Ι. Καποδίστριας - Ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας: Σπάνια διορατική & χαρισματική προσωπικότητα

Ελλάδα
Ι. Καποδίστριας - Ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας: Σπάνια διορατική & χαρισματική προσωπικότητα

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ο διδάκτορας Διοικητικής Επιστήμης και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών - Μέλος ΣΕΠ Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, Νίκος Ζέρβας, μιλά στη “Ν.Κ.” για τη ζωή και το έργο του μεγάλου πολιτικού

Σε μια αποκαλυπτική συνέντευξη προχώρησε ο Νίκος Ζέρβας, διδάκτορας Διοικητικής Επιστήμης και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών-μέλος ΣΕΠ Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, για τη ζωή και το έργο του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας, Ιωάννη Καποδίστρια.

Αρχικά, ο κ. Ζέρβας υποστηρίζει πως ο χαρακτήρας της Ελληνικής Επανάστασης ήταν φιλελεύθερος, όπως φαίνεται μέσα από τα τρία επαναστατικά συνταγματικά κείμενα (1822, 1823 και 1826), ενώ μεταξύ άλλων αναφέρει πως «ήταν όχι μονάχα αναγκαία, αλλά και επιβεβλημένη η συγκέντρωση του συνόλου της πολιτικοδιοικητικής εξουσίας στα χέρια του Καποδίστρια για τη θέση των στέρεων βάσεων του υπό διαμόρφωση σύγχρονου ελληνικού κράτους».

Ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας ήταν μια σπάνια διορατική και χαρισματική προσωπικότητα, όπως αναφέρει ο κ. Ζέρβας. Όπως μάλιστα εξηγεί, ο Ι. Καποδίστριας είχε σπουδαία σταδιοδρομία προτού έρθει στη χώρα μας ως κυβερνήτης, ενώ το διοικητικό έργο του είναι σημαντικό και πλούσιο. Τέλος, στο ερώτημα εάν ο Ι. Καποδίστριας είναι η σημαντικότερη πολιτική προσωπικότητα της Ελλάδας, ο κ. Ζέρβας τονίζει πως «είναι αδύνατο να βρεθεί κάποιος, του οποίου τόσο το μεταρρυθμιστικό έργο, όσο όμως και οι ηθικές αξίες και γενικότερα η στάση ζωής του να αντιστοιχούν σ' εκείνες του Κερκυραίου πολιτικού».

* Είχε φιλελεύθερο πρόσημο η Επανάσταση του 1821;

«Ο χαρακτήρας της Ελληνικής Επανάστασης ήταν υπέρμετρα φιλελεύθερος για την εποχή της διεξαγωγής της, κύριε Κοσμαδάκη. Αυτό αποτυπώνεται στις διατάξεις και των τριών συνταγματικών κειμένων, του 1822, του 1823 και του 1827, που θεσπίστηκαν κατά τη διάρκειά της, στις οποίες περιλαμβάνονταν όλες οι καταστατικές αρχές της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης. Ενδεικτικά παραδείγματα αποτελούν η αναγνώριση θεμελιωδών ατομικών δικαιωμάτων, όπως η προσωπική ελευθερία, η ασφάλεια και η ισότητα ενώπιον του νόμου, η προστασία της ιδιοκτησίας, καθώς και η ελευθεροτυπία. Αξίζει, πάντως, να επικεντρωθούμε σε δύο ακόμα στοιχεία, που καταδεικνύουν το φιλελεύθερο πρόσημο του εθνικοαπελευθερωτικού μας αγώνα. Αφενός στην απαγόρευση της δουλείας, που θεσμοθετείται με τον "Νόμο της Επιδαύρου" του 1823, τη στιγμή που στις ΗΠΑ χρειάστηκε η εμβληματική προσωπικότητα του 16ου προέδρου τους, του Abraham Lincoln, για να την καταργήσει 40 χρόνια αργότερα. Αφετέρου, στην εισαγωγή, ήδη από το πρώτο επαναστατικό Σύνταγμα του 1822, της ρήτρας της αξιοκρατίας για τη στελέχωση του διοικητικού μηχανισμού, όταν στην απέναντι όχθη του Ατλαντικού, κατά την ίδια δεκαετία, ο πρόεδρος Andrew Jackson υιοθέτησε το επονομαζόμενο "spoils system", την αντιμετώπιση, δηλαδή, του κράτους και της διοίκησης ως "λάφυρο" της εκάστοτε κυβέρνησης. Γι' αυτό και όλα τα Συντάγματα της Ελληνικής Επανάστασης, και πόσο μάλλον το τρίτο εξ αυτών, έφταναν ή και ξεπερνούσαν σε προοδευτικότητα και ριζοσπαστισμό εκείνα της Αμερικανικής και της Γαλλικής, κατοχυρώνοντας έτσι τη φιλελεύθερη ταυτότητά της».

