κατοίκους που ζουν σήμερα στη Μαριούπολη, πάνω από 100 χιλ. είναι Έλληνες ομογενείς, κατά άλλους 150 χιλ. Μάλιστα, η ελληνική εθνική μειονότητα στην Ουκρανία έχει αναγνωριστεί επίσημα από το ουκρανικό κράτος.
Η πρώτη ελληνική παρουσία στην περιοχή εντοπίζεται κατά τον Β’ ελληνικό αποικισμό (8ος-6ος αι. π.Χ.), όταν ελληνικά φύλα εξαπλώθηκαν σε παραθαλάσσιες περιοχές όλης της Μεσογείου, του Εύξεινου Πόντου, αλλά και της Μαύρης Θάλασσας. Γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα, σε όλη την κυκλική ακτογραμμή αυτής, ιδρύθηκαν ελληνικές αποικίες. Στα σύνορα της σημερινής Ουκρανίας είχαν ιδρυθεί κατά μήκος της ακτογραμμής της, εκκινώντας από τα δυτικά, η Οδησσός, η Τύρας, η Ολβία, από τους Μιλήσιους, τον 6ο αι. π.Χ. Αποικίες ιδρύθηκαν ακολούθως και στη σημερινή Κριμαία, που τότε ονομαζόταν από τους Έλληνες Ταυρική Χερσόνησος ή Χερσόνησος των Ταύρων (οι τραγωδίες “Ιφιγένεια εν Αυλίδι” και “εν Ταύροις” του Ευριπίδη εξελίσσονται εκεί. Οι άποικοί της ήταν Ίωνες), αλλά και απέναντι ακριβώς από τη σημερινή Μαριούπολη ιδρύθηκε τότε η αποικία Τάναϊς (Ροστόφ Ρωσίας σήμερα), εξίσου από τους Μιλήσιους. Οι γνωστές σε εμάς πόλεις των Ποντίων (Τραπεζούντα, Κερασούντα κοκ) ιδρύθηκαν, επίσης, εκείνη την περίοδο από Έλληνες αποικιοκράτες.
Οι αποικιοκράτες έψαχναν διαμέσου, κυρίως, του εμπορίου την οικονομική ανάπτυξη, γι’ αυτό και επέλεγαν παραθαλάσσιες περιοχές, όπως αυτές, με γεωγραφικά στρατηγικές θέσεις. Εκτός από τη θέση, η περιοχή ήταν εύφορη. Καλλιεργούνταν πλούσιες φυτείες, ειδικά σιταριού, όπως και σήμερα. Οι άποικοι αναμείχθηκαν με γηγενείς πληθυσμούς (όπως τους Σκύθες - αναφέρεται σε αυτούς ο Ευριπίδης στα άνω έργα) και σταδιακά, από τον 4ο αι. π.Χ. μέχρι και την ίδρυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τον 4ο μ.Χ. αι., όλες οι αποικιοκρατικές αυτές περιοχές ανήκαν στο ευρύτερο Βασίλειο «του Κιμμερικού Βοσπόρου».
Το χρονικό πριν τη σύγκρουση
Η στρατηγική σημασία της Μαριούπολης
Η Μαριούπολη είναι πόλη της Ουκρανίας στην Περιφέρεια Ντονέτσκ, με ομιλούμενη γλώσσα τα Ρωσικά. Βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της χώρας, στα σύνορα με τη Ρωσία. Η δε γεωγραφική της θέση την καθιστά στρατηγικά ζωτικό παράγοντα: Αποτελεί το σημαντικότερο λιμάνι στην ανατολική Ουκρανία και 10 χιλιόμετρα μακριά της ξεκινούν οι περιοχές των φιλορώσων αυτονομιστών. Ιστορικά, κατά τον 12ο με 16ο αι. οι έντονες πολεμικές συγκρούσεις που συντελούνταν - τότε εισέβαλαν οι ορδές των Μογγόλων και των Κουμάνων - και στην εγγύτερη περιοχή προκάλεσαν σχεδόν την ερημοποίηση στην περιοχή της σημερινής Μαριούπολης. Μάλιστα, στα τέλη του 15ου αι. εμφανίστηκαν στις ευρασιατικές στέπες οι Κοζάκοι, ως ξεχωριστός λαός. Το 1770, η Ρωσία, ούσα σε πόλεμο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, επέκτεινε τα σύνορά της νοτιοδυτικά πάνω από 200 χιλιόμετρα με το Χανάτο της Κριμαίας, διεκδικώντας την περιοχή (συμπεριλαμβανομένης και της μελλοντικής Μαριούπολης) από τους Τούρκους.
Οι Ρώσοι, κερδίζοντας τον πόλεμο και υπογράφοντας τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, εξάλειψαν τις ενδημικές απειλές από την Κριμαία, αλλά και την ιστορική αναφορά της Ουκρανίας ως συνοριακή χώρα (okraina). Το 1775, η Ζαπορίζια ενσωματώθηκε στο Ρωσικό Κυβερνείο, ενώ η περιοχή της σύγχρονης Μαριούπολης ενσωματώθηκε στο Κυβερνείο του Αζόφ (αυτοκρατορία Ρωσίας). Το 1782 αριθμούσε περίπου 3 χιλ. κατοίκους. Σταδιακά, η Μαριούπολη εξελίχθηκε σε πόλη καίριας σημασίας, λόγω του λιμανιού της και των εμπορικών συνδιαλλαγών της, με το σιτάρι, τον άνθρακα και τον χάλυβα να αποτελούν βασικά εμπορικά προϊόντα. Το 2014, αντιεπαναστατικές και φιλορωσικές διαδηλώσεις ξέσπασαν σε όλη την ανατολική Ουκρανία, που εξελίχθηκε σε πόλεμο μεταξύ κυβέρνησης της Ουκρανίας και των αυτονομιστικών δυνάμεων της Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντόνετσκ ή της ΛΔΝ (DPR). Τον Μάιο, ξέσπασε μάχη μεταξύ αυτών στη Μαριούπολη, με τη ΛΔΝ να παίρνει τον έλεγχο στην αρχή. Ανακαταλήφθηκε, όμως, από την ουκρανική κυβέρνηση και στις 13 Ιουνίου η Μαριούπολη ανακηρύχθηκε προσωρινή πρωτεύουσα του Ντονέτσκ. Μέχρι τέλη Αυγούστου δεν υπήρχαν αψιμαχίες, κάτι που άλλαξε όταν φιλορώσοι έφτασαν 16 χιλιόμετρα μακριά από την πόλη. Τον Σεπτέμβριο αποφασίστηκε από κοινού κατάπαυση πυρός, αλλά δεν τηρήθηκε, γεγονός που οδήγησε την κυβέρνηση της Ουκρανίας στη δημιουργία τριών γραμμών άμυνας στα περίχωρα της Μαριούπολης, με προσθήκη πυροβολικού, στρατιωτικών στρατευμάτων και εθνικοφυλακής. Τα επόμενα χρόνια μέχρι και την πρόσφατη ρωσική εισβολή συνεχίστηκαν οι αψιμαχίες, μικρότερου όμως βεληνεκούς.
(φωτογραφία pexels)