Η καποδιστριακή διακυβέρνηση

* Πριν από ένα σχεδόν χρόνο, υποστηρίχθηκε από τον Αριστείδη Χατζή πως ο Ι. Καποδίστριας ήταν ένας φιλελεύθερος δικτάτορας, με αποτέλεσμα να προκληθεί έντονη δημόσια αντιπαράθεση. Συμφωνείτε με αυτήν την άποψη;

«Ξέρετε, επειδή τυγχάνει να μας συνδέουν φιλικοί δεσμοί με τον κ. Χατζή, είμαι πεπεισμένος πως σαφώς και δε θεωρούσε, ούτε θεωρεί, πως ο Καποδίστριας ήταν ένας δικτάτορας, με την οποιαδήποτε ερμηνεία του όρου. Εκείνο που αντιλαμβάνομαι ότι ήθελε να θίξει στο επίμαχο άρθρο του ήταν ορισμένα αυταρχικά στοιχεία, που ομολογουμένως διέκριναν την καποδιστριακή διακυβέρνηση στους τελευταίους μήνες προ του πρόωρου και άδοξου τερματισμού της, όπως ήταν επί παραδείγματι η απαγόρευση της ελευθερίας του Τύπου.

Για να έρθω τώρα στην ουσία του ερωτήματός σας, ο Καποδίστριας ασφαλώς και δεν ήταν αυταρχικός ηγεμόνας. Ο χαρακτηρισμός, που μπορεί να απονεμηθεί στο υπόδειγμα ενάσκησης της πολιτικοδιοικητικής εξουσίας, που υιοθέτησε, είναι εκείνος του "δημοκρατικού καισαρισμού", της συγκέντρωσης, δηλαδή, του συνόλου της εξουσίας στα χέρια ενός προσώπου, ο οποίος όμως διαθέτει την εμπιστοσύνη τόσο των αιρετών αντιπροσώπων, όσο και των ίδιων των πολιτών. Σας υπενθυμίζω, άλλωστε, πως τρεις τουλάχιστον φορές είχε νομιμοποιηθεί το καποδιστριακό "πολίτευμα" κατά τη διάρκεια της περιόδου 1827-1831: α) κατά τη δεύτερη φάση της Γ' Εθνοσυνέλευσης στην Τροιζήνα την άνοιξη του 1827, όταν οι πληρεξούσιοί της τον εξέλεγξαν κυβερνήτη, με 7ετή μάλιστα θητεία, και του ανέθεσαν το σύνολο της εκτελεστικής εξουσίας, β) τον Ιανουάριο του 1828, όταν, κατόπιν απαιτήσεώς του, τα μέλη του νομοθετικού σώματος ανέστειλαν την ισχύ των διατάξεων του Συντάγματος του 1827 και του απένειμαν, πλην της εκτελεστικής, και το σύνολο της νομοθετικής εξουσίας και γ) το καλοκαίρι του 1829, όταν κατά τη διάρκεια των εργασιών της Δ' Εθνικής Συνελεύσεως έγινε αποδεκτή από τα μέλη της η συνέχιση του από μέρους του "καισαρικού" τρόπου διακυβέρνησης. Όλες αυτές οι πολιτικές πρωτοβουλίες, μάλιστα, αναλήφθηκαν με σκοπό την αποτελεσματική αντιμετώπιση από τον Κερκυραίο πολιτικό όλων των δημοσίων προβλημάτων και των παθογενειών, που είχαν προκαλέσει κατά τη διάρκεια της Επανάστασης η πολυαρχία, ο τοπικισμός και οι προσωπικές φιλοδοξίες, επιφέροντας το ξέσπασμα των εμφυλίων πολέμων στα 1823-1825 και θέτοντας, κατά συνέπεια, σε κίνδυνο την ίδια την έκβαση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Κοντολογίς, ήταν όχι μονάχα αναγκαία, αλλά και επιβεβλημένη η συγκέντρωση του συνόλου της πολιτικοδιοικητικής εξουσίας στα χέρια του Καποδίστρια για τη θέση των στέρεων βάσεων του υπό διαμόρφωση σύγχρονου ελληνικού κράτους».

Μια πολυσχιδής προσωπικότητα

* Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του Ι. Καποδίστρια;

«Ο Καποδίστριας ήταν μία πολυσχιδής προσωπικότητα, ο οποίος διακρινόταν, καταρχάς, από τις κατά τον Max Weber "Fachwissen" και "Dienstwissen", την επιστημονική γνώση, δηλαδή, και τη διοικητική πείρα, τις οποίες οφείλει να έχει οιοσδήποτε αναλαμβάνει ένα δημόσιο αξίωμα. Οι γνώσεις του πάνω στην πλατωνική θεωρία περί του "κυβερνάν" αποκρυσταλλώνονται στο σύνολο της πολιτικής του σταδιοδρομίας και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της σύντομης κυβερνητικής του θητείας στα 1828-1831. Αντλώντας στοιχεία τόσο από το υπόδειγμα του "φιλοσόφου-βασιλέως" της πλατωνικής "Πολιτείας", όσο και του "ποιμένος" από τον "Πολιτικό" του μεγάλου μας φιλοσόφου, ο Καποδίστριας ασκεί ναι μεν συγκεντρωτικά, συνάμα όμως αποτελεσματικά τα καθήκοντά του σ' ένα κρατίδιο, που βρισκόταν ακόμα στα σπάργανα. Τούτο καταδεικνύεται στο ευρύ μεταρρυθμιστικό του έργο. Η έννοια του ηγέτη, άλλωστε, προέρχεται ετυμολογικά από το αρχαιοελληνικό "ηγείσθαι", το οποίο δεν είναι συνώνυμο μονάχα με το "άρχειν", το να βρίσκομαι επικεφαλής κάπου, αλλά και με το "αρχίζειν" ή αλλιώς το "καινοτομείν", το να παράγω δηλαδή νέα πράγματα προς όφελος των συμπολιτών μου, του συνόλου της κοινωνίας. Γι' αυτό και το μεταρρυθμιστικό του έργο κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησής του συνδέεται άρρηκτα και με τα τρία στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της αριστοτελικής "ευπραγίας": α. την "ειδώς", την ανάλυση, δηλαδή, των καταστάσεων πριν από τη λήψη αποφάσεων, β. τις αρετές του "προαιρούμενου" ηγέτη, εκείνου, δηλαδή, που προτάσσει τη βούλησή του για το γενικό συμφέρον έναντι οιουδήποτε πολιτικού κόστους και γ. το "βεβαίως και αμετακινήτως πράττειν", την ταχεία δράση, εν ολίγοις, κατά την άσκηση της πολικής εξουσίας. Πέρα από αυτά, πάντως, ο Καποδίστριας δεν παύει να είναι και μία απολύτως ηθική και ταυτόχρονα διορατική προσωπικότητα, κάτι που αποδεικνύεται στη στάση του λίγο πριν από την έναρξη της Επανάστασης».

Ξεκίνημα από την Κέρκυρα

* Πριν την εκκίνηση της Επανάστασης του 1821, ποια καθήκοντα είχε αναλάβει;

«Η μεγάλη πολιτική του σταδιοδρομία ξεκίνησε από τη γενέτειρά του, την Κέρκυρα, στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν διορίστηκε γραμματέας της Επικρατείας της τότε συγκροτηθείσας "Επτανήσου Πολιτείας", του πρώτου, δηλαδή, αυτόνομου ελληνικού κράτους. Ύστερα από τον πρόωρο τερματισμό της αυτονομίας των νησιών το 1807, εκκίνησε η διπλωματική του σταδιοδρομία στο ρωσικό υπουργείο Εξωτερικών, φτάνοντας μέχρι και το αξίωμα του αναπληρωτή υπουργού του τσάρου Αλεξάνδρου του Α'. Γνωρίζοντας, μάλιστα, ότι ο Ρώσος ηγεμόνας, έχοντας προσαράξει, ήδη από το 1815 στο Συνέδριο της Βιέννης, πάνω στο άρμα του Μέτερνιχ και της Ιεράς Συμμαχίας, δε θα προσέφερε οιαδήποτε βοήθεια στον ελληνικό αγώνα της ανεξαρτησίας, ο Καποδίστριας αρνείται σοφά στις αρχές του 1820 την πρόταση του Εμμανουήλ Ξάνθου να αναλάβει τα ηνία της Φιλικής Εταιρείας. Και αυτό, διότι θεωρούσε πως θα βοηθούσε σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό την Επανάσταση από το αξίωμα του αναπληρωτή υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας παρά από την ηγεσία της Εταιρείας, κάτι που επιβεβαιώθηκε περίτρανα στο Συνέδριο του Λάιμπαχ την άνοιξη του 1821, όταν έσωσε, κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή, τον εθνικοαπελευθερωτικό μας αγώνα από τις αυστριακές, ρωσικές, αγγλικές και γαλλικές δυνάμεις, που ετοιμάζονταν να τον καταπνίξουν. Άλλη μια απόδειξη, κοντολογίς, της ύψιστης διορατικότητάς του».

ΤΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ

«Άφησε το στίγμα του σε κάθε τομέα της δημόσιας ζωής»

* Τι έκανε ο Καποδίστριας κατά τη σύντομη περίοδο διακυβέρνησής του στην Ελλάδα;

«Από τα όσα έκανε καθ' όλη τη διάρκεια της σύντομης θητείας του, η περίοδος από τις αρχές του 1828 έως τον Σεπτέμβριο του 1831 μπορεί να χαρακτηριστεί άνετα ως "anni mirabiles", ως "θαυματουργά χρόνια". Τούτο, διότι δεν έμεινε τομέας δημόσιας πολιτικής στον οποίο δεν άφησε το στίγμα του ο Κερκυραίος κυβερνήτης. Ακολουθώντας, καταρχάς, την πεπατημένη μιας ηθικής διπλωματίας, ο Καποδίστριας πετυχαίνει το 1830 την επίτευξη του μείζονος εθνικού μας στόχου, την αναγνώριση της ανεξαρτησίας του ελληνικού κράτους. Στα πεδία της εσωτερικής πολιτικής, φροντίζει για την οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος, ιδρύοντας παντού σχολεία, της δικαιοσύνης για την ισότιμη απονομή της, όπως επίσης και για την εξασφάλιση της δημόσιας τάξης, μέσω της αποτελεσματικής αντιμετώπισης των φαινομένων της ληστείας και της πειρατείας. Παράλληλα, συγκροτεί έναν κεντρικό φοροεισπρακτικό μηχανισμό, με στόχο τη διασφάλιση τόσο των εσόδων του κρατιδίου, όσο και τη δίκαιη φορολόγηση των πολιτών, εν πλήρη αντιθέσει, δηλαδή, με ό,τι συνέβαινε στην περίοδο της τουρκοκρατίας, για τη στελέχωση δε της διοικητικής μηχανής τηρεί πιστά τη ρήτρα της αξιοκρατίας των επαναστατικών Συνταγμάτων. Για τον λόγο αυτό, άλλωστε, ήδη από τους πρώτους μήνες της διακυβέρνησής του αρχίζουν να έρχονται στην επιφάνεια τα πρώτα ψήγματα της εναντίον του αντιπολίτευσης, προερχόμενα από προκρίτους, των οποίων τα προεπαναστατικά συμφέροντα θίγονταν, αλλά και από αγωνιστές, οι οποίοι, παρά τον αναλφαβητισμό και τη διοικητική τους απειρία, προσπόριζαν στην ανάληψη δημοσίων αξιωμάτων ύστερα από την απελευθέρωση.

Ο κυβερνήτης, τέλος, είναι ο πρώτος που σχεδιάζει και εφαρμόζει στην ελληνική επικράτεια μία οργανωμένη προνοιακή πολιτική, μεριμνώντας τόσο για τα ορφανά, τις χήρες και κάθε άλλον αναξιοπαθούντα συμπολίτη του, όσο και για τους συντοπίτες σας, τους Κρήτες, ως επί το πλείστον, πρόσφυγες, που κατέφταναν ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1820 στην Πελοπόννησο, δίχως, μάλιστα, να τυγχάνουν θερμής υποδοχής από τον γηγενή πληθυσμό. "Μόνον οι Κορωναίοι τους εδέχθησαν καλώς, οι δε άλλοι εδυστρόπησαν προς τας διατάξεις της κυβερνήσεως", γράφει απογοητευμένος, αλλά ταυτόχρονα αποφασισμένος να τους αποκαταστήσει στο Ναύπλιο και αλλού, σε επιστολή του προς τον Γάλλο στρατηγό Schneider».

*Γιατί η Ελβετία τον έχει σε μεγάλη εκτίμηση;

"Η Ελβετία, όπως γνωρίζετε κύριε Κοσμαδάκη, είναι ένα κράτος που βρίσκεται κυριολεκτικά στο κέντρο της Ευρώπης. Πράγμα που σημαίνει πως ειδικά εκείνη την εποχή, εν τω μέσω των ναπολεόντειων πολέμων, κάθε μεγάλη ευρωπαϊκή αυτοκρατορία ήθελε να την έχει υπό τη σφαίρα της επιρροής της. Έτσι, ενόσω στα τέλη του 18ου αιώνα την είχαν κατακτήσει τα γαλλικά στρατεύματα, στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1810 γαλλική, αυστριακή και ρωσική αυτοκρατορία αντιμάχονταν μεταξύ τους περί του ποια εξ αυτών θα έχει ως δορυφόρο του το ελβετικό κράτος. Τότε ξεκινά και η ενεργός εμπλοκή του Ιωάννη Καποδίστρια σε αυτό, ως απεσταλμένος του τσάρου Αλέξανδρου του Α'. Πρώτο του μέλημα ήταν να αντιμετωπίσει το διχαστικό κλίμα, που είχε διαμορφωθεί μεταξύ των κρατιδίων του Βορρά και του Νότου της ελβετικής συνομοσπονδίας, το οποίο μπορούσε να τα οδηγήσει ακόμα και σ' έναν εμφύλιο σπαραγμό. Ως εκ τούτου, δρώντας κατ' αντιστοιχία με ό,τι είχε πετύχει ως εκπρόσωπος της Επτανήσου Πολιτείας στην Κεφαλονιά την άνοιξη του 1801, όπου οι κάτοικοι του Ληξουρίου ήταν έτοιμοι να ξεκινήσουν ένοπλες συγκρούσεις μ' εκείνους του Αργοστολίου για την κατάργηση του αριστοκρατικού καθεστώτος, που προέβλεπε το πρώτο Σύνταγμα του αυτόνομου κράτους, ο Κερκυραίος πολιτικός κατάφερε, καταρχάς, να ενώσει τον ελβετικό λαό. Στη συνέχεια, δε, συνέβαλε τα μάλα στη θέσπιση του Συντάγματος της ελβετικής συνομοσπονδίας, όπως και καθενός εκ των καντονιών της, επιφέροντας και την αναγνώριση της ανεξαρτησίας της από τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη στο Συνέδριο της Βιέννης στα 1814-1815. Κατά τη διάρκεια των εργασιών του, μάλιστα, εξασφάλισε και την ουδετερότητα του ελβετικού κράτους, το οποίο εδώ και δύο περίπου αιώνες ουδέποτε έχει εμπλακεί σε κάποια πολεμική σύρραξη. Για όλους αυτούς τους λόγους, επομένως, θεωρείται ορθώς ως ένας από τους θεμελιωτές της ελβετικής δημοκρατίας, γι' αυτό και τιμάται αναλόγως από τις ελβετικές Αρχές μέχρι και τις μέρες μας».

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ

Εμβληματικότερη πολιτική προσωπικότητα

* Είναι ο σπουδαιότερος Έλληνας πολιτικός για εσάς;

«Όχι μόνο για μένα, αλλά για οποιονδήποτε συμπατριώτη μας ο Καποδίστριας θεωρείται δικαίως ως η εμβληματικότερη πολιτική προσωπικότητα της σύγχρονης Ελλάδας. Από τους 98 που έχουν αναλάβει κυβερνητικά-πρωθυπουργικά καθήκοντα μέχρι σήμερα, είναι αδύνατο να βρεθεί κάποιος του οποίου τόσο το μεταρρυθμιστικό έργο, όσο όμως και οι ηθικές αξίες και γενικότερα η στάση ζωής του να αντιστοιχούν σ' εκείνες του Κερκυραίου πολιτικού. Βέβαια, επειδή η ιστορία ασφαλώς και δεν είναι αγιογραφία, σε καμία περίπτωση δε θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι ο Καποδίστριας ήταν αλάνθαστος. Όπως και όλοι οι υπόλοιποι μεγάλοι Έλληνες ηγέτες (Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, Χαρίλαος Τρικούπης, Ελευθέριος Βενιζέλος και Κωνσταντίνος Καραμανλής) και ο Καποδίστριας υπέπεσε σε ορισμένα σφάλματα κατά την άσκηση των καθηκόντων του, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την μη επαναλειτουργία της Βουλής το καλοκαίρι του 1829, έπειτα από τη λήξη των εργασιών της Δ' Εθνοσυνέλευσης, για την άρση της εναντίον του αντιπολίτευσης. Μιας αντιπολίτευσης και ενός εναντίον του εχθρικού κλίματος, βέβαια, οι ρίζες των οποίων βρίσκονταν κυρίως στα πολιτικά, διοικητικά και οικονομικά συμφέροντα, που έπλητταν οι εκσυγχρονιστικές μεταρρυθμίσεις του κορυφαίου Έλληνα κυβερνήτη. Επειδή δε για την επίτευξη του στόχου της εθνικής ανεξαρτησίας, αλλά και για τη θέση των βάσεων του σύγχρονου ελληνικού κράτους προσέφερε ακόμα και την ίδια του τη ζωή στο Ναύπλιο στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1831, δε θα μπορούσε παρά να είναι ο σπουδαιότερος και ανιδιοτελέστερος πολιτικός, που ανέλαβε τα ηνία της πολιτικοδιοικητικής εξουσίας στη χώρα μας».

ΤΑ ΝΕΑ του neakriti.gr στο Google News